Büyük Londra Yangını: Revizyonlar arasındaki fark

1660'lara kadar Londra, tahminî yarım milyonluk nüfusu ile [[Birleşik Krallık]]'taki 50 şehir arasında en büyük olanıydı.<ref>Morgan, 293–4.</ref> [[Londra]]'yı, [[Paris]]'in [[barok]] ihtişamı ile karşılaştıran [[John Evelyn]], kenti "kuzeyde, tahtadan ve doğal sıkışık evleri olan bir yer" olarak nitelemiş, ahşap yapılı ve birbirine oldukça yakın inşa edilmiş evlerde olası bir yangın tehlikesini dile getirmiştir.<ref>[[John Evelyn]]'in 1659'daki yorumu, Tinniswood'un kitabından alınmıştır. "1660'larda Londra" bölümünde aksi belirtilmediği takdirde Tinniswood, 1-11'den yararlanılmıştır.</ref> ''Doğal'' sözcüğü ile Evelyn plansız ve önlemsiz olarak, kentin çarpık bir kentleşme ile büyüdüğünü kastetmiştir. Dört yüzyıl boyunca bir [[Roma İmparatorluğu|Roma]] şehri olarak kalan Londra, şehir duvarlarının içinde gün geçtikçe daha da büyüdü ve nüfus da bir o kadar arttı. Şehir duvarlarını çoktan aşmış olan Londra; [[Shoreditch]], [[Holborn]] ve [[Southwark]] gibi dönemin çevre semtlerine doğru büyümeye başladı ve sonuçta bağımsız bir şehir olan Westminster ile görünüşte birleşti.<ref>Porter, 80.</ref>

 

 

 

{{geniş resim|Panorama of London by Claes Van Visscher, 1616 no angels.jpg|1800px|Claes Visscher tarafından hazırlanan, 1616 Londra'sının panoramik illüstrasyonu.}}

=== Kentteki yangın tehlikeleri ===

 

 

Nehir kıyısı kentte çıkan yangınlar için kilit bir noktaydı. [[Thames Nehri]] hem [[itfaiye]] çalışmaları için su sağlar hem de nehir kenarında yaşayanların hızla bölgeden kaçmasına olanak verirdi. Fakat nehir boyunca sıralanan, yanıcı maddelerin tutulduğu depo ve mahzenlerin olduğu yoksul semtler diğer yerlere göre en yüksek riski taşırdı. İskele boyunca büyük miktarlarda katran, reçine, zift, kenevir ve keten köhne kulübe ve depolara stoklanmıştı.<ref>Eylül 1666'da Lord Conway'e kimliği belirsiz bir kişi tarafından yazılmış yanıt mektubu. Tinniswood tarafından belirtilmiş, 45-46.</ref> Londra'da nehir kıyısındaki depolar başta olmak üzere birçok yerde büyük miktarda barut da bulunurdu. [[Londra Köprüsü]]'nün kuzey bitimindeki [[Londra Kulesi]]'nde 500 ila 600 ton arasında barut saklanıyordu. Bunların büyük bir bölümü [[iç savaş]] döneminde [[Oliver Cromwell]]'in kurduğu ordunun eski üyelerinin o dönemki [[Misket tüfeği|misket tüfeklerini]] ve [[tüfek]]leri kullanırken gerekecek barutu hâlâ tutmalarından dolayı kalmıştır.

 

 

5.5 metre yüksekliğindeki Roma şehir duvarları yangından kaçanları alevlerin tam ortasında bırakma riskini taşırdı. Nehir kıyılarında bir yer yanmaya başladığı zaman tekne ile kaçma yolu kapalı ise şehirden tek çıkış duvarların belirli yerlerinde bulunan 8 çıkış kapısıydı. Şehirde itfaiye çalışmalarına engel olan en büyük etmen cadde ve sokakların darlığıydı. Normal günlerde bile at arabalarının, yük taşıma araçlarının ve yayaların aşırı dar sokaklarda, düzensiz bir biçimde park etmeleri büyük bir karışıklığa neden olurdu. Büyük Yangın süresince de sokakları bağlayan üstü kapalı pasajlar, felaketten kaçan ve kurtarabildikleri mal ve eşyalarını buralara yığan evsizler tarafından işgal edildi. Yangına müdahale etmeye çalışan itfaiye ekipleri bu bölgelerde boşuna vakit kaybettiği için yangınların meydana getirdiği tahribat da bir o kadar arttı.

== Yangının başlangıcı ==

 

 

 

=== Pazar günü ===

[[Dosya:Samuel Pepys.jpg|thumb|150px|sağ|Samuel Pepys'in 1666'da John Hayls tarafından yapılmış portresi.]]

 

 

 

 

Pazar gününün akşam üzeri, yangından 18 saat sonra, [[Pudding Sokağı]]'ndaki alevler yakınına yaklaşılması bile imkânsız olan bir [[ateş]] fırtınasına dönüştü. Hava akımlarıyla alçaktan yükseğe doğru hareket eden muazzam alevler zaman zaman evlerin cumba ve çıkıntılı [[balkon]]larının hava akımlarını yavaşlatması nedeniyle geri püskürüyordu. Doğu yönünden esen güçlü yerel rüzgârlar da, korkulduğu gibi alevlere yeni bir [[oksijen]] kaynağı olarak yangının düzensiz biçimde hem kuzeye hem de güneye doğru yayılmasına neden oldu ve yangının söndürülebilmesi işlemini zorlaştırdı.

[[Dosya:John Evelyn1651.jpg|thumb|150px|sağ|1651 yılında [[John Evelyn]] (1620–1706) ]]

 

 

 

Güney yönünde ilerlemesi kesilen yangın hız kesmeden kuzeye, şehrin merkezine yöneldi. Birçok gözlemci, yangının ikinci gününe girildiğinde Londralıların çaresizliklerini, [[Royal Exchange, Londra|Royal Exchange]] ve [[Cheapside|Cheapside Caddesi]] gibi o gün alevler tarafından yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olan, kentin gözde mekanlarını kurtarma çabalarını sık sık vurgulamıştır. Ancak çoktan kontrolden çıkmış olan yangını hiçbir güç durduramamış, ikinci günün akşamüstüne doğru Royal Exchange de alevlere teslim olmuştur. Bununla ilgili olarak saray çalışanı günlük yazarı [[John Evelyn|Evelyn]] şöyle yazmıştır:

Akşamleyin Evelyn, Thames'in şehri terk eden yük ve eşya dolu bot ve tekneler ile dolu olduğunu kaydetti ve şehrin dar çıkış kapılarından bir an önce geçip kuzeydeki ve doğudaki boş tarlalara ulaşmak isteyen at arabası ve insan selinden bahsetti.

 

 

Büyük bir tehlikeyle karşı karşıya olan şehirde daha sonra bu yangının bir kaza olmadığı dedikodusu baş gösterdi. Hortum biçimini alan rüzgârlar kıvılcımları ve yanmakta olan hafif nesneleri oldukça uzak yerlere taşıdı. Yangının çıkış noktasıyla uzaktan yakından ilgisi olmayan evlerin kolayca tutuşmaya uygun çatı ve yağmur oluklarının alev almasından ötürü yangının her yana yayılmış olması, kentte bu yangınların her birinin kasıtlı olarak başlatıldığı söylentisini doğurdu. O dönemde sürmekte olan [[İngiltere]]-[[Hollanda]] savaşından dolayı tüm yabancılara şüpheli gözüyle bakılmaya başlandı. Yakın zaman içinde yabancıların bir saldırı yapacağını ve yabancı topluluk temsilcilerinin evlere, kundaklama amacıyla ateş topları attıkları, kibrit ve tutuşturucu maddeler ile yakalandıkları duyumları yayıldı.<ref>Hanson, 139.</ref> Tüm bu olaylar nedeniyle sokaklarda bir şiddet dalgası yayıldı.<ref>Reddaway, 22, 25.</ref> William Taswell, bir [[Fransızlar|Fransız]] ressamın dükkânını yağmalayıp, yerle bir eden kalabalığı ve bir nalbantın yoldan geçmekte olan bir başka Fransız adamın kafasına örs ile vurup yere serdiğini, nasıl dehşet içinde izlediğini belirtmiştir. Tüm bu olaylara neden olan korku ve kuşkunun doğurduğu saldırılar, yangının tüm tesisleri tahrip etmesinden dolayı iletişim ve haberleşme hizmetlerinin kesilmesiyle hız kazandı. [[Threadneedle Caddesi]] üzerinde yer alan, ülkenin dört bir yanına ulaşacak olan tüm belge, mektup ve havalelerin uğrayarak yol aldığı Postane Genel Merkezi, Pazartesi günü yandı. Yangın basımevine ulaşıp kül etmeden önce, çoğunluğu sosyete dedikodularından oluşan pazartesi sayısını basmayı başarabilen [[London Gazette|Londra Gazetesi]], o sayısında Pazar günü çıkan ve "hâlâ son şiddetiyle sürmekte" olan yangından sadece küçük bir not ile söz etti. Gazetenin her dediğine güvenen insanlar, bu konuyla ilgili bu kadar az haber çıkınca söylenen her şeye inanmaya başladı. Bununla birlikte [[Barut komplosu|barut komplocularının]] devamı niteliğindeki kişilerin oluşturduğu grubun ortaya attığı bir de dini kışkırtma çıktı. Her yerde hâkim olmaya başlayan kuşkunun doğurduğu panik ve toplu paranoya yüzünden, yangını söndürmekle uğraşmakta olan tüm birimler, daha çok yabancıları, [[Katoliklik|Katolikleri]] ve herhangi bir ortamda gördükleri dikkat çekici görünüşü olan kişileri tutuklayarak kalabalığın linç girişimlerinden kurtarmak ve olası yeni dedikoduları önlemek için çalışmaya başladılar.

Yangın yayıldıkça, genelde üst tabakaya mensup kişiler, şehir merkezindeki taşınır mallarını tehlike arz eden bölgelerden uzaklaştırmak konusunda büyük kaygılar yaşadılar. Fakat bu çalışabilir durumda olan yoksul kişilere bir iş kapısı sağladı. Özellikle teknesi, at arabası ya da binek hayvanı olan kişiler, varlıklı aileler tarafından kiralanarak eşya taşıdılar, bunlardan bazıları ise yüklenmiş oldukları mallarla ortadan kayboldu. [[Cumartesi]] günü, yangın başlamadan önce birkaç [[şilin]] karşılığında tutulabilen basit at arabaları ve faytonları, Pazartesi günü yangının ikinci gününde tutmak için küçük bir servet ödemek gerekiyordu. Arabayla taşımacılık değere bindiği için faytoncuların yük taşımak için istediği para 40 [[İngiliz Sterlini|£]]'u buluyordu.<ref>Hanson, 156–57.</ref> (<small>2005 yılında 4000 £ değerinde. </small>) Bunun sonucu olarak [[Londra]] yakınındaki her tekne ve at arabası sahibi kentin sunduğu bu fırsatlardan yararlanmak için yönünü, panik içindeki halkın, tepeleme yüklenmiş arabalarla çıkış kapılarında biriktiği Londra'ya çevirdi. Şehrin kapılarındaki karmaşa o kadar fazlaydı ki, Pazartesi gününden sonra halkın kendi mallarını kurtarma derdine düşmek yerine, yangını söndürmeye yardım etmelerini sağlamak amacıyla tüm kapıların kapatılması kararı alındı.<ref>Hanson tarafından aktarılmıştır, 158.</ref> Düşüncesizce alınan bu karar ertesi gün, henüz uygulanmadan yürürlükten kaldırıldı.

 

 

=== Salı günü ===

[[Dosya:The Great Fire of London, with Ludgate and Old St. Paul's.JPG|sol|250px|thumb|St Paul Katedral'i alevler içinde. Tahminî 1670 yılından kalma, bilinmeyen bir ressam tarafından yapılmış çalışma.]]

 

 

Batı doğrultusundaki ilerleyişi durduramayınca, yangının kuzeye doğru izlediği yol üzerinde bir engel oluşturuldu. Yapılan set akşam vaktine kadar alevlerin bu yöne doğru olan ilerlemesini kontrol altına aldı. Eş zamanlı olarak geniş, gösterişli üst kesimlere hitap eden mağazalar ve dükkânların bulunduğu [[Cheapside|Cheapside Caddesi]]'ne ulaştı.

[[Dosya:James.II.jpg|thumb|150px|sağ|Daha sonra II. James olarak tahta çıkan, York şehri Dükü James]]

 

 

Yabancı teröristler ile [[Fransızlar]] ve [[Hollanda]]lıların gerçekleştireceği bir saldırının korkusu, büyük bir ruhsal sarsıntı içinde bulunan yangın mağdurları arasında hep olduğu gibi yüksekti. Çarşamba günü [[Moorfields]] ve [[Islington]]'da bu nedenle büyük bir kitlesel panik çıktı. Fleet Caddesi üzerinde gökyüzünde görülen bir parlama 50.000 kadar Fransız ve Hollandalının yangının başlatmış olduğunu bitirmek için işe koyulduğunu; erkeklerin kafalarını kesmek, kadınların ırzlarına geçmek ve zaten az miktarda olan mallarını ele geçirmek için Moorfields'e doğru yol aldıkları söylentisini doğurdu. Caddelere akan korku içindeki kalabalık, zaten çoğu şehirden kaçıp gitmiş olan yabancılardan gördüklerinin üzerilerine saldırdı. Evelyn öfkeli ve korkulu kalabalığın büyük bir zorlukla kraliyet güçleri tarafından Moorfields'a geri itildiğini kaydetti. Durumlar öylesine karışık ve büyük çaplıydı ki Kral [[II. Charles]] tüm Londralıların [[Mutlakiyet|monarşiye]] karşı ayaklandığını düşündü. Şehirde gıda üretim ve dağıtımı neredeyse yok denebilecek düzeye geriledi. Charles kente her gün yeterli oranda ekmek getirileceğini açıkladı. Çevreye yiyecek satışı yapan güvenli marketler kuruldu. Bu marketler ürün satmanın yanı sıra, para karşılığında ya da değiş tokuş ile ürün de alıyordu.

Yangın sadece ahşap yapılar ile değil, [[Thames Nehri]]'nin kıyısı boyunca kurulmuş depolarda bulunan kömür, yağ, zift, mum, barut, alkol, terebentin, kumaş topları ve saman balyaları ile de beslenmiştir. Rıhtımda bulunan, ergime noktası 1250&nbsp;°C ile 1480&nbsp;°C arasında olan ithal edilmiş [[çelik]] bloklarını ve şehir kapılarının 1100&nbsp;°C'de eriyen [[demir]] kilit ve zincirlerini yok etmiş olan alevlerin, insan vücudundan geriye herhangi bir şey bırakmayacağı gerçeği göz önünde bulundurulduğunda ölü sayısının kesinliği hakkında kesin bir sayı vermek zordur. İnsan vücudunda bu ısıya dayanabilecek tek bölüm dişler olsa da, bu ne on binlerce ton moloz ve enkaz altında değerli bir şeyler arayan yangınzedelerin ne de kentin tekrar imarı için çalışan temizlik işçilerinin umurunda olmuştur. Sağduyu için dikkat çekmeye çalışan Hanson, daha önceki dönemlerde çıkan yangınları da göz önüne alarak, alevlerin hep yoksulların köhnemiş evlerinin bulunduğu bölgelerde hızla yayıldığını; yaşlı, genç, sağlam, sakat herkesi külleri ile birlikte enkazın altına gömdüğünü, ölü sayısının 8 - 10 değil ama belki birkaç yüz, hatta birkaç bin olmasının mümkün olduğunu söylemiştir.<ref>Hanson, 326–33.</ref>

 

 

== Olayın ardından ==

[[Dosya:Wrenyangin.png|thumb|sağ|300px|[[John Evelyn]]'in, uygulamaya koyulamamış, ''bütünüyle yenilenmiş'' kent tasarımı.]]

 

 

Yangını Katolikler'in çıkarttıkları iddiası [[Katoliklik]] yanlısı olan Kral [[II. Charles]]'ın karşıtları tarafından büyük bir politik propaganda olarak kullanıldı. Felaketin ardından baş gösteren kaos ve düzen eksikliği nedeniyle Charles bir ayaklanmanın yaşanmasından çok korktu. Yangında evlerini yitirmiş olan herkesi [[Londra]]'nın dışında bir yerlere yerleşmeleri için teşvik eden bir duyuru yayınladı. Bir bölümü [[Oxford]]'a göç eden bu evsizlerden ne kadarının ayrıldığı ve nereye gittiği belirsizdir.

Hangi mülkün kime ait olduğu belirsizliğinin doğurduğu tartışmalar nedeni ile, ortaya sürülen süslü, şatafatlı geniş meydan ve bulvarları olan şehir imar planı hiçbir zaman hayata geçirilemedi. Ne iletişim kurulacak bir mülk sahibi vardı, ne de ödenecek zararın hesabı belliydi. Bu nedenle aynı cadde ve sokak planı üzerine şehir bu kez, daha geniş caddeler, daha iyi görünüm, ve yangına karşı daha fazla güvenlik önlemi ile tekrar inşa edildi. [[Thames Nehri]] kıyısı boyunca rıhtımlar oluşturuldu ve nehre girişi engelleyen hiçbir yapıya izin verilmedi. Tüm bu yapılanların içinde, en önemlisi evler bu kez ahşaptan değil taş ve tuğladan yapıldı. Kamu binaları yangın öncesinde bulundukları yerlere yeniden kuruldu.

 

 

[[Smithfield]]'da bulunan, yangınla ilgili bir başka yapıda [[Pye Köşesi'nin Altın Çocuğu]] adlı heykel anıttır. ([[İngilizce]]: ''Golden Boy of Pye Corner''). Anıtın yazıtlarında bulunan bilgilere göre, [[Pudding Sokağı]]'nda başlayan yangın, bu heykelin bulunduğu noktada bitmiştir. Heykelin yazıtında yangın ile ilgili olarak, Londralılara ''açgözlülükleri yüzünden [[Tanrı]]'nın kentin üzerine saldığı bir gazab'' olarak söz edilir.

 

 

 

 

{{Koordinat|51.5157|N|0.0921|W|type:landmark_scale:7500|display=title}}