Semerkant: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Değişiklik özeti yok |
|||
102. satır:
|Koordinatlar =
}}
'''Semerkant''', [[Özbekistan]]'ın 12 ilinden biri olan [[Semerkant ili]]nin yönetim merkezi olan şehir. [[Zerefşan Nehri]] vadisinde, [[Taşkent]]'in 275 km. güneybatısında yer alır. Nüfus açısından Özbekistan'ın en büyük ikinci şehri, tarihi ve sosyo-kültürel açıdan en önemli şehridir. 2500 sene öncesine dayanan tarihiyle dünyanın en eski
M.Ö 6. yüzyılda [[Persler]] tarafından kurularak [[Soğdiana]] bölgesinin merkezi haline gelen şehir, antik dönem boyunca [[Soğdca|Soğd]] kültürünün merkezi konumundaydı. M.Ö 329'da [[Büyük İskender]] tarafından ele geçirilen şehir Marakanda adıyla [[Helenistik]] dönemde gelişmeye devam etti. 711'de [[Emevîler|Müslüman Araplar]] tarafından fethedildikten sonra İslam medeniyetinin önemli şehirlerinden biri haline geldi. İslam coğrafyacılarının yanı sıra doğulu ve batılı seyyahlar tarafından da övülerek kaynaklarda ''İslâm’ın kubbesi'' ve ''dünya cennetlerinin en önde geleni'' şeklinde tanımlandı. Özellikle kâğıdı ile meşhur olup İslam toprakları üzerindeki en kaliteli kâğıt burada üretiliyordu. Şehir, ipek, yün kumaş ve dokumaları ile de meşhurdu. 1220'de [[Cengiz Han]] tarafından ele geçirilerek tahrip edilene kadar [[İranlılar|İranî]] ve [[Türkler|Türkî]] hanedanlar tarafından yönetildi. [[Timur]]'un başkenti olduğu 14-15. yüzyıllar Semerkant'ın altın dönemi olarak kabul edilir. Timur ile onun oğulları ve torunlarının yaptırdığı eserlerle
1868'de Rus işgaline uğrayarak [[Rusya Çarlığı|Rus Çarlığının]] bir parçası haline gelen Semerkant, 1924 yılında kurulan [[Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]]'nin başkenti oldu. 1930 yılında Taşkent başkent olana kadar Özbekistan SSC'nin başkenti olmaya devam etti. 1991 yılında [[Sovyetler Birliği]]nin dağılmasından sonra bağımsız olan [[Özbekistan|Özbekistan Cumhuriyeti]]'nin, Semerkant İli'nin yönetim merkezi oldu. 2001 yılında [[UNESCO]] Dünya Miras Alanları Listesi'ne eklendi ve tarihsel anıtlarıyla çok sayıda turist çekmektedir.<ref>{{Web kaynağı |url=http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gpro&lng=en&des=wg&geo=-225&srt=31nn&col=abcdefghinoq&msz=1500&pt=c&va=&geo=466800695 |başlık=World Gazetteer'de “Samarkand” |erişimtarihi=28 Nisan 2013 |arşivurl=https://archive.is/20130428143409/http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gpro&lng=en&des=wg&geo=-225&srt=31nn&col=abcdefghinoq&msz=1500&pt=c&va=&geo=466800695 |arşivtarihi=28 Nisan 2013 |ölüurl=no }}</ref>. Günümüzde önemli bir otomotiv sanayisi, besin sanayisi, dokuma sanayisi ve öğretim merkezi olan Semerkant iki bölüme ayrılır. Eski şehir ile [[Rusya Çarlığı|Çarlık Rusyası]] ve [[Sovyetler Birliği]] günlerinde gelişen yeni şehir. Eski şehirde tarihi anıtlar, eski özel evler ve mağazalar bulunurken, yeni şehirde yönetim merkezleri, kültür merkezleri ve eğitim kurumları bulunmaktadır.
== Etimoloji ==
''Semerkant'' isminin ilk olarak ne zaman kullanılmaya başlandığı hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Bir rivayete göre ''Semer'', İskender'in cariyelerinden birinin ismidir. İskender, Semerkant şehrini bu cariye için inşa etmiştir. Bir başka rivayete göre ise ''Semer'', [[Turan]] hükümdarlarından biridir. Semerkant da, Farsça ''Kant-ı Semer'' yani Semer'in kurduğu şehir anlamındadır. İlk olarak M.S 1. yüzyılda Antik Yunan ve Roma kaynaklarında ''Marakanda'' adıyla geçen şehrin isminin, İslamiyet'ten önce bölgenin yerel dili olan [[Soğdca]]'da "taş", "kaya" anlamındaki ''asmara'' ve aynı coğrafyada yer alan [[Taşkent]] ve [[Pencikent]] gibi bir çok şehir isminin sonunda yer alan "şehir" veya "yerleşim birimi" anlamındaki Soğdca ''kant/kent'' kelimesinin birleşmesinden meydana geldiği kabul edilmektedir.<ref>Room, Adrian (2006). ''Placenames of the World: Origins and Meanings of the Names for 6,600 Countries, Cities, Territories, Natural Features and Historic Sites'', 2nd edition, London: McFarland, p. 330. ISBN 0-7864-2248-3. “''Samarkand. City, southeastern Uzbekistan. The city derives its name from that of the former Greek city here of Marakanda, captured by Alexander the Great in 329 B.C.. Its own name derives from the Old Persian asmara'', "stone", "rock", and Sogdian ''kand'', "fort", "town".”</ref> M.S 7. yüzyılda yazılmış Soğdca belgelerde ''Sm'rkndç'' şekilde geçen şehrin ismi Çin vekayinamelerinde ise ''Sa-mo-kien'', ''Sie-mi-sz-kan" ve "Sa-ma-rh-kan" olarak geçmektedir.
Tarihi kaynaklarda Türkler'in şehre, zenginliğinden dolayı ''Semizkend'' dedikleri belirtilir. [[Kaşgarlı Mahmud]] 11. yüzyılın sonunda kaleme aldığı ''[[Dîvânu Lugâti't-Türk]]'' adlı eserinde Semerkant için;
127. satır:
Semerkant'ın tarih sahnesine çıkışı, [[Makedonya (antik krallık)|Makedonya Kralı]] [[Büyük İskender]]'in Pers İmparatorluğunu yıktıktan sonra M.Ö. 329'da Soğdiana'yı ele geçirmesiyle gerçekleşir. Antik Yunanlar tarafından Marakanda (Eski [[Yunanca]]: Μαράκανδα) adıyla anılan Semerkant'ı<ref>Encyclopedia Britannica (Chicago: University of Chicago Press, 1984) Cilt 16, sayfa 204</ref> zapteden Büyük İskender, kendisine karşı ayaklanmayı bahane ederek şehri yakıp yıktı. Ancak şehri dışarıdan gelecek saldırılardan korumak için etrafına büyük bir surla inşa ettirdi. Semerkant, İskender'in ilk fetihleri sırasında önemli zararlar görmesine rağmen hızla toparlandı ve yeni Helen etkisi altında gelişti. İskender'in ölümünden sonra şehir, İskender'in komutanlarından [[I. Seleukos|Selevkos’un]] eline geçti. Antik Semerkant ile ilgili en eski arkeolojik kalıntılar Selevkos kralı [[I. Antiohos|I. Antiokhos]] dönemine aittir. Şehir, M.Ö 189 yılında [[Helenistik]] dönem krallıklarından [[Grek-Baktriya Krallığı]]'nın sınırları içerisine dahil oldu. Ancak Yunanlar şehirde küçük bir idareci sınıf olarak kaldı. Hakim dilin Soğdca olduğu şehirde nüfusun çoğunluğunu İran menşeli [[Soğdlar]] oluşturmaya devam etti.
Semerkant’ın başşehiri olduğu Soğdiana'da mutlak bir hükümranlık yoktu. Merkez Semerkant’ın üstünlüğünün tanındığı bağımsız Soğd krallıklarından oluşan bir konfedarasyondu. Bölgede İran kültürü ve [[Budizm]] kültürü bir arada yaşıyordu. Semerkant'ın Soğd halkının çoğunluğu, [[Zerdüştçülük|Zerdüştîlik]] ve Zerdüştîlikten ilham alan [[Mazdekçilik|Mazdeizm]] ve [[Maniheizm]] gibi inançlara mensuptu. Şehirde küçük bir Budist topluluk ta yaşamaktaydı. Şehir, özellikle 6. yüzılda [[Nestûrîlik|Nestûrîliğin]] merkezi haline geldi. Ticari aktiviteler için bu bölgeye gelen
Müslüman Arapların, Amuderya'yı geçerek Semerkant'ın merkez olduğu Soğdiana coğrafyasına gerçekleştirdikleri ilk akınlar [[Osman|Halife Osman]] döneminde başlamıştır.<ref>S. Quraishi, "A survey of thedevelopment of papermaking in Islamic Countries", ''Bookbinder'', 1989 (3): 29-36.</ref> 649 yılında, [[Basra]] valisi Abdullah bin Amir'in Horasan'da gerçekleştirdiği fetihler üzerine Soğdiğana halkı, onun bu başarılarını duyunca kendisiyle anlaşma yapmak istediler. Abdullah bin Amir de Amuderya'yı geçerek bölgeye ilerleyip Soğdiğana halkıyla anlaşma yaparak ödeyecekleri vergileri toplamak için bölgeye adamlarını gönderdi. Halife Osman da yapılan anlaşmalara dayanarak bir ahidname yazıp onlara vermiştir. Yine Halife Osman dönemine denk gelen 653 yılında müslüman Araplar, Semerkant'ın bölgelerinden biri olan Mâymurg'a kadar başarılı bir akın daha yaptılar. Halife Osman dönemindeki bu ilk girişimlerden sonra müslüman Arapların Soğdiğana'ya yönelik ikinci girişimleri, ilk [[Emevîler|Emevî]] Halifesi [[Muaviye]] döneminde gerçekleşti. [[Emevîler]]in Semerkant'a ilk seferi de 676 yılında Horasan valisi Saîd bin Osman tarafından düzenledi. Üç gün süren kuşatmadan sonra Saîd, Sermerkantlılara çok kayıp verdirmesine rağmen şehri ele geçiremedi. Şehir halkı Saîd'in şehri savaş yoluyla ele geçirip orada bulunanları öldürmesinden çekindiği için barış istediler. Semerkant Kralı Tarhûn’un, müslüman Araplara 700 bin dirhem vergi ödemeyi ve ileri gelenlerin çocuklarından rehineler vermeyi kabul etmesi karşılığında barış yapıldı. Kuşatma esnasında müslüman Araplar kendi içlerinde önemli bazı kişiler olmak üzere epeyce şehit vermişlerdi. Kuşatma sırasında şehit düşenler arasında İslam peygamberi [[Muhammed]]'in kuzeni Kusem bin Abbas da yer almaktaydı. Ölümünden çok sonra İslam bu topraklarda tamamen hakim din konumuna geldikten sonra onun mezarının çekirdeğini oluşturduğu ''Şah-ı Zinde'', muazzam bir mezarlar kompleksi haline dönüşecektir. Semerkant Kralı Tarhûn’un anlaşmayı bozması üzerine itaatten ayrılan Semerkant'a Emevîler'in ikinci seferleri Halife [[I. Yezîd|Yezîd]] tarafından Horasan valiliğine getirilen Selm bin Ziyâd tarafından gerçekleştirildi. Selm, bu sefer esnasında büyük ganimet elde etse de seferin yine kalıcı bir sonucu olmamıştır.
Müslüman Arapların, Semerkant'ın merkez olduğu Soğdiana coğrafyasına akınları [[Emevîler]] zamanında başlamıştır.<ref>S. Quraishi, "A survey of thedevelopment of papermaking in Islamic Countries", ''Bookbinder'', 1989 (3): 29-36.</ref> Emevîler’in Semerkant'a ilk seferi 676 yılında Horasan valisi Saîd bin Osman tarafından düzenledi. Semerkant Kralı Tarhûn’un müslümanlara vergi ödemeyi ve rehineler vermeyi kabul etmesi karşılığında barış yapıldı. Kuşatma sırasında şehit düşenler arasında Hz. Muhammed'in kuzeni Kusem bin Abbas da yer almaktaydı. Ölümünden asırlar sonra İslam bu topraklarda tamamen hakim din konumuna geldikten sonra onun mezarının çekirdeğini oluşturduğu ''Şah-ı Zinde'', Timurlu döneminde muazzam bir mezarlar kompleksi haline dönüştü. Semerkant'ın Müslüman Araplar tarafından kesin olarak fethi, Emevîler’in [[Horasan]] valisi [[Kuteybe bin Müslim]] tarafından altı yıl süren şiddetli ve kanlı savaşların ardından gerçekleşti. [[Taberî]], Kuteybe Semerkant’ı ele geçirdiği esnada çok sayıda [[Zerdüştçülük|Zerdüştî]] ateş tapınağı ve iki de Budist manastırının yıkıldığını bildirmektedir. İslam coğrafyacıları, Amuderya ve Siriderya arasında yer alan Soğdiana bölgesine nehrin ötesinde anlamına gelen [[Mâverâünnehir]] adını vermişlerdir. Mâverâünnehir, ilk fetih yıllarından itibaren idarî açıdan Emevîlerin [[Horasan (İran)|Horasan]] eyaletine bağlıydı. Bundan itibaren Semerkant, Mâverâünnehir’deki diğer bölgelerin fethinde önemli bir üs halinde kullanıldı. Kuteybe zamanında Soğdlu askerlerden kurulmuş olan 30.000 kişilik birlikler İslâm ordusu içinde önemli bir yer edindi. Emevî Halifesi [[Ömer bin Abdülazîz|II. Ömer]]'in görevlendirdiği tebliğ heyetlerinin çalışmaları sonucu Semerkant ve çevresinde çok sayıda kişi İslâm'a girdi. Kuteybe zamanında Soğdlu askerlerden kurulmuş olan 30.000 kişilik birlikler İslâm ordusu içinde önemli bir yer edindi. 750'de [[Abbâsîler]], Emevî hilafetine son vererek iş başına geldikten sonra İslâm dünyasında ilk kâğıt değirmeni Semarkant'ta yapıldı. 751 yılında Talas savaşından iki Çin tutuklusundan öğrenilen Kâğıt imalâtı diğer İslâm ülkelerine, daha sonra da Avrupa'ya yayılmıştır.<ref>S. Quraishi, "A survey of thedevelopment of papermaking in Islamic Countries", ''Bookbinder'', 1989 (3): 29-36.</ref>. Abbâsî hilafetinin merkeziyetçi idaresi gevşeyince İranî kökenli [[Samanîler]], Mâverâünnehir'de önemli bir güç olarak yükseldi. Abbâsî halifesi [[Mutemid]], 875'te bir menşurla bütün Mâverâünnehir’in yönetimini Sâmânîlerlerden Emir Nasr'a verdi. Samânîler’in Mâverâünnehir ve Horasan’da sağladığı siyasî istikrar ve yoğun ticarî faaliyetler neticesinde Semerkant, ilmî, kültürel ve ekonomik açıdan İslâm dünyasının en önemli merkezlerinden biri haline geldi. 10. yüzyılın önemli İslam coğrafyacısı ve tariçisi [[İbn Havkal]], Semerkant'ın, dünyanın her tarafından gelen tüccarlar ve onların getirdikleri mallarla dolup taştığını söyleyerek şehir hakkında geniş bilgi verir. Semerkant özellikle kâğıdı, ipek, yün kumaş ve dokumaları ile de meşhurdu. Sâmânîler döneminde Semerkant’ta nüfusun çoğunluğunu Farsça konuşan [[Tacikler]] oluşturuyordu. Nüfus bakımından ikinci sırada Türkler ve onların ardından Araplar geliyordu. Müslüman nüfusun giderek arttığı bu dönemde Semerkant ve çevresinde hala azımsanmayacak miktarda Yahudi ve Nesturi Hıristiyan vardı. Sâmânîler döneminde Semerkant, çok sayıda âlim ve şair yetişmiştir. Semerkant 11. yüzyılın başında kaynaklarda Türkistan ve Uygur hanları olarak adlandırılan [[Karahanlılar]]’ın eline geçti ve 1052’de Tamgaç Han, Semerkant’ı başşehri yaptı. Böri Tegin Tamgaç Buğra Han zamanında Semerkant, cami, medrese, hastane, kervansaray, hamam, çarşı gibi imar faliyetlerinin yoğunlaşmasıyla daha da gelişti. Böri Tegin Tamgaç Buğra Han'ın yaptırdığı medrese Kusem bin Abbas türbesinin karşısında bulunuyordu. Hükümdar kalesinin güneybatısında IV. İbrahim Kılıç Tamgaç Han tarafından bir saray yaptırılmıştı. Semerkant, 1206'da [[Harezmşahlar Devleti|Hârezmşâhlar'ın]] egemenliği altına girdi. Semerkant’ı devletinin başşehri yapan [[Alâeddin Muhammed]], Moğol Hükümdarı Cengiz Han’ın önünde tutunamadı. 1219-1220 senelerinde tüm toprakları Cengiz Han liderliğindeki Moğollar’ın istilâsına uğradı. ▼
▲
[[File:Teymur.jpg|thumb|upright|left|200px|Timur Semerkant'ta düzenlediği Toy esnasında]]
| |||