Semerkant: Revizyonlar arasındaki fark
[kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
138. satır:
[[Dosya:Gorskii 03948u.jpg|thumb|sağ|220px|Semerkantta halı ve kilim tüccarı. Ftoğraf Sergei Mikhailovich Prokudin-Gorskii, 1905-1915 yılları arasında]]
[[Dosya:Sartscrop.jpg|thumb|upright=0.85|sağ|220px|Semarkant halkı, 1910]]
Cengiz Han, Mart 1220'de Semerkant önlerine geldiğinde Semerkant halkının gözü savaştan korktuğu için şehri teslim etmeye karar verdiler. Şehrin kadısından, şeyhülislamından ve alimlerinden oluşan bir heyeti Cengiz Han'a yolladılar. [[Ali İbnü'l-Esîr|İbnül Esir]]'e göre şehir teslim olduğu için katliam olmadı. Cengiz Han'a Semerkant'ta verilen kalifiye zanaatkar sayısı 30 bin kişi kadardı. Yağmalama ve haraçtan sonra şehir halkı evlerine dönebildi.<ref name="Juvayni">"[https://faculty.washington.edu/modelski/CAWC.htm Central Asian world cities] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120118121401/https://faculty.washington.edu/modelski/CAWC.htm |date=18 January 2012 }} {{wayback|url=https://faculty.washington.edu/modelski/CAWC.htm |date=20120118121401 }}", University of Washington.</ref><ref name="Juvayni">"[https://faculty.washington.edu/modelski/CAWC.htm Central Asian world cities] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120118121401/https://faculty.washington.edu/modelski/CAWC.htm |date=18 January 2012 }} {{wayback|url=https://faculty.washington.edu/modelski/CAWC.htm |date=20120118121401 }}", University of Washington.</ref> Cengiz Han ölmeden önce yaptığı taksimat sonucu Mâverâünnehiri, oğlu Çağatay’a vermişti. 1297’de Moğol İmparatorluğu parçalanınca [[Çağatay Hanlığı]] bağımsız hale geldi. O dönemde Çağatay Hanlığı toprakları içerisinde yer alan Semerkant'ta 1336'da dünyaya gelen Timur, 1370'te Çağatay Hanlığı'nın batısını kontrol altına alan askeri bir lider olarak kendini gösterdi. Semerkant’ın yeniden imarı ve ikinci parlak dönemi, Mâverâünnehir’i hâkimiyeti altına alan Timur’un Semerkant’ı kendisine başşehir yapması ve çeşitli bölgelerden âlim ve sanatkarları burada toplaması ile başladı. Semerkant'ta günümüze ulaşan tarihi yapıların çoğu Timur ve torunlarının yaptırdığı eserlerdir.
hakimiyetinde aynı canlılığını korudu. Günümüzde Ay’daki bir kratere adı verilen Uluğ Bey, aralarında ünlü İranlı matematikçi [[Gıyaseddin Cemşid]]'in de yer aldığı o zamanın ünlü bilim adamlarından yetmişe yakın alimi Semerkant'a getirtti. Uluğ Bey'in Semerkant'ta yaptırdığı 1420'de tamamlanan abidevi ölçülerdeki [[Uluğ Bey Medresesi]] ve [[Ali Kuşçu]]'nun müdürlüğünü yaptığı [[Uluğ Bey Rasathanesi]] ile birlikte Semerkant şehri, Asya'nın bilim ve kültür merkezi haline geldi. 1497, 1501 ve 1511 yıllarında belirli sürelerle Semerkant'a hakim olan şehrin Timur'un soyundan gelen son hakimi [[Babür|Bâbür]], [[Babürnâme]] adlı hatıratında Semerkant’ın o zamanki ihtişamını ve yapılarını tasvir etmiştir.▼
▲
[[Özbekler]] 16. yüzyılın başında 1500 yılında [[Şeybanî Han]]’ın öncülüğünde birleşerek güçlü bir devlet kurdular. 1501'de Maveraünnehiri ele geçirerek Timurlu hakimiyetine son verip Semerkant'ı ele geçirdiler.<ref name="coli">''Columbia-Lippincott Gazeteer'', sayfa [[1657]]</ref> Özbekler, 1561 yılında hanlığın başkentini Semerkant'tan Buhara’ya taşıdıktan sonra hanlık [[Buhara Hanlığı]] olarak anılmaya başlamıştır. Semerkant Registan'ı bu günkü görünümüne, Uluğ Bey Medresesinin tamamlayıcıları olarak Buhara Hanlığı döneminde 17. yüzyılda yapılan [[Şir-Dor Medresesi]] ve [[Tilla-Kari Medresesi]]'nin yapımıyla ulaştı. Cengiz Han soyundan olmayan [[Mangıtlar]] 1785'de Buhara Hanlığının yönetiminin ele geçirdiler ancak dönemin Orta Asya'nın töresine göre Cengiz Han soyundan gelmedikleri için Emir unvanını kullandılar ve hanlık ta [[Buhara Emirliği]] olarak anılmaya başladı. Semerkant ta bu dönemde Buhara Emiri'nin buyruğuna girmiş oldu.<ref name="coli" /> Ülkeyi Buhara’dan yöneten emirler daha çok başşehirlerinin imarı ve gelişmesine önem verdiler. Semerkant bu dönemde bu yüzden ihmal edildi ve Buhara’nın gölgesinde kaldı.▼
▲[[Özbekler]] 16. yüzyılın başında 1500 yılında [[Şeybanî Han]]’ın öncülüğünde birleşerek güçlü bir devlet kurdular. 1501'de Maveraünnehiri ele geçirerek Timurlu hakimiyetine son verip Semerkant'ı ele geçirdiler.<ref name="coli">''Columbia-Lippincott Gazeteer'', sayfa [[1657]]</ref> Özbekler, 1561 yılında hanlığın başkentini Semerkant'tan Buhara’ya taşıdıktan sonra hanlık [[Buhara Hanlığı]] olarak anılmaya başlamıştır. Semerkant Registan'ı bu günkü görünümüne, Uluğ Bey Medresesinin tamamlayıcıları olarak Buhara Hanlığı döneminde 17. yüzyılda yapılan [[Şir-Dor Medresesi]] ve [[Tilla-Kari Medresesi]]'nin yapımıyla ulaştı. 18. yüzyılda Registan meydanında Timur devrinde yapılmış olan çarşının yerine başka bir çarşı yapıldı. Chor Su olarak bilinen bu kapalı çarşı günümüzde Şir-Dor Medresesinin yanında yer almaktadır. Cengiz Han soyundan olmayan [[Mangıtlar]] 1785'de Buhara Hanlığının yönetiminin ele geçirdiler ancak dönemin Orta Asya'nın töresine göre Cengiz Han soyundan gelmedikleri için Emir unvanını kullandılar ve hanlık ta [[Buhara Emirliği]] olarak anılmaya başladı. Semerkant ta bu dönemde Buhara Emiri'nin buyruğuna girmiş oldu.<ref name="coli" /> Ülkeyi Buhara’dan yöneten emirler daha çok başşehirlerinin imarı ve gelişmesine önem verdiler. Semerkant bu dönemde bu yüzden ihmal edildi ve Buhara’nın gölgesinde kaldı. 19. yüzyılda, Semerkant'ı gören seyyahlar şehrin eski görkeminden çok uzak olduğunu belirtirler. Şehrin surları ve yapıları harap durumdaydı.
Rus Çarlığı, 1860'ların başından itibaren Özbek hanlıklarının üzerine askeri harekatlar düzenlemeye başladı. Daha önce 1839’da İngilizlerin Kabil’i işgal etmesi nedeni ile bölgede Rusya ile İngiltere arasında bir güç mücadelesi başlamıştı. İngilizler, Timur’un soyundan gelenlerin hüküm sürdüğü Hindistanda’ki Babür İmparatorluğuna 1857’de son verdikten sonra Hindistan ve Afganistan hakimiyetini tamamen elde ederek, Rusya ile nüfus alanları konusunda anlaştı. Hindistan ve Afganistan’ı kendine alan İngiltere, Orta Asya hakimiyetini Rusya’ya ter ketti. Mâverâünnehir topraklarında ilerleyen General Konstantin Petrovich von Kaufmann kumandasındaki Ruslar 14 Mayıs 1868’de Semerkant’ı zaptetti. Ancak kısa süre sonra 500 kişilik küçük Rus garnizonu kuşatıldı. Buhara Emirinin büyük oğlu Abdul Malik Tura'nın yanı sıra Şehr-i Sebz'den Baba Beg ve Kitab'dan Jura Beg tarafından yürütülen saldırı ağır kayıplarla püskürtüldü. Alexander Abramov, Rusların Zerfşan Nehri boyunca kurdukları Semerkant yönetim merkezi olduğu Türkistan genel valiliğinin ilk valisi oldu. Şehrin Rus bölümü bu noktadan sonra, Timur’un inşa ettiği şehrin batısında yeni bir şehir olarak yükseldi. 1886'da şehir, Rus Türkistanının yeni kurulan Semerkant Oblastı'nın başkenti oldu ve Hazar denizi ötesi demiryolunun 1888'de şehre ulaşmasıyla daha da önem kazandı.▼
▲Rus Çarlığı, 1860'ların başından itibaren
1917 Rusya’da patlak veren [[Ekim Devrimi|Bolşevik İhtilâli]]’nden sonra [[20 Nisan]] [[1918]] ile [[1 Mayıs]] [[1918]] tarihleri arası düzenlenen 5. Bütün Sovyet Kongresi'nde [[Rus İmparatorluğu]]'na bağlı Türkistan Kray topraklarında [[30 Nisan]] [[1918]] tarihinde ''Türkistan Sosyalist Federatif Cumhuriyeti'' kurulunca Semerkant bunun sınırları içerisinde kaldı. [[Türkistan Komünist Partisi]] ülke içinde önde gelen parti olmuştur. [[1921]] tarihinde Türkistan Sosyalist Federatif Cumhuriyeti [[Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]], adıyla [[Sovyetler Birliği]]'nin bir parçası haline gelmiştir. Ancak Pantürkizm veya Türkçülük ve Müslüman reform hareketi (''usul-ü cedid'') taraftarı [[Sultan Galiyev|Mir Seyyit Sultan Galiyev]]'in<ref>Mir Seyyit Sultan Galiyev, önceleri Pantürkizm veya Türkçülük ve Müslüman reform hareketi (''usul-ü dshedid'') taraftarı bir Tatar siyasetçisidir.</ref> (''Mirsäyet Xäydär ulı Soltanğäliev''), Büyük Turan'ı kurma düşüncesi [[Ruslar]]ın işine yaramamış, Ruslar ''Divide et impera'' yani ''Böl ve hükmet'' taktiğini kullanıp Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini bölmüşlerdir. Türkistan ÖSSC topraklarında [[Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti|Türkmenistan SSC]], [[Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti|Özbekistan SSC]] ve onlara bağlı [[Tacikistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti|Tacikistan ÖSSC]], [[Kara-Kırgız Özerk Bölgesi|Kara-Kırgız ÖB]] ve [[Karakalpakistan Özerk Bölgesi|Karakalpakistan ÖB]] kurulmuştur. Semerkant, 1924 yılından Taşkentin başkent olduğu 1930 yılına kadar Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin başkenti olmuştur.
|