Zazaca: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Superyetkin (mesaj | katkılar) Gerekçe: Telif hakkı ihlali |
sayfa düzenlendi + telif hakkı ihlalleri göz önüne alınıp düzenlendi. |
||
29. satır:
[[Dosya:Iranian tongues de.svg|thumb|sağ|300px| Zazaca'nın [[İran dilleri|İrani diller]] içindeki yeri]]
[[Zazalar]] yöreden yöreye kendilerini ve dillerini farklı şekillerde isimlendirirler. Zazaca için kullanılan başlıca isimlendirmeler şunlardır:
* ''[[Dımılki]]'' veya ''[[Dımıli]]''<ref>http://multitree.org/codes/diq (Zazacada Güney Zazacaya Dimili denir, Türkçede Dimilce)</ref><ref>http://www.zazaki.de/english/T.L.Todd-AGrammarofDimli.pdf 5amerikan dilbilinci L. Todd'a göre Dimilice Zaza dilidir)</ref>: [[Çermik]], [[Çüngüş]], [[Siverek]], [[Gerger]] ve [[Mutki]] gibi ilçelerdeki [[Zazalar]]'ın dillerine verdikleri bir isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini de [[Dımıli]] olarak isimlendirmektedirler.<ref name="FPamukçu">Fahri Pamukçu, Gramerê Zazakî, Vejîyaîşê Tîjî, Îstanbul 2011, r. 31</ref> Bu ismin kökeninin tarihsel olarak Dünbüli/[[Dımıli (aşiret)]] ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca belirtilmiştir.<ref name="Zilan" /><ref name="Malmisanıj" /><ref name="Alanoglu">Murat Alanoğlu-Muhammet Yücel, “Dımli-Zaza adı ve Tarihsel Gelişimi”, 1.Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl üniversitesi Yayınları, Ankara 2011, r. 323</ref> İsmin [[Deylem]] ile de bağlantılı olduğunu söyleyenler de vardır.<ref name="Asatrian">[http://www.iranicaonline.org/articles/dimli Garnik Asatrian, “Dimlî”, Encyclopedia Iranica]</ref> K. Hadank,V.Minorsky dahil birçok dil bilimci Dımıli sözcüğünün, Dailemi/Dailomi’den geldiğini belirtmektedir.<ref>[https://m.wikisource.org/wiki/Uluslararas%C4%B1_Zaza_tarihi_ve_k%C3%BClt%C3%BCr%C3%BC_sempozyumu_bildirisi]</ref> Ayrıca Persler’in “Bisitun Kitabeleri”nde Deylemliler'in konuştukları dile “Zuzu” denmiştir.<ref>[https://www.hurriyet.com.tr/zazaca-kurtce-degildir-13255210]</ref>▼
* ''[[Zazaki]]'': Tarihsel olarak [[Elâzığ]] Palu ([[Maden]]), [[Koçgiri]] yöresinde yaşayan Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Ancak günümüzde bu isim diğer yörelerde de gittikçe daha çok yaygınlaşmaktadır. Bu ismin tarihsel olarak [[Zaza (aşiret)]] ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca belirtilmiştir.<ref name="Zilan" /><ref name="Malmisanıj" /><ref name="Selcan2">"Zülfü Selcan, Die Entwicklung der Zaza-Sprache, Ware Dergisi, Sayı: 12, Baiersbronn, 1998, s. 152-153"</ref> ▼
* ''Zonê Ma:'' Bu isimlendirmeler dışında [[Hınıs]] ve [[Varto]] yörelerinde özel bir isimlendirme yerine ''Zonê Ma'' (dilimiz) denilmektedir.<ref name="Zilan" />▼
* ''[[Kırdki]]'' veya ''[[Kırdi]]'': [[Diyarbakır]] ([[Hani]], [[Dicle]], [[Lice]], [[Eğil]]), [[Bingöl]] ve [[Elâzığ]] (Palu, [[Arıcak]]) gibi il ve ilçelerde bazı Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Bu anılan yörelerde yaşayan [[Zazalar]] kendilerne [[Kırd]], yaşadıkları yöreye de [[Kırdane]] derler.<ref name="Zilan">"Bilal Zilan, "Tarîxê Xonamekerdişê Kirdan", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s.367 vd."</ref><ref name="Malmisanıj">"[http://en.calameo.com/read/001695923509c0f9c7096 Malmisanıj, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İstanbul 1996]"</ref><ref name="MSKaya">Mehmed S. Kaya, The Zaza Kurds of Turkey: A Middle Eastern Minority in a Globalised Society, Tauris Academic Studies, London 2011, s. 4</ref><ref name="PLerch1">Peter I. Lerch, “Qewxê Nêrib û Hêni”, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg 1857, r. 78</ref><ref name="Gökalp">Ziya Gökalp, Kürt Aşiretleri Üzerine Sosoyolojik Tetkikler, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1992, r. 27</ref><ref name="Badıllı">Kemal Badıllı, Türkçe İzahlı Kürtçe Grameri (Kürmançça Lehçesi), 1965, Ankara, s. 6</ref> İlk Zazaca kitap olarak kabul edilen Mevlid'in yazarı Ahmedi Hasi de mevlidi için "Mewlıdê Kırdi" ifadelerini kullanmaktadır.<ref>Ehmedê Xasî, Mewlidê Nebî, Litoğrafya Matbaası, Dîyarbekir Vilayeti, 1899, s. 28</ref>
* ''[[Kırmancki]]''<ref>http://multitree.org/codes/kiu (dilbilincilerin "Multi tree" online sitesine göre küzey zazadiline kirmancikî denir)</ref>: [[Dersim (anlam ayrımı)|Dersim]] / [[Tunceli (il)|Tunceli]], [[Erzincan (il)|Erzincan]], [[Bingöl (il)|Bingöl]] (Kiğı, Yayladere) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Bu anılan yörelerde yaşayan [[Zazalar]] kendilerne [[Kırmanc]], yaşadıkları mıntıkaya da [[Kırmanciye]] derler.<ref name="Zilan"/><ref name="Malmisanıj"/><ref name="Selcan1">Zılfi [Selcan], “Folklorê Kurdi ebe Zarava Dımılki”, Hêvî, Hejmar 1, Parîs, Îlon 1983, r. 93</ref><ref name="Düzgün">M. Duzgun, "Torêy ve Adetê Dersimi", Berhem (kovara lêkolinên cıvaki û çandi), Stockholm, No: 1 (Şubat 1988), r. 37</ref>
▲* ''[[Dımılki]]'' veya ''[[Dımıli]]''<ref>http://multitree.org/codes/diq (Zazacada Güney Zazacaya Dimili denir, Türkçede Dimilce)</ref><ref>http://www.zazaki.de/english/T.L.Todd-AGrammarofDimli.pdf 5amerikan dilbilinci L. Todd'a göre Dimilice Zaza dilidir)</ref>: [[Çermik]], [[Çüngüş]], [[Siverek]], [[Gerger]] ve [[Mutki]] gibi ilçelerdeki [[Zazalar]]'ın dillerine verdikleri bir isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini de [[Dımıli]] olarak isimlendirmektedirler.<ref name="FPamukçu">Fahri Pamukçu, Gramerê Zazakî, Vejîyaîşê Tîjî, Îstanbul 2011, r. 31</ref> Bu ismin kökeninin tarihsel olarak Dünbüli/[[Dımıli (aşiret)]] ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca belirtilmiştir.<ref name="Zilan" /><ref name="Malmisanıj" /><ref name="Alanoglu">Murat Alanoğlu-Muhammet Yücel, “Dımli-Zaza adı ve Tarihsel Gelişimi”, 1.Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl üniversitesi Yayınları, Ankara 2011, r. 323</ref> İsmin [[Deylem]] ile de bağlantılı olduğunu söyleyenler de vardır.<ref name="Asatrian">[http://www.iranicaonline.org/articles/dimli Garnik Asatrian, “Dimlî”, Encyclopedia Iranica]</ref>
* ''Zonê Ma:'' Bingöl’ün Kiğı, Adaklı, Karlıova ve Varto, Hınıs, Tekman gibi bölgelerdeki Alevi Zazalar kendilerine "Şarê Ma" (halkımız) konuştukları Zazacaya yörelerinde özel bir isimlendirme ile ''Zonê Ma'' (dilimiz) demektedirler.<ref name="Zilan" /> <ref>[https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/220224 ] </ref>
▲* ''[[Zazaki]]'': Tarihsel olarak [[Elâzığ]] Palu ([[Maden]]), [[Koçgiri]] yöresinde yaşayan Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Ancak günümüzde bu isim diğer yörelerde de gittikçe daha çok yaygınlaşmaktadır. Bu ismin tarihsel olarak [[Zaza (aşiret)]] ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca belirtilmiştir.<ref name="Zilan" /><ref name="Malmisanıj" /><ref name="Selcan2">"Zülfü Selcan, Die Entwicklung der Zaza-Sprache, Ware Dergisi, Sayı: 12, Baiersbronn, 1998, s. 152-153"</ref>
▲* ''Zonê Ma:'' Bu isimlendirmeler dışında [[Hınıs]] ve [[Varto]] yörelerinde özel bir isimlendirme yerine ''Zonê Ma'' (dilimiz) denilmektedir.<ref name="Zilan" />
== Zazaca araştırmasının tarihçesi ==
Zazaca üzerine ilk araştırmalar 1856 yılında dilbilimci Peter I. Lerch'in derlemeleri ile başladı. [[Kırım Savaşı]]nda Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giden Lerch, buradaki Kürt askerler arasında gezerek [[Kürtçe|Kurmancca]] ve Zazaca birçok derlemeler yaptı. Lerch, bu çalışmalarını üç cilt halinde kitaplaştırarak sırasıyla 1856, 1857 ve 1858 yıllarında [[Rusça]] olarak yayınladı.<ref name="Lerch-russian">Lerch, Peter, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg (Петр Лерх, Изслѣдованія об иранских курдах и их предках, сѣверных халдеях: Введеніе и подробное исчисленіе курдских племен) I-II-III, продаеця у Коммисіонеров Императорской академіи наук : И. Глазунова, 1856/57/58</ref> Lerch, kitabının Almanca tercümesini de iki cilt halinde sırasıyla 1857 ve 1858 yıllarında yayınladı.<ref name="Lerch1" /> Dilbilimci ve etnolog Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856<ref>Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", ''Transactions of The Philological Society'', London, 1856, ss. 40-42</ref> ve 1860<ref>Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", ''Opuscula: Essays, Chiefly Philological and Ethnographical'', Williams & Norgate, London, Edinburg, Leipzig, 1860, s.242 </ref> yıllarında yayınlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayınlandı.<ref name="Blau">Blau, Otto (1862),"Nachrichten über kurdische Stämme-III, Mittheilungen über die Dusik-Kurden", Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Steiner in Komm, 1862, s.621-627</ref> Daha sonra Friedrich Müller (1864)<ref name="Muller" />, Albert van Le Coq (1903)<ref name="Lcoq1" /> gibi dilbilimciler Zazaca üzerine kimi derlemeler ve dilbilimsel analizler yaptılar. Bu zamana kadar ismi anılan dilbilimciler Zazacayı [[Kürtçe]]'nin bir lehçesi olarak değerlendirdiler.<ref>Ercan Çağlayan, Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2016, s. 170</ref>
1905/1906'da Alman dilbilimci Oskar Mann, Zazaca üzerine bazı araştırmalarda bulundu. Mann'ın ölümünden sonra yarım bıraktığı çalışmaları devr alarak ilerleten Karl Hadank, 1932 yılında bu çalışmaları kitaplaştırdı.<ref name="Hadanak">Oskar Mann, Karl Hadank: Die Mundarten der Zâzâ, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig 1932</ref> İlkin Hadank bu kitabında Zazaca'yı [[Kürtçe]]'nin dışında sınıflandırdı. 1933'te Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan, derlediği bazı Zazaca metinleri [[Hawar (dergi)|Hawar]] dergisinde yayınlayıp Zazaca'nın ağızları üzerine bazı karşılaştırmalar yaptı.<ref name="Bedirxan">Bedirxan, Celadet (1933) “Zarê Dumilî û Mewlûda 'Usman Efendî” Hawar, Hejmar: 23, 25 tîrmeh (temmuz) 1933, r. 1-6</ref> 1977'de [[Kanate Kürdo|Kanat Kalashevich Kurdoev]]'in Zazaca'daki cinsiyet ve sayılar üzerine bir çalışması yayınlandı.<ref name="Kurdoev">Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Translated by Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977, 32 p.</ref> 1985 yılında [[Terry Lynn Todd]] Zazaca grameri üzerine bir doktora tezi yazdı.<ref name="Todd">Terry Lynn Todd, A Grammar of Dimili (also known as Zaza), Michigan 1985</ref> Todd'un bu eserine kadar modern anlamda kapsamlı bir gramer kitabı yayımlanmamıştı. Daha sonra 1998 yılında iki kapsamlı gramer kitabı yayımlandı.<ref name="Paul9" />▼
1905/1906 yıllarında Alman dil bilimci Oskar Mann, Prusya Bilimler Akademisi tarafından batı İrani dillerinin dökümantasyonu ve dilbilimsel analizi için görevlendirildi. Oskar Mann, ortadoğu seyahatinde Zazacanın özellikle Siverek ve Bingöl yörelerinden o zamana kadar en geniş derlemesini gerçekleştirmiştir. Elazığ ve Siverek'de Zazaca dil kayıtları yapmıştır. Oscar Mann ilk olarak Zazaca’nın gramatik yapısını incelemiştir. Yaptığı dil bilimsel analizlerin sonuçlarını, Siverek'de iken’ne gönderdiği mektubunda şu şekilde bildirilmiştir:
"Daha evvel de tarafımdan savunulan görüş tasdik edildi, yani Zazaca’nın kesinlikle Kürtçe ile ilgisi olmadığını, turfan metinlerindeki Orta Farsça’nın kuzey lehçesinin tüm garip fiil çekimlerini burada Zazaca’da tekrar görüyorum." demiştir. <ref>O. Mann, Nachlaß in der Staatsbibliothek Berlin (W), Briefe; vgl. auch ebenda, Vortrag vom 4. Juli 1909 und 20. Jan. 1909, S. 11.</ref>
Dil bilimci Oscar Mann, seyahatlerinde Zazaların yaşadığı yerlerde, sonrasında İran ve Irak’ta kaldığı üç yıllık süre zarfında birçok irani dilin de kayıt ve analizini gerçekleştirmiştir. Zazaca, Goranca ve Lurca dillerinin gramatik yapısını inceledikten sonra Batı İrani Dillerin tarihi özelliklerini açıklığa kavuşturmuştur. O.Mann bu çalışmalarını "Die Tâjîk-Mundarten der Provinz Fârs" (1909) [Fars Eyaletinin Tacik Ağızları] adlı eserinde kuzey ve güney grupları diye ayırdı.<ref>O. Mann, Die Tâjîk-Mundarten der Provinz Fârs, Berlin 1909, S. XIII-XVI.</ref>
Oscar Mann'ın İrani diller üzerine yaptığı bu çalışmalar sonucunda, Zazaca'nın başlı başına dil olduğunu ve katiyen Kürtçe olmadığını başta bilimsel olarak ispat etti ve kuzeybatı diller grubuna dahil olduğunu ortaya koydu. Oscar Mann’ın oluşturduğu yeni batı irani dillerin tarihini sınıflandırma temeli iranistikte, dil biliminde günümüze kadar halen geçerliliğini sürdürmektedir.<ref>O. Mann, ebenda, S. XXIII, Fn. 1.</ref>
Oscar Mann'dan sonra Prusya Bilimler Akademisi, 1917 yılında İranolog Karl Hadank'ı onun eserini tamamlaması için görevlendirmiştir.
O.Mann’ın Zazaca üzerine derlediği metinler, K.Hadank’a yetersiz gelmiştir. Karl Hadank, Zazaca araştırmasını genişletmek için daha zengin dil materyali elde etmeyi planlamıştır. Hadank, 1932 yılında Suriye ve Irak’ta Zazaca metinleri kaydetmek için bir bilimsel araştırma seyahatine girişmiştir. Ancak araştırmalrını yaparken yazdıklarına göre yanlış bir kılavuzun tuzağına geldiğini farkediyor, Zazaları da kürt olarak nitelemeye çalışan Kürt politikacısı [[Celadet Bedirxan]]’a rastlamıştır. Karl Hadank, bir süre sonucunda bunun farkına varmış olmalı ki, not defterine şunu yazmıştır: "Emir Zazaları, Kürt sayıyor ve hepsini kürtleşmiş olarak görmek istiyor, benim Zazaca’ya bu kadar ilgi göstermem pek hoşuna gitmiyor." demiştir.<ref>K. Hadank, Nachlaß, Staatsbibliothek Berlin (W), H 4,1, Seite i.</ref> Karl Hadank’ın da ağızlar üzerine yazdığı gramer analiziyle birlikte 1932’de Leipzig’de kitap olarak yayınlamıştır. <ref name="Hadanak">Oskar Mann, Karl Hadank: Die Mundarten der Zâzâ, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig 1932</ref>
Zazaca Dilinin dil bilimi tarihindeki yeri O.Mann’dan sonra (1906), P.Tedesco (1921),K.Hadank (1926-32), G. Morgenstierne (1958),
I.M.Oranskij(1963), G.L.Windfuhr(1989), V.S.Rastorgueva(1990), J.Gippert(1996) ve bir çok dil bilimci tarafından incelenmiş olup ve aynı şekilde tespit edilmiştir.<ref>O. Mann/K. Hadank, Mundarten der Zāzā, Berlin 1932, 19-31; P. Tedesco, Dialektologie der westiranischen Turfantexte, in: Le Monde Oriental, Uppsala, 15.1921, 185-258, u.a.; G. Morgenstierne, Neuiranische Sprachen, in: Hanbuch der Orientalistik, Iranistik, 4.1958, 160, 162, 165-166, 175-176; I. M. Oranskij, Iranskie jazyki, Moskva 1963, franz. Üb. Les Langues Iraniennes, Paris 1977; V. S. Rastorgueva, Sravnitel’no-istoričeskaja grammatika zapadnoiranskich jazykov, Fonologija, Moskva 1990; G. L. Windfuhr, Western Iranian Dialects, in: Corpus Linguarum Iranicarum, Hg.: R. Schmitt, Wiesbaden 1989, 294-295; s. auch New Iranian Languages: Overview, ebenda, 246-250 und New West Iranian, ebenda, 251-262; J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a. M., 148-154.</ref>
▲
== Konuşan sayısı ==
Zazaca, Doğu Anadolu’nun yukarı Fırat ve Dicle havzasında, sayıları tam olarak bilinmemekte ve yaklaşık olarak 4 ile 6 milyon arası kişi tarafından konuşulan bir dildir. Konuşan kişi sayısı bakımından, Türkiye'de; Türkçe ve Kürtçe dillerinden sonra konuşulan üçüncü dildir. Türkiye'de özellikle büyükşehirlerde ve Avrupa’da ise özellikle Almanya başta olmak üzere Hollanda, Avusturya, Fransa, İsviçre ve İsveç gibi ülkelerde ekonomik ve politik vs. çeşitli nedenlerden dolayı yaşayan önemli sayıda Zazaca konuşan veya Zaza olan nüfus bulunmaktadır<ref name="Paul9"/ <ref[https://www.timeturk.com/tr/2012/12/22/zazalar-kurt-mu-turk-mu-ayri-bir-millet-mi.html Zazaca konuşan sayısı]</ref> <ref>[http://www.zazaki.de/turkce/makaleler/keskin-zazacaninyeriveyarini.pdf ]</ref>
== Sınıflandırma ==
Satır 386 ⟶ 404:
{| class="wikitable"
!Sayı|| Zazaca || [[Farsça]] || [[Rusça]] || [[Yunanca]] || [[İtalyanca]] || [[İspanyolca]] || [[Almanca]] || [[Fransızca]] || [[İngilizce]]
![[
|--
| ''(1)'' || yew/ju || yek || odin || ena || uno || uno || eins || un || one
Satır 871 ⟶ 889:
== Zaza edebiyatı ==
İlk Zazaca metinler, Osmanlı-Rus ([[Kırım Savaşı]]) sonucununda esir düşen Kürt askerler arasında dolaşarak araştırma ve derleme yapan dilbilimci Peter Lerch tarafından 1856 yılında yayınlanmıştır. Daha sonraki tarihlerde A. V. Le Coq gibi bazı dilbilimciler tarafından da bazı Zazaca metinler derlenmiştir.▼
Tarihde, Zazaca hakkında ilk metinler, bilimsel Alevilik üzerine İsa Beg bin Ali, tarafından yazılmış Zazaca el yazmasıdır. Bu el yazması Osmanlılar tarafından yazmalarda kullanılan, Nesih yazı tipinde yazılmıştır. El yazmasının birinci bölümünün birinci sayfasında tarih olarak, Hicri 1212 tarihi yazılmış olup Miladi olarak 1798 yılına tekabül etmektedir. <ref>[http://zazaki.de/turkce/makaleler/Dehqan-Diyarbakirdanbirzazacaalevimetni.pdf Sultan Efendi'nin Zazaca El Yazması ]</ref>
▲
Zazaca yazılmış ve klasik Zazaca edebiyatının başlangıcı sayılabilecek ilk kitap [[Ahmed-i Hasi|Ahmedê Xasî]] tarafından yazılan ve 1899'da Diyarbakır'da yayınlanan "Mewlid" eseridir. Zazaca yayınlanmış ikinci kitap da yine "Biyîşa Pêxamberî" isimli bir mevlid olup, [[Osman Esad Efendi|Osman Efendiyo Babij]] tarafından 1903 yılında yazılmış, ancak 1933'te [[Şam]]'da Kürt dilbilimci [[Celadet Bedirxan]] tarafından yayınlanmıştır. Zazaca yazılmış üçüncü kitaplar 1947-1948 yıllarında Muhammedê Şêx Ensarî tarafından yazılmış olan ''Raro Raşt'' ve ''Me'lumatê Dînîye'' isimli akaid ve fıkıh alanında yazılmış iki manzum eser olup, bu kitaplar Bilal Zilan'ın hazırladığı bir yüksek lisans tezi ile ilk defa gün yüzüne çıkarılmıştır.<ref>Bilal Zilan, ''Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: "Raro Raşt" û "Meʿlûmatê Dînîye" (Metn û Cigêrayîş)'', Mardin Artuklu Üniversitesi, Yaşayan Diller Enstitüsü, Kürt Dili ve Kültürü Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2016, 200 sayfa.
Bîlal Zîlan, Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: "Raro Raşt" û "Meʿlûmatê Dînîye" (Metn û Cigêrayîş), Vate Yayınları/Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2017, s.1-2
</ref>
Diyarbakır'ın Hani ilçesinden, Mehmet Demirtaş’ın da 1975 yılında kaleme aldığı ve 2005 yılında tamamlayabildiği Zazaca Divan mevcuttur. El yazısıyla, Arapça yazılan divan 300 sayfadan oluşmaktadır. Yazar ekonomik nedenlerden basımını yapamadığı eserini, Bingöl Üniversitesi Zaza Dili ve Kültürü Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüğü'ne teslim etmiştir.<ref>Ahmet KAYINTU, Molla Mehmet Demirtaş’ın Zazaca Divanı, II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 04-06 Mayıs 2012. </ref> <ref>[https://www.hurriyet.com.tr/gundem/zazaca-secmeli-ders-oluyor-19562805 Zazaca Divan] </ref>
1963'te "Kürtçe-Türkçe Gazete" şiarıyla yayına başlayan ve ismi de Zazaca olan Roja Newé (Türkçe anlamı: Yeni Gün) gazetesinde yayınlanan iki Zazaca derleme metniyle, Zazaca metinler ilk defa bir gazetede yayınlanmış oldu. Sonraki süreçte, Özgürlük Yolu/Riya Azadî, Roja Welat ve Devrimci Demokrat Gençlik gibi dergi ve gazetelerde bazı Zazaca metinler yayınlanmıştır. Bu metinler daha çok folklorik ürünlerdir.<ref name=Kurij1>{{Web kaynağı | soyadı = Kurij | ad = Seyidxan | başlık = Zazalar ve Zazaca Yazını | url = http://www.zazaki.net/file/zazalar_v...pdf | yayıncı = Zazaki.net | erişimtarihi = 20 Kasım 2013 | arşivurl =
Modern Zazaca edebiyatının başlangıcı 1979'dan itibaren Tirêj dergisinde yayınlanan Zazaca edebi ürünler sayılmaktadır. İlk Zazaca öykü dilbilimci yazar Malmîsanij tarafından Tîrêj dergisi'nin 2. sayısında yayımlanan "Engıştê Kejê" (Türkçe anlamı: Kejê'nin parmakları) isimli hikâyedir.<ref name=Lezgin1>{{Web kaynağı | soyadı = Lezgin | ad = Roşan | başlık = Modern Kırmancca (Zazaca) Edebiyatı | url = http://www.zazaki.net/haber/modern-kirmancca-zazaca-edebiyati-851.htm | yayıncı = Zazaki.net | erişimtarihi = 20 Kasım 2013 | arşivurl =
Zazaca edebiyatının asıl gelişmesi ise 1980 sonrası [[Avrupa]]'ya göç eden Zazalar tarafından yazılan kitaplar ile başlamıştır. Bu dönemde Avrupa'da [[Piya]], [[Ayre]], [[Kormışkan]],
</ref> <ref> [http://www.siverekhaber.net/piya-dan-gunumuze-zazalar-makale,148.html Dünden Bugüne Zaza dergileri]</ref> Yayınlanan kitaplar arasında birçok şiir, hikâye ve roman gibi edebi ürünler bulunmaktadır. Zazaca öyküde Roşan Lezgin, romanda ise Deniz Gündüz'ün ismi öne çıkmaktadır.
Zazaca yazıya geç geçirildiği için sözlü edebiyatı oldukça zengindir. Zazaca'da deyr (türkü), kılam (şarkı), dêse (ilahi), şanke (fabl), hêkati (öykü), qesê werênan (atasözleri ve deyimler) gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır.
| |||