Bilim: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Evrifaessa (mesaj | katkılar) k →Bilim, sözdebilim ve bilim dışı: çeşitli kelimelerin düzeltmeleri, değiştirildi: metod → metot AWB ile |
Rescuing 19 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0 |
||
15. satır:
[[Dosya:Ebers7766.jpg|[[Ebers Papirüsü]] (yaklaşık MÖ 1550) [[Antik Mısır]]'daki tıbbî uygulamalar ve bilgileri içeren bir papirüstür. Papirüste [[tümör]]lerin ve [[apse]]lerin cerrahi tedavisinden, [[Majör depresif bozukluk|depresyon]] ve [[deri]] hastalıklarına kadar çok çeşitli tıbbî konulara değinilmiştir.|thumb|240px|left]]
MÖ 3. binyılda Hint yarımadasında matematikle uğraşıldığı ve matematiksel hesapların yapıldığı bilinmektedir.<ref name="textIndia">[http://www.textbooksonline.tn.nic.in/Books/10/Maths-EM/CONTENTS.pdf "Preface". <span style="text-decoration:underline;">Mathematics text book - Standard X</span>. Department of School Education, Govt. of Tamil Nadu, India.] (Tamil Nadu Hükûmeti, Okul Eğitimi Departmanı, Matematik ders kitabı. Hindistan.) URL erişim tarihi: 10 Temmuz 2008.</ref> Ayrıca bu matematiksel etkinlik büyük oranda ölçüm cetvelleri, ağırlık ve genel olarak ölçümler gibi konuları da içermekteydi.<ref name="sko">[http://www.mff.cuni.cz/veda/konference/wds/contents/pdf06/WDS06_101_m8_Sykorova.pdf Sykorova, I. "Ancient Indian Mathematics." <span style="text-decoration:underline;">WDS'06 Proceedings of Contributed Papers</span>. 2006.] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20070625181443/http://www.mff.cuni.cz/veda/konference/wds/contents/pdf06/WDS06_101_m8_Sykorova.pdf |date=25 Haziran 2007 }} URL erişim tarihi: 10 Temmuz 2008.</ref> Bu dönemdeki matematiksel etkinliklerin genel olarak [[Gökbilim|astronomi]] ile de ilişik olduğu öne sürülmüştür.<ref name="textIndia" />
Nitekim dini açılar da barındıran, sıklıkla matematik gibi diğer bilim dallarıyla birlikte yapılan astronomi çalışmaları antik çağlarda büyük bir önem ve yer arz etmektedir.<ref name="britannica" /> Astonomiyle ilişkili fenomenlerin matematiksel tezahürlerine antik Mezopotamya'daki bilimsel etkinliklerde rastlanmaktadır.<ref name="britannica" /> [[Çin]]'de takvimsel ihtiyaçlara karşılık verecek astronomi faaliyetleri olduğu gibi, Mezopotamya'da matematiksel gelişimden yararlanılarak gezegenlerin döngülerine, pozisyonlarına dair hesaplamalar yapılmaktaydı.<ref name="britannica" /> Matematiksel gelişimden ayrık bir biçimde astronomi çalışmaları ve anlayışı Orta Amerika merkezli [[Maya halkları|Maya]] uygarlığında kendisine yer bulmuştur; özellikle takvimsel çalışmalar ve güneş ve ay tutulmalarının hesaplanması önemli yer tutmuştur.<ref name="britannica" />
57. satır:
[[Dosya:Yupana 1.png|thumb|180px|sağ|Bir '''yupana''' ([[Keçuva dilleri|Quechua]] dilinde "sayma aleti"); [[İnka medeniyeti|İnkalar]]ca kullanılan bir tür hesap makinesi. Araştırmacıların tahminlerine göre bu alette hesaplamalar [[Fibonacci sayıları]] baz alınarak yapılmaktaydı.<ref>http://www.quipus.it/english/Andean%20Calculators.pdf</ref>|left]]
Orta Çağ, özellikle Hint ve İslam matematikçilerinin yoğun çalışmalarına sahne olmuştur. 499 yılı kadar erken bir dönemde Hint matematikçi [[Aryabhata]] ilk sinüs trigonometrik tablolarını oluşturmuş, [[cebir]], [[diferansiyel denklem]]ler ve sonsuz küçük değerler için algoritmalar ve teknikler geliştirmiştir. 12. yüzyılda bir başka Hint matematikçi [[Bhaskara]] ilk kez [[diferansiyel kalkülüs]]ün ve temel kavramlarının temellerini atmıştır. İslam bilim insanları da Orta Çağ'da birçok matematiksel buluş ve keşfe imza atmıştırlar. 9. yüzyılda el-[[Harezmi]] Hint-Arap rakam sistemi ve denklemlerin çözümü üzerine önemli eserler vermiştir. Nitekim ''algoritma'' sözcüğü isminin Latinizasyona uğramış hâlinden köken almıştır. Özellikle cebir alanındaki eski buluşları muhafazası ve getirdiği yeni gelişmeler sebebiyle Harezmi zaman içinde ''cebirin babası'' olarak anılmıştır.<ref>[http://www.ucs.louisiana.edu/~sxw8045/history.htm The History of Algebra] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20141009100628/http://www.ucs.louisiana.edu/~sxw8045/history.htm |date=9 Ekim 2014 }}. [[Louisiana State University]].</ref> 12. yüzyılda yaşamış olan bir başka matematikçi [[Ömer Hayyam]] ise [[Öklid]]'in çalışmalarına eleştiriler getirmiş ve [[analitik geometri]] ile Öklid dışı geometrinin temellerini atmıştır. Ayrıca kübik denklemlere genel, geometrik bir çözüm getiren ilk matematikçi de kendisidir.<ref>http://matematik.mathilmi.com/unlu_matematikciler/omer_hayyam.php</ref>
Orta Çağ'da Batı'daki en önemli matematikçilerden biri [[Fibonacci]]'dir. Fibonacci Arap rakam sistemini [[Avrupa]]'ya tanıtmış ve yaygınlaşmasına önayak olmuş, ve bugün [[Fibonacci sayıları]] olarak anılan sayı dizisini yaygınlaştırmıştır. Aslında bu sayı dizisini ilk keşfeden kendisi değildir fakat onun kitabında örnek olarak kullanıldık sonra Batı'da ün kazanmıştırlar.<ref>Parmanand Singh. "Acharya Hemachandra and the (so called) Fibonacci Numbers". Math. Ed. Siwan, 20(1):28-30, 1986. ISSN 0047-6269</ref><ref>Parmanand Singh,"The So-called Fibonacci numbers in ancient and medieval India." Historia Mathematica 12(3), 229–44, 1985.</ref>
88. satır:
[[Aristoteles|Aristo]] doğaya dair birçok çalışma yapmış, birçok bitki ve hayvan türünü incelemiş ve kategorize etmiştir. Aristo'nun görüşleri, kendisinden sonraki bazı bilim insanlarının yaptığı eklerle birlikte özellikle Batı'da uzun bir süre otorite olmuştur.
Orta Çağ'da özellikle [[İbn Nefis]], [[İbn Cahız]] ve [[İbn Baytar]] gibi Müslümanlar bilim insanları biyoloji dalına katkıda bulunmuşlardır. Özellikle erken [[evrim]] düşünüşüne katkıda bulunmuş<ref>Mehmet Bayrakdar, "Al-Jahiz And the Rise of Biological Evolutionism", ''The Islamic Quarterly'', Third Quarter, 1983, [[Londra]].</ref> olan [[İbn Cahız]], [[besin zinciri]] fikrini de ilk kez ortaya atan kişidir.<ref>Frank N. Egerton, "A History of the Ecological Sciences, Part 6: Arabic Language Science - Origins and Zoological", ''Bulletin of the Ecological Society of America'', April 2002: 142-146 [143]</ref> 9. yüzyılda yaşamış olan [[el-Dinaveri]] ise bitki evrimini, bitkilerin gelişimini incelemiş ve ''Kitâb'ün-Nebat'' isimli eserinde birçok türü tanımlayarak botanik bilimine katkılarda bulunmuştur.<ref name=Fahd-815>{{Kaynak|soyadı=Fahd|ad=Toufic|katkı=Botany and agriculture|sayfalar=815}}, in {{Harvard alıntıard reference |last1=Morelon |first1=Régis |last2=Rashed |first2=Roshdi |year=1996 |title=[[Encyclopedia of the History of Arabic Science]] |volume=3 |publisher=[[Routledge]] |isbn=0415124107}}</ref> Bir başka bilim insanı olan el-Nebati'nin öğrencisi olan İbni Baytar eczacılığa ilişkin (farmasötik) bir ansiklopedi hazırlamış ve birçok bitki, yiyecek ve ilacı eserinde tanımlamıştır. Bu eserin Latince çevirisi daha sonra Avrupalı bilim insanları tarafından 18. ve 19. yüzyıllarda kullanılmıştır.<ref>Diane Boulanger (2002), "The Islamic Contribution to Science, Mathematics and Technology", ''OISE Papers'', in ''STSE Education'', Vol. 3.</ref> İbn Nefis [[pulmoner dolaşım|pulmoner]]<ref name=Dabbagh>S. A. Al-Dabbagh (1978). "Ibn Al-Nafis and the pulmonary circulation", ''[[The Lancet]]'' '''1''', p. 1148.</ref> ve [[koroner dolaşım]]ı<ref>Husain F. Nagamia (2003), "Ibn al-Nafīs: A Biographical Sketch of the Discoverer of Pulmonary and Coronary Circulation", ''Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine'' '''1''', p. 22–28.</ref><ref>Matthijs Oudkerk (2004), ''Coronary Radiology'', "Preface", [[Springer Science+Business Media]], ISBN 3-540-43640-5.</ref> doğru bir şekilde tespit etmiş, [[metabolizma]] kavramını tanımlamıştır.<ref name=Roubi>Dr. Abu Shadi Al-Roubi (1982), "Ibn Al-Nafis as a philosopher", ''Symposium on Ibn al-Nafis'', Second International Conference on Islamic Medicine: Islamic Medical Organization, Kuwait ([[cf.]] [http://www.islamset.com/isc/nafis/drroubi.html Ibn al-Nafis As a Philosopher] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080206072116/http://www.islamset.com/isc/nafis/drroubi.html |date=6 Şubat 2008 }}, ''Encyclopedia of Islamic World'').</ref>
Biyolojinin temellerinden sayılan modern [[evrim teorisi]], [[Charles Darwin]]<ref>[http://darwin-online.org.uk/biography.html Charles Darwin biography]</ref> 'in görüşlerinin üzerine inşa edilmiştir. Darwin, [[Türlerin Kökeni]]<ref>[http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Freeman_OntheOriginofSpecies.htm On the Origin of Species]</ref> , [[İnsanın Türeyişi|İnsanın Türeyişi, ve Cinsiyete Mahsus Seçme]]<ref>[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F937.1&viewtype=text&pageseq=1 The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex Vol. 1]</ref><ref>[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F937.2&viewtype=text&pageseq=1 The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex Vol. 2]</ref>, ''İnsan ve Hayvanlarda Duyguların İfadesi'' <ref>[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1142&viewtype=text&pageseq=1 The Expression of the Emotions in Man and Animals]</ref> eserlerinde görüşlerini belirtmiştir. Manastırın bahçesindeki [[bezelye]]leri birbirleriyle eşleştirerek [[genetik]] bilimin temellerini atan [[Gregor Mendel]] klasik genetik kanunlarının yapıtaşlarını oluşturmuştur.
119. satır:
Filozof [[René Descartes]], Batı'da psikolojinin modern felsefi formunun temellerinin oluşmasına katkıda bulunmuştur.<ref name="DescAndKant" /> Çeşitli eserlerinde önemli psikolojik meseleleri ele alan Descartes kendisi bir hekim olmasa da çeşitli anatomi çalışmaları yaptığı bilinmektedir. İngiliz hekim [[Thomas Willis]] ise tıbbî bir disiplin olarak psikolojinin ortaya atılmasında önemli rol oynamış, beyin fonksiyonları doğrultusunda psikolojiye yaklaşım olsun yaptığı yoğun anatomik çalışmalarla olsun psikolojiye büyük katkılarda bulunmuştur. Ayrıca daha sonraları deneysel psikolojinin gelişiminde [[John Locke]] ve [[David Hume]] gibi filozofların büyük etkisi olmuştur.<ref name="DescAndKant" />
Modern çağa yaklaşırken ortaya çıkan ve özellikle psikolojik bozukluk durumlarında bir tedavi olarak ortaya çıkan [[hipnotizma]] ile [[frenoloji]] gibi dallar tartışma konusu olmuş; özellikle de bunların cidden etkili yöntemler olup olmadığı ve herhangi bir bilimsel dayanağının bulunup bulunmadığı tartışılmıştır. Daha sonraları ortaya çıkan Alman deneysel psikoloji hareketi psikolojiye önemli katkılarda bulunmuştur. Bu zamanda gerçekleşen ve özellikle nörolojik yapıya dair anatomik ve fizyolojik buluşlar psikolojiyi olumlu etkilemiştir. Alman hekim [[Wilhelm Wundt]] 1879'da ilk deneysel psikoloji laboratuvarını açarak bir ilke imza atmıştır.<ref>[http://www.indiana.edu/~intell/wundt.shtml "Wilhelm Wundt." <span style="text-decoration:underline;">Indiana University</span>. Biographical Profiles; Human Intelligence.] URL erişim tarihi: 26 Temmuz 2008.</ref> 1890'lardan başlayarak Avusturyalı hekim [[Sigmund Freud]] ise [[psikanaliz]] olarak adlandırdığı yaklaşım ile psikolojiye yeni bir yön kazandırmıştır. Her ne kadar psikanalizin bilimsel konumu hâlâ tartışmalı olsa da<ref>[http://allpsych.com/journal/psychoanalysis.html Ventura, Thomas. "Psychoanalysis." <span style="text-decoration:underline;">ALLPsych Online: The Virtual Psychology Classroom</span>.] URL erişim tarihi: 26 Temmuz 2008.</ref><ref>[http://www3.interscience.wiley.com/journal/120056013/abstract?CRETRY=1&SRETRY=0 Bloomfield, T. M.. "Psychoanalysis: A Human Science?" <span style="text-decoration:underline;">Journal for the Theory of Social Behaviour</span>.]{{Ölü bağlantı|date=Mart 2020 }} URL erişim tarihi: 26 Temmuz 2008.</ref> psikanalizin çeşitli önermeleri ve kavramları genel anlamda Batı kültüründe önemli bir yer kazanmıştır. Yine 1890'larda [[köpek]]lerde yaptığı deneylerle [[İvan Pavlov]] klasik şartlandırmayı başarılı bir şekilde göstermiştir. Nitekim daha sonraları da insan dışı [[primat]]lar, kediler ve köpekler gibi çeşitli hayvanlar psikoloji deneylerinde kullanılmıştır.
==== Antropoloji ====
159. satır:
Bilimlerin sınıflandırılması (veya bilimlerin tasnifi) özellikle bilim felsefesinde önemli bir yer tutmuş, birçok filozof farklı temellerden yola çıkarak farklı bilim tasniflerine ulaşmışlardır. Gerek [[Eski Yunan]] felsefesi gerekse daha sonra bu felsefenin temellerini geliştiren İslam felsefesinin [[Meşşâî]] ekolünde bilimlerin tasnifi kendisine yer bulmuştur. Bilimlerin tasnifiyle uğraşan [[Aristoteles]] en temel bilimin felsefe olduğu, bilimlerinse genel olarak üç ana kategoride değerlendirilebileceğini savunmuştur. Bu üç kategori teorik, pratik ve poetik bilimler kategorileridir. Buna göre teorik bilimler kategorisinde metafizik, matematik ve fizik yer alırken, pratik bilimlerde insan fiillerinin yönetimiyle ilgili bilimler yer alır. Son olarak poetik bilimler kategorisi ile kasıt [[edebiyat]]tır ve şiir ve [[retorik]] gibi bilimleri kapsar. Stoacılar da bilimlerin tasnifini üç ana kategoriye dayandırırlar, onların öne sürdüğü kategoriler fizik, etik ve mantık kategorileridir. Aristocu felsefeyi temel alan Meşşâî ekolünden [[İbn Sina]] ise bilimlerin benzeri şekilde, iki ana kategoriye ayırır: teorik ve pratik<ref name="Sina">[http://kutuphane.uludag.edu.tr/Univder/PDF/ilh/2000-9(9)/htmpdf/M-24.pdf Peker, Hidayet. "İbn Sina'nın Bilimler Sınıflaması".] T.C. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. Sayı:9. Cilt:9. 2000. URL erişim tarihi: 21 Mayıs 2008.</ref>. Dönemde bilim felsefe ayrışması bulunmadığı için, benzeri şekilde, temelde var olan felsefedir ve teorik felsefe (veya ''nazarî felsefe'') metafizik, matematik ve fizik bilimlerini içerirken, pratik felsefe (veya ''amelî felsefe'') ev yönetimi, siyaset bilimi ve ahlâk bilimini kapsar<ref name="Sina" />. Meşşâî ekoldeki diğer filozoflar da, örneğin [[Fârâbî]] ve [[İbn Rüşd]], bilimler tasnifini benzeri bir şekilde, büyük ölçüde Aristocu bir temelde ele almışlardır<ref name="ihvan">[http://www.e-sosder.com/dergi/2141-59.pdf Aydın, Hasan. "İhvân es-Safâ'da Bilim Eğitimi, Amacı ve Bilim Sınıflaması." OMÜ Sinop Egitim Fakültesi.] URL erişim tarihi: 21 Mayıs 2008.</ref>. 10. yüzyılda ortaya çıkan İslam felsefesi ve bilimlerinde ansiklopedici öncüler olan [[İhvân es-Safâ]] hareketi ansiklopedik külliyatlarını oluştururken ortaya belirli bir bilim tasnifi ortaya koymuş fakat bu tasnifi diğer İslam felsefe okullarından farklı olarak salt Aristo temelli yapmamışlardır; bu tasnifte Aristoteles'in ortaya koyduğu bilim tasnifi sadece etken tasniflerdendir<ref name="ihvan" />. [[İhvân es-Safâ]]'nın ortaya koyduğu tasnif de üç kategori kullanır: pratik-eğitimsel bilimler kategorisi (''er-riyâziyye''), (konulmuş) şeriat (''es-ser’iyye el-va’ziyye''), ve son olarak hakikî felsefe (''el-felsefe elhakîkiyye'')<ref name="ihvan" />. Bu kategorilerden ilki bireyin ve toplumun pratik yaşamıyla ilgili bilimlerdir ve eğitimsel bilimleri de içerirler; [[etik|ahlâk bilimi]] başta olmak üzere, dilbilimleri, şiir ve aruz gibi edebiyat dalları, [[kimya]] ve hesap gibi sayısal bilimler, ticaret ve zanaatlarla birlikte sanatlar bu kategoriye dahildir<ref name="ihvan" />. İhvân es-Safâ düşüncesinde mistik kuramların önemli bir yere sahip olması sebebiyle büyü, astroloji gibi şeyler de bu kategoride birer bilim olarak sayılmıştır<ref name="ihvan" />. İkinci kategori olan konulmuş şeriat dinî bilimleri ve yolları içerir; [[Kur'an]] ile ilgili bilimler olan tenzil, tevil gibi bilimlerin yanı sıra [[fıkıh]] ve ahkam gibi amelî İslam bilimleri ve [[tasavvuf]] ile rüya yorumu gibi daha mistik dinî yollar<ref name="ihvan" />. Hakikî felsefe ise klasik bilimler tasnifi benzeri bir tasnife sahiptir kendi içinde ve dört ana kola ayrılır: matematik, mantık, doğa bilimleri ve ilahiyat<ref name="ihvan" />.
Filozof [[Francis Bacon]] da bilimlerin tasnifi konusuna değinmiş, bilimleri sınıflandırırken aralarında ilişki kurduğu insanî yeteneklerle (''"human faculties"'') temel almıştır. Buna göre üç temel insanî yetenek "[[hafıza]]", "[[hayal gücü]]" ve "[[akıl]]"dır. Hafıza tarih bilimlerine denk gelirken, hayal gücü poetik bilimlere akıl ise felsefeye denk gelmektedir<ref name="db">[http://www.db.dk/bh/Core%20Concepts%20in%20LIS/articles%20a-z/classification_of_the_sciences.htm "Classification of the sciences".] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100324172907/http://www.db.dk/bh/Core%20Concepts%20in%20LIS/articles%20a-z/classification_of_the_sciences.htm |date=24 Mart 2010 }} URL erişim tarihi: 21 Mayıs 2008.</ref>. Ele aldığı temeller sebebiyle Bacon'un tasnifi [[psikoloji]] bazlı bir tasnif olarak yorumlanmıştır<ref name="db" />. Bacon'un ayrımı daha sonraları ortaya çıkan [[ansiklopedik]] çalışmaların yanı sıra bilim tasnifi çalışmalarında da etkili olmuştur; örneğin Fransız ansiklopedistler (geleneği) Bacon'un tasnifini kullanmıştır<ref name="db" />.
Modern çağa doğru en kapsamlı ve önemli bilim sınıflamalarından biri [[Amerikalılar|Amerikalı]] filozof ve bilim insanı [[C. S. Peirce]] tarafından yapılmıştır<ref name="db" />. Peirce bilim sınıflamasında, türlerin sınıflandırılmasında kullanılana paralel bir sistem kurmuştur: dal, sınıf, takım, familya, cins ve tür<ref name="Atkins">[http://muse.jhu.edu/journals/transactions_of_the_charles_s_peirce_society/v042/42.4atkins.html Atkins, Richard Kenneth. "Restructuring the Sciences: Peirce's Categories and His Classifications of the Sciences." Fordham University.] URL erişim tarihi: 24 Mayıs 2008.</ref>. Örneğin 1902 tarihli sınıflandırmasında ''Aritmetik'' bir bilim olarak ''Teorik'' dalının, ''Matematik'' sınıfında yer alan ''Sonsuz Koleksiyonlar'' takımının alt takımlarından biridir<ref name="Atkins" />. Bu sınıflandırmada, iki ana ''dal'' mevcuttur ve bilim kavramı bu iki ana dala ayrılır: ''Teorik'' ve ''Pratik''. Daha sonra bu iki dal, başka alt dallara bölünür ve sınıflandırma sınıf ve takımlarla devam eder<ref name="Atkins" />. 1903'teki bilimsel sınıflandırması, benzeşmekle birlikte daha farklıdır; tüm ayrışmalar üçlüdür ve özellikle [[Comte]]'nin bilimsel sınıflamasından etkilenmiştir<ref name="Atkins" />.
191. satır:
Bilimsel yöntem çeşitli yeni bilgi edinmek veya bilinen bazı bilgileri doğrulamak veya düzeltmek amacıyla, çeşitli fenomenleri araştırmak için ve geçmişte kazanılmış, öğrenilmiş bilgileri tamamlamak için kullanılan yöntemlerin bütününe verilen isimdir. Bilimsel yöntem(ler) gözlemlenebilir, deneysel (ampirik) ve ölçülebilir kanıtların belirli bazı mantıksal prensiplerle incelenmesine dayanır<ref>Isaac Newton (1687, 1713, 1726). "[4] Rules for the study of natural philosophy", ''Philosophiae Naturalis Principia Mathematica'', Third Edition. The General Scholium containing the 4 rules follows Book 3, The System of the World. Reprinted on pages 794-796 of I. Bernard Cohen and Anne Whitman's 1999 translation, University of California Press ISBN 0-520-08817-4, 974 pages.</ref>. Bilimsel yöntem, Oxford İngilizce Sözlük'te şöyle tanımlanmıştır:
{{quote|17. yüzyıldan beri doğal bilimleri karakterize etmiş, sistemik gözlem, ölçüm, ve deney, ve formülasyon, test etme, ve hipotezlerin değiştirilmesini içeren yargılama metodudur.<ref>[http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t140.e68940 "scientific method ''noun''" ''The Oxford Dictionary of English'' (revised edition). Ed. Catherine Soanes and Angus Stevenson. Oxford University Press, 2005. Oxford Reference Online.] Oxford University Press. 3 June 2008 <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t140.e68940> URL erişim tarihi: 3 Haziran 2008.</ref>}}
Bilimsel yöntem diğer bazı bilgi edinme yöntemlerinden, bilim, deney ve mantık temelli olmasıyla ayrılır. Aynı şekilde bilimsel yöntem ile elde edilen bilginin, tekrar edilebilir deneylerden sonra tekrar ulaşılabilir olması gerekir. Bu açıdan bilimsel yöntem sıklıkla vahiy bazlı olan dinî yöntemden farklıdır; dinî bilgide esas sıklıkla vahiydir oysa vahiy tekrar edilebilir bir deney olmadığı için bilimsel bir yöntem değildir<ref name="steven">[http://www.freeinquiry.com/intro-to-sci.html Schafersman, Steven D. "''An Introduction to Science: Scientific Thinking and the Scientific Method.''"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20051124132129/http://www.freeinquiry.com/intro-to-sci.html |date=24 Kasım 2005 }} URL erişim tarihi: 3 Haziran 2008.</ref>. Her ne kadar farklı bilim dallarında ve farklı bilgi konularında farklılaşmış, konuya özelleşmiş bilimsel yöntemler kullanılsa da genel bazı noktalar bilimsel yöntemlerin temelini oluşturur. Genellikle bilim insanları, araştırmacılar belirli bir fenomeni açıklamak adına büyük ölçüde ellerindeki bilgileri kullanarak hipotezler öne sürerler<ref name="wudka">[http://phyun5.ucr.edu/~wudka/Physics7/Notes_www/node6.html Wudka, Jose. "''The scientific method''." ''Physics 7: Relativity and Cosmology''. UC Riverside.] URL erişim tarihi: 3 Haziran 2008.</ref><ref name="dye">[http://www.niu.edu/~jdye/method.html Dye, James. "''Socratic Method vs. Scientific Method''".] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110824120433/http://www.niu.edu/~jdye/method.html |date=24 Ağustos 2011 }} URL erişim tarihi: 3 Haziran 2008.</ref>; daha sonra bu hipotezleri test etmek için çeşitli deneyler hazırlarlar<ref name="wudka" /> ve deneylerin sonucuna göre bir hipotezin doğruluğu veya yanlışlığı ortaya çıkar<ref name="dye" />. Bazen bir hipotezin doğruluğu belirli deneyler sonucu kabul edilse de; daha sonra yanlış olduğu farklı deneyler yoluyla da kanıtlanabilir<ref name="wudka" />. Bu sebeple her türlü hipotez, sürekli olarak deneylere tabii tutulabilir. Bilimsel yöntem açısından, bilimsel yöntemler sonucu elde edilen bilgilerin paylaşılması ve arşivlenmesi çok önemlidir zira bu bilgiler ışığında aynı veya farklı yöntemlerle ilgili deney ve testlerin tekrar edilmesi, yeniden üretilebilmesi ve yapılabilmesi bilimsel yöntem sonucu oluşacak bilgi açısından kaçınılmaz bir gerekliliktir - deneylerle aynı sonuç tekrar tekrar üretilebildiğinde hipotez kuram olmaya yaklaşır<ref name="wudka" />.
== Bilim çevreleri ve camiası ==
201. satır:
[[Matematik]] bilimi sıklıkla bu iki ana kategoriden farklı üçüncü bir kategori olan [[formal bilim]]ler kategorisinde yer alır; zira hem doğa bilimlerine hem de sosyal bilimlere yakın ve uzak olduğu birçok nokta mevcuttur. Matematik, belirli bir bilgi alanının nesnel, dikkatli ve sistematik incelenmesi hususunda doğa bilimlerine yakınken, inceleme yöntemi olarak ampirik yani deneysel yöntemler barındırmaması açısından ayrılır; matematikte edinilen bilgi [[ampirik]] yöntemlerle değil de ''[[a priori]]'' ile doğrulanır. Formal bilimler kategorisi matematiğin yanında [[istatistik]] ve [[mantık]] bilimlerini de içermektedir. Bu iki bilim, matematik ile birlikte, tüm bilimler, özellikle ampirik bilimler açısından önemli bir yere sahiptir; örneğin formal bilimlerdeki çeşitli gelişmeler fiziksel ve biyolojik bilimlerde de büyük gelişmelere sebep olmuştur. Nitekim formal bilimler hipotez, kuram ve kanunların oluşmasında, hem şeylerin nasıl çalıştığı ve olduğuna yönelik (doğa bilimleri) hem de insanların nasıl düşündüğü ve davrandığına yönelik (sosyal ve beşerî bilimler) keşif ve tanımlamalarda hayati bir önemi sahiptir.
Sosyal bilimlerin bir ampirik bilim olup olmaması durumu 20. yüzyıldan beri tartışma konusu olmuştur. Bu tartışmalar etrafında sosyal ve davranışsal dalların bir kısmı bilimsel olmadıkları eleştirileriyle karşılaşmıştır. Hatta bazı akademisyenler (örneğin Nobel Ödülü sahibi fizikçi [[Percy W. Bridgman]],<ref name="slepman">{{Dergi kaynağı| soyadı = Siepmann | ad = J. P. | başlık=What is Science? (Editorial) | journal=Journal of Theoretics | yıl=1999 | cilt=3 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1998RPPh...61...77K | erişimtarihi=23 Temmuz 2007}}</ref>) ve bazı siyasetçiler (örneğin ABD Senatörü [[Kay Bailey Hutchinson]]<ref name="staff19">{{Web kaynağı | url = http://www.asanet.org/page.ww?section=Advocacy&name=Social+Sciences+Under+Attack | başlık = Behavioral and Social Science Are Under Attack in the Senate | erişimtarihi = 23 Temmuz 2007 | yayımcı = American Sociological Association | tarih = 19 Mayıs 2006 | yazar = Staff | arşivurl =
[[Dosya:Académie des Sciences 1671.jpg|thumb|150px|{{Dil|fr|[[Fransız Bilimler Akademisi|Académie des sciences]]}}'i ziyareti sırasında [[XIV. Louis]], [[1671]].|left]]
=== Kurumlar ===
Bilimsel fikir, deney ve bulguların paylaşımı, iletişimi ve tanıtımı gibi amaçları güden bilim topluluklarına [[Rönesans]] döneminden beri rastlanmaktadır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.scholarly-societies.org/1599andearlier.html | başlık = Chronicle for Societies Founded from 1323 to 1599 | erişimtarihi = 11 Eylül 2007 | yayımcı = Scholarly Societies Project | tarih = 9 Ağustos 2007 | ilk = Jim | son = Parrott | arşivurl =
Birçok uluslararası bilimsel örgüt, örneğin [[Uluslararası Bilim Konseyi]] (''International Council for Science''), farklı milletlerin bilim toplulukları, camiaları arasındaki işbirliğini geliştirmek ve önayak olmak amacıyla kurulmuştur.
251. satır:
=== Medya ve bilim tartışması ===
Kitlesel medya, birbiriyle yarışan farklı bilimsel iddiaları, bu iddiaların bilimsel camiadaki kabul edilebilirliği ve güvenilebilirliğini tam olarak, kesin bir şekilde yansıtmalarını engelleyen çeşitli baskılara maruz kalmaktadır. Bilimsel bir tartışmada farklı taraflara ne kadar ağırlık verileceğini belirlemek, tartışmanın konusu hakkında uzmanlık ve bilgiyi gerektirir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.scidev.net/Editorials/index.cfm?fuseaction=readEditorials&itemid=131&language=1 | başlık = Science journalism must keep a critical edge | erişimtarihi = 20 Şubat 2008 | yayımcı = Science and Development Network | tarih = 11 Ekim 2004 | ilk = David | son = Dickson | arşivurl =
| last=McIlwaine | first=S. | yardımcıyazarlar =Nguyen, D. A.
| title=Are Journalism Students Equipped to Write About Science?
282. satır:
[[Dosya:Tiffany Education (center).JPG|[[Yale Üniversitesi]]'ndeki [[Louis Comfort Tiffany|Tiffany]] imzalı bir vitraydan ayrıntı: Bilim ve din ahenk içinde betimlenmiş.|thumb|250px|left]]
Kişiler bazında ele alındığında, tarih boyunca bazı düşünürlerin bilim ile dinin uzlaşamaz ve birbirine karşıt uğraşılar olduğunu öne sürdüğü -bu genel olarak bilimin sorgulamaya dayanması, dinin ise sorgulamadan inanmayı gerektirmesinden kaynaklanmaktadır-, bazı düşünürlerin ise aksini iddia ettiği görülmektedir. Özellikle 19. yüzyılın belirli dönemlerinde din ile bilimin birbirine muhalif olduğu görüşü kazanmıştır. Bu dönemlerde geliştirilen ''muhalefet, karşıtlık tezi''ne göre bilim ile din arasındaki herhangi bir etkileşim her daim çatışmaya yol açacaktır ve din de, yeni bilimsel fikirlere karşı, saldırgan olan taraf olacaktır.<ref>David B. Wilson writes about the development of the conflict thesis in "The Historiography of Science and Religion" the second essay in "Gary Ferngren (editor). ''Science & Religion: A Historical Introduction''. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2002. ISBN 0-8018-7038-0."</ref> Her ne kadar bu anlayış 19. yüzyılda [[John William Draper]] ve [[Andrew Dickson White]] gibi isimlerce yaygınlaştırılmaya çalışılmışsa da bilim ile din arasındaki tarihsel ve bugünkü etkileşimi, çatışma anlarından iş birliği anlarına kadar, açıklamaya yeterli olmamıştır.<ref>Gary Ferngren (editor). ''Science & Religion: A Historical Introduction''. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2002. ISBN 0-8018-7038-0</ref> Nitekim gerek [[Mikolaj Kopernik|Kopernik]]<ref>[http://www.astronomy.ohio-state.edu/~pogge/Ast161/Unit3/response.html Pogge, Richard. "A Brief Note on Religious Objections to Copernicus." ''Astronomy 161: An Introduction to Solar System Astronomy''] URL erişim tarihi: 19 Ağustos 2008.</ref>, [[Galileo Galilei|Galileo]], [[Johannes Kepler|Kepler]] ve [[Boyle]] gibi Batı bilim tarihinde yer almış önemli isimler, gerekse [[İbn-i Sina]]<ref>[http://www.muslimphilosophy.com/books/afnan.pdf Afnan, Soheil M.. "Avicenna: His Life and Works." s. 168.]</ref>, [[Biruni]]<ref>[http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Al-Biruni.html O'Connor, J. J.; Robertson, E. F.. "Abu Arrayhan Muhammad ibn Ahmad al-Biruni." <span style="text-decoration:underline;">The MacTutor History of Mathematics archive</span>.] URL erişim tarihi: 29 Temmuz 2008.</ref> ve [[İbn-i Heysem]]<ref>{{Harvard alıntı|Steffens|2006}} ([[cf.]] {{Web kaynağı | url = http://www.ibnalhaytham.net/custom.em?pid=571860 | başlık = Review of ''Ibn al-Haytham: First Scientist'' | erişimtarihi = 23 Ocak 2008 | tarih = 1 Aralık 2006 | arşivurl =
Tarih boyunca din ile bilimi birleştirmeye çalışan, birbiriyle çelişmeyen yöntemler olduğunu ileri süren ve hatta birbirlerini tamamladıklarını düşünenler olmuştur. [[Amerikalılar|Amerikalı]] biyolog [[Kenneth R. Miller]] bu kesimdedir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.pbs.org/wgbh/evolution/library/08/1/l_081_01.html | başlık = Ken Miller: Reconciling Science and Faith. | erişimtarihi = 29 Temmuz 2008 | yayımcı = PBS | arşivurl =
== Kaynakça ve notlar ==
=== Kaynakça ===
* {{Web kaynağı | url = http://www.britannica.com/ | başlık = Encyclopedia - Britannica Online Encyclopedia | erişimtarihi = 8 Haziran 2008 | yayımcı = Encyclopædia Britannica, Inc. | yıl = 2008 | arşivurl =
* ''Encyclopedia of Philosophy''. Ed. Donald M. Borchert. 2nd ed. Detroit: Macmillan Reference USA, 2006. Gale Virtual Reference Library. Gale. 28 Mayıs 2008.
309. satır:
* [http://www.science.gov/ Science.gov - USA.gov for Science] {{ing.}}
* [http://www.scienceresourceonline.com/ Science Resource Online] {{ing.}}
* [https://web.archive.org/web/20100412080435/http://www.euroscience.org/ Euroscience: A European Association for Promotion of Science and Technology] {{ing.}}
* [https://web.archive.org/web/20141024150018/http://www.science.gouv.fr/ Science.gouv.fr - Le portail de la science] {{fr.}}
{{Bilim Dalları}}
| |||