Dîvânu Lugâti't-Türk: Revizyonlar arasındaki fark

{{Vikikaynak|Dîvânü LugatiLugâti't-Türk|Dîvânü LugatiLugâti't-Türk}}

'''Dîvânü Lugâti't-Türk''' ([[Arapça]]: '''ديوان لغات الترك''', [[Türkçe]]: '''Türk Dilleri Sözlüğü'''), [[Orta Türkçe]] döneminde [[Kâşgarlı Mahmud]] tarafından [[Bağdat]]'ta [[1072]]-[[1074]] yılları arasında yazılan [[Türk dilleri|Türkçe]]-[[Arapça]] bir sözlüktür. Türkçenin bilinen en eski sözlüğü olup, batıBatı [[Asya]] yazı Türkçesiyle ilgili var olan en kapsamlı ve önemli dil yapıtıdır.

Bir kültür hazinesi olan ''Dîvânü Lugâti't-Türk (DLT)'', bir yandan XI. asırda söz varlığının genişliğini ve çeşitliliğini gözler önüne sermekte, bir yandan da o dönemde insan ve toplum yaşamıyla, maddîmaddi ve manevîmanevi kültürümüzlekültürle ilgili, ilgi çekici kayıtlar ortaya koymaktadır. Bu bakımdan zamanımızdan yaklaşık bin yıl önce yazılan DLT, Türkçenin ilk sözlüğü olmaktan öte pek çok araştırmacının teslim ettiği üzere tarihitarihî ve kültürel başvuru kaynaklarımızın da ilklerindendir. Toplumların yaşam biçimleri, dünyayı algılayışları o toplumun dilinde de kendini gösterir. DLT, yaklaşık bir asırdır Türklük biliminin başlıca araştırma konularından biri olmuştur. Bu eser, edebiyat bakımından önemli olduğu kadar kültür özelliklerini yansıtması bakımından da değerlidir.<ref>Adem,AYDEMİR,"[http://turkolojimakaleleri.page.tl/D%26%23304%3BVAN-Ue--L-Ue-GAT%26%23304%3B-h-T_T-Ue-RK-h-TE-%26%23304%3B%26%23350%3B-KAVRAMINA-DA%26%23304%3BR-VER%26%23304%3BLER.htm DİVANÜ LÜGATİ'T-TÜRK'TE İŞ KAVRAMINA DAİR VERİLER]",[http://turkolojimakaleleri.page.tl Türkoloji Makaleleri]</ref>

* Türkçe'ninTürkçenin ilk sözlüğü, antolojisi, ansiklopedisi ve dil bilgisi kitabıdır.

* Araplar'aAraplara Türkçe öğretmek, Türkçe'nin yaygınlığını göstermek için yazılmıştır.

* Müellifi, Türkler'inTürklerin o devirde yaşadığı coğrafyayı dolaşarak derlemeler yapmıştır.

* Sözcükleri güzel örnekleyen atasözleri ve şiirler kullanmıştır. (Bu özelliği, onun, kendinden sonraki Türk edebiyatı için çok önemli bir kaynak olmasını sağlamıştır.).

*''Dîvânü Divanü LugatiLugâti't -Türk'', 7500'den fazla Türkçe sözcük içerir.

11. yüzyılda, [[Karahanlılar]] döneminde yetişen, soylu bir aileden gelen ve iyi bir eğitim alan Kâşgarlı Mahmud, bilinen ilk Türk dil bilginidir. "Kâşgarî" mahlasıyla da tanınan ünlü Türk dil bilgini, Türk yurtlarını adım adım gezerek derlediği sözcük, bilgi ve şiir örnekleriyle o dönemin Türk diline ilişkin bilgiler vermiştir. Bir dönem [[Bağdat]]’ta bulunan Kâşgarlı Mahmud, Türk kültürünün Araplar'aAraplara tanıtılmasında büyük rol oynamıştır.

Türkçe'yiTürkçeyi Araplar'aAraplara öğretmek amacıyla ''Divânü Lügati’tLügâti’t Türk'' ve [[Kitabu Cevahirü'n Nahv Fi Lugati't Türk|''Kitabu Cevahirü'n Nahv Fi Lugati't Türk'']] adlı kitapları yazmıştır. Bu tür çalışmalarıyla Türkçe'ninTürkçenin gelişmesine ve Türk dil birliğinin sağlanmasına önemli katkıda bulunmuştur. Kâşgarlı Mahmud, ömrünün sonlarına doğru yeniden [[Kâşgar]]’a dönmüş ve burada vefat etmiştir.

El yazma nüshası 638 sayfadır ve yaklaşık 9000 [[Türkçe]] kelimenin ve cümlenin oldukça ayrıntılı [[Arapça]] ve başka dillerde açıklamasını içerir. Ayrıca Türkler'inTürklerin tarihine, coğrafi yayılımına, boylarına, lehçelerine ve yaşam yöntemlerine ilişkin kısa bir ön söz ve metin içine serpiştirilmiş bilgiler içerir.

[[1915]] yılında [[İstanbul]]’da tesadüfen [[Ali Emiri Efendi|Ali Emîrî Efendi]] ''([[1857]]-[[1923]])'' tarafından eski maliye nazırlarından Nafiz Bey’in akrabası yaşlı bir hanım tarafından Sahaflar Çarşısı’nda satılması için Burhan Bey’in sahaf dükkânına bırakılan bu Divanü''Dîvânü Lugâti’t-Türk’ünTürk''’ün birinci nüshası eseri üç3 lira da bahşiş verip toplam otuzüç33 [[lira]]ya satın almıştır. ''Bir söylentiye göre de, yanında para olmadığı için eve gidip parayı alana dek kitabın başkasına satılmaması için, dükkân sahibini dükkâna kilitlemiştir. (Ancak daha önceki yüzyıllarda [[Antepli Aynî]] ve [[Kâtip Çelebi]] de ''Divan''<nowiki/>'dan söz ederler.)''.

[[Kâşgarlı Mahmud]], Divânü''Dîvânü LügatiLügâti't-Türk''<nowiki/>'e şöyle başlar;

[[Kâşgarlı Mahmud]]'un 11. yüzyılda [[Balasagun]]'u merkez alarak çizdiği dünya haritası o dönem Türkleri'ninTürklerinin yaşadıkları bölgeleri ve dağılımlarını göstermesi bakımından dikkate şayandır.

Harita, Türklerin bulunduğu bölgeleri göstermek amacıyla çizilmiştir. Daire şeklinde olan haritanın çevresinde doğu, batı, kuzey, güney yönleri belirtilmiş, bazı deniz ve ırmaklar gösterilmiştir. Batıda işaret edilen yerler [[İdil]] boylarına, yani Kıpçaklar'ın ve Frenkler'inFrenklerin oturdukları bölgelere kadar uzanır. Güneybatıda [[Habeşistan]]'a, güneyde Hint, ve Sint, doğuda [[Çin]] ve [[Japonya]]'ya işaret edilmiştir.

Divanü''Dîvânü LügatiLugâti't-Türk''<nowiki/>'ten [[Orta Asya]] ve [[Uzak Doğu]]’nun o zamanki coğrafi deyimlerini öğreniyoruz;

Bazen, Şamanist kalıntısı olan inanışları ifade eden kelimeleri ve terimleri anlatırken “''Türkler böyle inanırlar.''”, “''buBu inanış çok yaygındır.''” demekle yetinir. Kâşgarlı’nın “''[[umay]]''” üzerine verdiği bilgiler dikkate değer. Bilindiği gibi '''Umay''' eski Türkler'inTürklerin dişi tanrılarından biridir (çocukları koruyan ruh). Mahmud Kâşgarlı’nın bu ruh hakkında verdiği bilgi pek fazla İslamlaştırılmıştır. Bununla beraber “''umayka tabınsa ogul olur''”, “''kadınlar bunu uğur sayarlar''” diyerek eski inanışa da işaret etmiştir.<ref>Prof. Dr. Abdülkadir, İnan “''Umay ilahesi hakkında''” Türkiyat II, 1926; Makaleler ve İncelemeler 1968 sayfa 397-399</ref>

Çıvı cinlerden bir bölük. İslam'dan önce Göktanrı dinini ([[Tengricilik]]) benimseyen Türkler şuna inanırdı ki: iki bölük birbiriyle çarpıştığı zaman bu iki bölüğün vilayetlerinde oturan cinler dahi kendi vilayetlerinin halkını kollamak için çarpışırlar. Cinlerden hangi taraf yenerse onlardan yana çıktığı vilayet halkı da yener. Geceleyin bu cinlerden hangisi kaçarsa onların bulunduğu vilayetin hakanı da kaçar. Türk askerleri geceleyin cinlerin attıkları oktan korunmak için çadırlarında saklanırlar. Bu, Türkler arasında yaygındır, görenektir.<ref>Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt III, sayfa 225</ref>

Divânü''Dîvânü LügatiLugâti't-Türk''<nowiki/>'te; "'''''قُلباَق''' Kulbak<ref>''Kulbak'': Bir Şaman evliyası</ref>" "Bir Türk tapganın, din ulusunun adıdır. [[Balasagun]] dağlarında bulunurdu. Anlattıklarına göre, bir gün sert bir kaya üzerine "'''تآنغرِ كُلِ كُلبَك ''' Tengri kulı Kulbak" diye yazar, yazı apak meydana çıkar, bir de bir ak kaya üzerine bu yazıyı yazar, yazı kara olarak belirir. İzleri bugüne kadar durmakta imiş.''"<ref>Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 474-475 ve Cilt III, sayfa 80</ref>.

Günümüzde [[Moğolistan|Moğolistan Halk Cumhuriyeti]]’nin Bulgan Aymag ([[Moğolca]]: Булган Аймаг) bölgesinin sınırları içinde, Gurvanbulag ([[Moğolca]]: Гурванбулаг) Sum ([[Moğolca]]: сум, ''ok'')'un 17 km güneydoğusundaki Gurvaljin Uul’da (1176 m yükseklik) bulunmaktadır. Yazıt, 130-103 x 98-92 cm boyutundaki granitten bir kaya üzerine yazılmıştır. Yazıt başka bir yere (bir anıt mezara) götürülmek üzere burada hazırlanmıştır. Yazılı olduğu granit kaya parçası, üçgen şeklindeki bir dağın eteğinde bulunduğundan, Moğol bilginlerce ''Gurvaljin Uulın Türeg Biçes'' (Üçgen Dağın Türk yazıtı) diye adlandırılmıştır. Gurvaljin sözcüğü Moğolca'da "üçgen", uul ise, "dağ" anlamına gelir. Yeri O. Namnandorj tarafından saptanan yazıt üzerinde ilk yayınlar Moğol ve Rus bilginlerce yapılmıştır. Türk bilginler ise, yazıtı "''Gürbelçin Yazıtı''", "''Gürbelcin Yazıtı''", "''Gürbelçin Abidesi''", "''Gurbalcin Yazıtı''", "''Gurvaljin Yazıtı''", "''Gurvaljin Uul Yazıtı''" biçiminde adlandırmışlardır. Fakat bu şekilde adlandırılmasıyla "üçgen yazıtı" anlamına gelmektedir. Oysa yazıtın adı, Moğolca‘daMoğolcada "''Gurvaljin Uulın Türeg Biçes''" sözcük kümesiyle karşılanmıştır. Bu sözcük kümesinin Türkçe‘dekiTürkçedeki karşılığı "Üçgen Dağın Türk Yazıtı" şeklindedir. Dolayısıyla, bu yazıtın "Üçgen Dağın Türk Yazıtı" diye adlandırılması daha uygundur.

===''Dîvânü Divanü LügatiLugâti't -Türk''<nowiki/>'te Şamanizme Ait Kelimeler ===

[[Kâşgarlı Mahmud|Mahmud Kâşgarî]] bu çok kıymetli eserini Türkler'in bir devlet olarak İslâm dinini kabul ettiklerinden bir buçuk asır sonra Irak'ta, ihtimal Bağdat'da oturduğu zaman yazmıştır. O devirde İslâm dünyasının kültür merkezi olan Irak'a ne zaman geldiğini bilmiyoruz. 1069-74 yıllarında en fasih ve beliğ Arapça ile büyük bir eser telif edebilen Kâşgarî'nin her halde uzun müddet İslâm kültürü merkezlerinde bulunmuş olduğuna şüphe yoktur. Onun, 1041 yılında Müslüman Türkler'le müşrik Yabaku ve Basmıl Türkleri arasında cereyan eden büyük savaşa iştirak eden Türk gazilerini görmüş ve onlarla konuşmuş olması (III, 227) eserini yazdığı tarihten aşağı yukarı otuz yıl önce Türkistan'da, Kâşgar'da ve çevresinde bulunmuş olması gerektir. Kâşgarî koyu bir Müslümandır. Müşrik Türklerle savaşan, Budistlerin tapınaklarını yıkıp putlara en ağır hakaret eden gazilerin destanlarından parçalar nakletmektedir (I, 343, 483). Bir Müslüman Türk bir Budist Uygur'u öldürdüğünü övünerek anlatıyor: "Bana bir müşrik Uygur geldi, dedim: şimdi sen yat, kuşlara et ol, seni kerkes ve kurd istiyor" (I, 36). Bu gibi şiirler naklederken Kâşgarî mutaassıp bir Müslüman heyecanıyla izah ediyor. Fakat Müslüman Türkler'in eski Şamanizm kalıntılarından olan kelimeleri ve terimleri izah ederken tam bir Şamanist Türk gibi konuşuyor. Bazen, Şamanist kalıntısı olan inanışları ifade eden kelimeleri ve terimleri anlatırken "Türkler böyle inanırlar.", "buBu inanış çok yaygındır." demekle yetinir. Kâşgarî'nin "umay" üzerine verdiği bilgiler dikkate değer. O, bu dişi tanrıyı unutturma çabasını, bilerek göstermiştir.<ref>Abdulkadir,İNAN,"[http://turkolojimakaleleri.page.tl/D%26%23304%3BVAN-Ue--L%DBGAT_%26%23304%3BT_T-Ue-RK-h-TE-%26%23350%3BAMAN%26%23304%3BZME-A%26%23304%3BT-KEL%26%23304%3BMELER.htm DİVANÜ LÛGAT-İT-TÜRK'TE ŞAMANİZME AİT KELİMELER]",[http://turkolojimakaleleri.page.tl Türkoloji Makaleleri]</ref>

[[Kâşgarlı Mahmud]]’un Divan’ının''Divan''’ının [[Besim Atalay]] tarafından yapılan ve [[Türk Dil Kurumu]] tarafından yayımlanan çevirisi, türkologlarınTürkologların eline düşünceleri bakımından derin, malzemesi bakımından ise önemli bir eser vererek türkolojinin gelişmesine büyük katkılar sağlamıştır.

* Mahmud bin el-Hüseyn el-Kaşğari. ''Kitabu Divanı Lugati’t-Türk'', Farsça’yaFarsçaya çeviren ve önsözön söz yazan: Prof. Dr. Hüseyin Düzgün ([[Hossein Mohammadzadeh Sedigh]]), Tebriz (İran), Ahtar Yayınevi, 2004.<ref>http://www.duzgun.ir/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%84%D9%88%D8%AF%D9%87%D8%A7/357-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%84%D9%88%D8%AF-%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86-%D9%84%D8%BA%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B1%DA%A9-%D8%B4%DB%8C%D8%AE-%D9%85%D8%AD%D9%85%D9%88%D8%AF-%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%B1%DB%8C</ref>

* [http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/korkmaz_08.pdf‎ Divânü LügatiLügâti't-Türk]