|
'''Elektronik para''' (dijital para, dijital döviz veya elektronik döviz) Geleneksel [[kağıt para]] ya da [[madeni para]] gibi değerlilik, kabul edilirlik, ticaret, biriktirme, ve borç verme işlerine yarayan ama gene de bazı farkları olan bir sayısal unsur, bir [[değişim aracı]], bir [[döviz]] cinsidir;
==Özellikleri==
*Değerli olduğuna inanıldığı için, ve taklit edilemediği için değerlidir. Eritildiklerinde pek değer kaybetmeyen altın ve gümüş paralar gibi değerini gram olarak içinde taşımaz.
*Elektronik paraların en önemli farkı taklit edilememesini, özelliklerinin detayları herkezce bilenen fiziki bir nesne olmasına değil, kayıtlı olmasına, kayıtlarının yani muhasebe defterlerinin (ing. "ledger") güvenliğinin, kırılması neredeyse imkansız şifrelerle, yani kripto tekniklerle sağlanmasına borçludur. Bu yüzden [[kripto para]] da denir.
*Elektronik para aynı zamanda bir ağ (network) parasıdır ki özellikle [[internet]] gibi bir [[bilgisayar ağı]] üzerinden elektronik ortamda sayısal (dijital) olarak saklanır, havale edilebilir ve kullanılır. Bu yüzden [[sanal para]] da denir.<ref>{{Web kaynağı | title = Digital vs. Virtual Currencies | url = http://bitcoinmagazine.com/15862/digital-vs-virtual-currencies/ | publisher = Andrew Wagner | accessdate = 1 Aralık 2014 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150908055158/https://bitcoinmagazine.com/15862/digital-vs-virtual-currencies/ | arşivtarihi = 8 Eylül 2015}}</ref>
*Bazı Elektronik paralar, tıpkı geleneksel parada olduğu gibi, parayı "basan" kurumun kayıtları ve garantisi ile ayakta dururlar. Bunlar için ''merkezi'' terimi kullanılır ve hakimiyet de muhasebe defterlerini tutan o merkezin elindedir. Başka bazı elektronik paralar ([[bitcoin]] gibi) muhasebe defterlerinin fazladan kopyaları bir çok yerde tutulduğu için belli bir merkezden bağımsız bir güven ve garanti söz konusudur. Bunlar için ''merkezsiz'' terimi kullanılır ve hakimiyet bütün bu muhasebe defterlerini tutanlar birlikte karar verebildiği kadar onların elindedir yoksa kimsenin elinde değildir.
**Merkezsiz elektronik parayı kim basar, ilk kim faydalanır: genellikle para önceden belli bir programa göre azar azar otomatik olarak basılır ve merkezsiz işlemleri, şifre hesaplarını yapan, ve muhasebe defterlerini diğer kopyalarıyla uyumlu tutanlara ''ispatlanmış emek'' karşılığı olarak verilir. Sözkonusu emek zor bir hesabın cevabı olabilir; Bu "bana ver! bana ver!" şeklinde hizmet tıkayıcı (ing "Denial of Service/DOS") hadsizlikleri önlemek amaçlıdır. Çok elektrik israfına sebep olduğu için eleştirilir. Bu yüzden ispatlanmış emek yerine ''ispatlanmış hak'' metotlarıyla üretilen elektronik para çeşitleri de çıkartılmıştır.
[[Dosya:Trezor_display_transaction.jpg|thumb|right|TREZOR donanım-cüzdan banka web sitesinde başlatılan işlemin kayıtlara geçecek olan aslını web sitesi ne gösterirse göstersin kendi ekranında ayrıca gösterip onay beklerken]]
*Elektronik para [[sanal cüzdan]]larda saklanır. Aslında saklanan, paranın kayıtlardaki sahibinin sadece kendisinin bileceği, akılda tutulmaları pratik olmayan şifrelerdir. Bu cüzdanlar saklama hizmeti veren internet sitelerinde veya o sitelere güvenemeyenler için kağıt veya başka bir maddede yazılı olarak, hatta giderek donanım cüzdan (ing. "hardware wallet") yani sırların hiç dışına çıkması gerekmeyen tek amaçlı bilgisayar (ing."single purpose computer") şeklinde elektronik olarak da gerçekleştirilebilirler. 2013 yılında dünyada bir milyon gibi, 2017 de ise 6 milyon gibi, çoğu bitcoin amaçlı elektronik donanım cüzdan kullanıcısı vardı.<ref>{{cite web |last1 = Hileman |first1 = Garrick |last2 = Rauchs |first2 = Michel |title = Global Cryptocurrency Benchmarking Study |url = https://www.jbs.cam.ac.uk/fileadmin/user_upload/research/centres/alternative-finance/downloads/2017-global-cryptocurrency-benchmarking-study.pdf |publisher = Cambridge University |accessdate = 14 April 2017 |deadurl = no |archiveurl = https://web.archive.org/web/20170410130007/https://www.jbs.cam.ac.uk/fileadmin/user_upload/research/centres/alternative-finance/downloads/2017-global-cryptocurrency-benchmarking-study.pdf |archivedate = 10 April 2017 |df = dmy-all }}</ref>
*Anlık işlem ve sınırsız (devletlerarası) mülkiyet devri (havale) sağlar.
*Bazı Elektronik paralar bazı topluluklara has olarak kısıtlanabilir, mesela bir [[çevrimiçi oyun]]da veya [[sosyal ağ]]da.<ref>{{Web kaynağı | title = What is bitcoin? | url = http://www.coindesk.com/information/what-is-bitcoin/ | publisher = CoinDesk | accessdate = 24 Ocak 2014 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20180329193951/https://www.coindesk.com/information/what-is-bitcoin/ | arşivtarihi = 29 Mart 2018}}</ref>
*Elektronik para, ayrıca banka [[mevduat hesabı|banka mevduatı]] gibi bir özel [[banka]]daki veya diğer finansal kuruluşdaki istihkakdır. <ref>{{Cite journal|last=Al-Laham, Al-Tarawneh, Abdallat|first=|date=2009|title=Development of Electronic Money and Its Impact on the Central Bank Role and Monetary Policy|url=http://iisit.org/Vol6/IISITv6p339-349Al-Laham589.pdf|journal=|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>
==Tarihi==
*1983 : Amerkali David Chaum eCash'i tasarladı<ref>{{cite web |url=http://www.hit.bme.hu/~buttyan/courses/BMEVIHIM219/2009/Chaum.BlindSigForPayment.1982.PDF |title=Archived copy |accessdate=2014-10-26 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141218034712/http://www.hit.bme.hu/%7Ebuttyan/courses/BMEVIHIM219/2009/Chaum.BlindSigForPayment.1982.PDF |archivedate=2014-12-18 |df= }}</ref><ref>{{cite web |url=http://blog.koehntopp.de/uploads/chaum_fiat_naor_ecash.pdf |title=Archived copy |accessdate=2012-10-10 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110903023027/http://blog.koehntopp.de/uploads/chaum_fiat_naor_ecash.pdf |archivedate=2011-09-03 |df= }}</ref>
*1995 : Amerkali David Chaum eCash'i digicash üzerinden gerçekleştirdi.<ref>{{cite web|url=https://www.forbes.com/forbes/1999/1101/6411390a.html|title=Requiem for a Bright Idea|first=Julie|last=Pitta|publisher=|accessdate=11 January 2018|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170830214226/https://www.forbes.com/forbes/1999/1101/6411390a.html|archivedate=30 August 2017|df=}}</ref>
*1996 : ABD nin NSA "Anonim elektronik para nasıl basılır" başlıklı bir bildiri yayınladı.<ref>{{cite web|url=http://groups.csail.mit.edu/mac/classes/6.805/articles/money/nsamint/nsamint.htm|title=How To Make A Mint: The Cryptography of Anonymous Electronic Cash|website=groups.csail.mit.edu|accessdate=11 January 2018|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171026230354/http://groups.csail.mit.edu/mac/classes/6.805/articles/money/nsamint/nsamint.htm|archivedate=26 October 2017|df=}}</ref><ref>{{cite journal|url=http://digitalcommons.wcl.american.edu/aulr/vol46/iss4/6/|title=How to Make a Mint: The Cryptography of Anonymous Electronic Cash|first1=Law,|last1=Laurie|first2=Sabett,|last2=Susan|first3=Solinas,|last3=Jerry|date=11 January 1997|publisher=|journal=American University Law Review|volume=46|issue=4|accessdate=11 January 2018|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180112043050/http://digitalcommons.wcl.american.edu/aulr/vol46/iss4/6/|archivedate=12 January 2018|df=}}</ref>
*1998 : Wei Dai "b-money" adlı anonim merkezsiz elektronik parayı anlatan bir bildiri yayınladı.<ref>{{cite web|title=B-Money|url=http://www.weidai.com/bmoney.txt|author=Wei Dai|year=1998|deadurl=no|archiveurl=https://www.webcitation.org/62ArKBIqT?url=http://www.weidai.com/bmoney.txt|archivedate=2011-10-04|df=}}</ref>
*1998 : Nick Szabo bit-gold adlı anonim merkezsiz elektronik parayı gerçekleştirdi.<ref>{{cite web|url=http://spectrum.ieee.org/computing/software/bitcoin-the-cryptoanarchists-answer-to-cash/0|title=Bitcoin: The Cryptoanarchists’ Answer to Cash|publisher=IEEE Spectrum|quote=Around the same time, Nick Szabo, a computer scientist who now blogs about law and the history of money, was one of the first to imagine a new digital currency from the ground up. Although many consider his scheme, which he calls “bit gold,” to be a precursor to Bitcoin|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120604063739/http://spectrum.ieee.org/computing/software/bitcoin-the-cryptoanarchists-answer-to-cash/0|archivedate=2012-06-04|df=}}</ref>
*1998 : Hal Finney, Dai ve Szabo dan esinlenip herkesin kullanabileceği bir "ispatlanmış emek" mekanizması geliştirdi.
*2009 : Satoshi Nakomoto (internette kullandığı takma adı, asıl kimliği bilinmiyor) [[SHA-256]] temelli "ispatlanmış emek" mekanizması ve blockchain kullanarak ilk anonim merkezsiz kripto para olan "bitcoin"i gerçekleştirdi.<ref name="primer">{{cite web | url=http://mercatus.org/sites/default/files/Brito_BitcoinPrimer.pdf | title=Bitcoin: A Primer for Policymakers | publisher=George Mason University | work=Mercatus Center | year=2013 | accessdate=22 October 2013 | author=Jerry Brito and Andrea Castillo | deadurl=no | archiveurl=https://web.archive.org/web/20130921060724/http://mercatus.org/sites/default/files/Brito_BitcoinPrimer.pdf | archivedate=21 September 2013 | df= }}</ref><ref>[http://www.pcworld.com/article/2039184/bitcoin-developer-talks-regulation-open-source-and-the-elusive-satoshi-nakamoto.html Bitcoin developer chats about regulation, open source, and the elusive Satoshi Nakamoto] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141003104345/http://www.pcworld.com/article/2039184/bitcoin-developer-talks-regulation-open-source-and-the-elusive-satoshi-nakamoto.html |date=2014-10-03 }}, PCWorld, 26-05-2013</ref>
*2011 : Nisan ayında [[Namecoin]] adı altında internet sansürünün engellenmesi amaçlı merkezsiz [[domain name system|DNS]] gerçekleştirildi.
*2011 : Ekim ayında [[SHA-256]] yerine "scrypt" kullanan anonim merkezsiz kripto para "litecoin" gerçekleştirildi.
*[[Peercoin]] "ispatlanmış emek" yerine ""ispatlanmış hak" kullanan ilk anonim merkezsiz kripto para oldu
*[[IOTA]] blockchain yerine Tangle kullanan ilk anonim merkezsiz kripto para oldu.<ref name="Tangle">{{cite web |url=https://iota.org/IOTA_Whitepaper.pdf |title=The Tangle Whitepaper |year=2016 |last=Popov |first=Serguei |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170929123405/https://iota.org/IOTA_Whitepaper.pdf |archivedate=2017-09-29 |df= }}</ref><ref name="First Chapter">{{cite web |url=https://blog.iota.org/iota-first-chapter-synopsis-506fdf874437 |title=IOTA First Chapter Synopsis |year=2016 |last=Sønstebø |first=David }}</ref>
*Özel bir blockchain kullanan "DIVI projesi" sanal cüzdan içinde para çeşitleri arasında kambiyo işlemini ve sahibinin kişisel bilgilerinin işlemle kaydedilmesine olanak veren bir düzen gerçekleştirildi.<ref>{{Cite news|url=https://www.econotimes.com/The-Divi-Project-Aims-to-Disrupt-the-Cryptocurrency-Industry-962176|title=The Divi Project Aims to Disrupt the Cryptocurrency Industry|last=EconoTimes|work=EconoTimes|access-date=2017-12-18|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180124144431/https://www.econotimes.com/The-Divi-Project-Aims-to-Disrupt-the-Cryptocurrency-Industry-962176|archivedate=2018-01-24|df=}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.cryptomorrow.com/2017/10/12/divi-project-crypto-for-the-masses/|title=The Divi Project – Crypto for the Masses?|date=2017-10-12|work=Cryptomorrow – Cryptocurrency, Bitcoin Etc|access-date=2017-12-18}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.inc.com/melissa-thompson/4-trends-that-show-bitcoin-ethereum-are-getting-ready-for-mass-market.html|title=4 Trends That Show Bitcoin and Ethereum Are Getting Ready for the Mass Market|date=2017-10-25|work=Inc.com|access-date=2017-12-18}}</ref>
*2014 : 6 Ağustos'ta İngiltere kripto paraların ekonomiye katkısı ve devletin ne yapmasının doğru olacağının incelenmesi için düğmeye bastı.<ref name="Crypto currencyUK">{{cite news|title=UK launches initiative to explore potential of virtual currencies|url=http://www.theuknews.com/index.php/sid/224504231|accessdate=8 August 2014|publisher=''The UK News''|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141110202812/http://www.theuknews.com/index.php/sid/224504231|archivedate=10 November 2014|df=}}</ref>
==Eleştiri==
*En büyük eleştiri en tehdit ettiği geleneksel bankalardan gelmiştir ve merkezsiz elektronik paranın aslında garantisi olmadığı, bir balon gibi patlayacağı yönündedir.
*Devletler merkezsiz elektronik para ile devlet kontrolü dışında sınır ötesi havale olanağını terör, mafya, kapital kaçırma ve vergi kaçırma sebeplerinden pek onaylamazlar ama olayın toplam ekonomideki az payına ve politik olarak kimlerin yaptığına bakıp pek karşı çıkmazlar. Ayrıca ulusal bir merkezi elektronik para seçeneğinin henüz olmaması ve getirdiği ekonomik faaliyeti de başka ülkelere kaptırmak istememeleri kabul edici yönde tavıra zorlar.
*Son zamanlarda boşanmalarda tarafların evlilik ortak mülkünü adaletten saklamada merkezsiz elektronik para kullanmaları haber konusu olmuştur.
*Eleştiren yatırımcıların itirazları borsalarda elektronik para kurlarının çok ayarsız yükselme ve düşmeler yüzünden güvenilemez olduğu yönündedir.<ref>https://finance.yahoo.com/chart/BTC-USD?p=BTC-USD New York borsasında Bitcoin Dolar eğrisi</ref>
*Bir başka eleştiri merkezsiz elektronik para üretmek için ''ispatlanmış emek'' yönteminin enerji israfına yol açmasındandır. Hele enerjinin devletçe fakir halk yararına suni ucuzlatıldığı yerlerde asalaklık olarak görülür.
==Ayrıca bakınız==
*[[değişim aracı]], [[döviz]]
*[[kripto para]], [[sanal para]]
*[[sanal cüzdan]],
*[[bitcoin]], [[Ethereum]], 1500 kadar benzer başka para var..
==Kaynakça==
{{Kaynakça}}
==Dış bağlantılar==
| 