Yanlışlanabilirlik: Revizyonlar arasındaki fark

[[Dosya:Black_Swans.jpg|küçükresim|"Bütün [[Kuğu|kuğular]]  beyazdır" yargısı siyah kuğuların varlığının kanıtı sağlanarak çürütülebilir, dolayısıyla bu yargı yanlışlanabilirdir.]]

Bir [[önerme]],  [[hipotez]], ya da [[teori]]; özünde [[yanlış]] olduğunun kanıtlanabilme ihtimali varsa; '''yanlışlanabilir'''dir.  Bir yargıyı geçersiz kılacak herhangi bir [[gözlem]] yapmak, ya da argüman sunmak mümkünse bu yargı yanlışanabilirdir.  Bu anlamda, ''yanlışlamak'' ile ''geçersiz kılmak''  eş anlamıdır. Bilimsel bir önerme yanlışlanabilme özelliği barındırır. Yanlışlanabilirlik ilkesi, [[bilim]]  ile [[Sözdebilim|bilim dışı]] olanı, [[bilgi]]  ile inancı ayırmak için kullanılır.

Yanlışlanabilirlik ilkesi [[Bilim felsefesi|bilim felsefecisi]] [[Karl Popper]]'ın bilim [[epistomoloji]]<nowiki/>si olan "yanlışlamacılık" ile dikkat kazandı. Popper, [[ayrım sorunu]]<nowiki/>nu vurguladı—bilimsel olmayanı bilimden ayırma sorunu—ve yanlışlanabilirlik ilkesini bir ayrım kriteri haline getirdi; böylece, yanlışlanamayan yargılar bilim dışı olarak, yanlışlanamayan bir teorinin bilimsel olarak doğru ilan edilmesi de  [[sözdebilim]]<nowiki/>in uygulaması olarak sınıflandırıldı.

[[Bilim felsefesi]]<nowiki/>nin klasik görüşü, ''"Tüm kuğular beyazdır"'' gibi [[hipotez]]<nowiki/>leri kanıtlamak ya da gözlemsel verilerden [[Tümevarım|tümevarmak]]<nowiki/>tır. Tümevarım birtakım birbirinden ayrı durumdan tek bir genel sonuç çıkarılması olduğundan bu [[tümdengelim]]<nowiki/>sel mantığa göre kabul edilemezdir.<ref name="LScD_1959">{{cite book|last=Popper|first=Karl|title=''[[The Logic of Scientific Discovery]]''|publisher=Basic Books|location=New York, NY|date=1959}}</ref>{{Rp|4}}  Eğer beyaz olmayan bir kuğu bile bulunsa, tümdengelimsel mantığa göre ''"Tüm kuğular beyazdır."'' yargısının yanlışlığı kanıtlanır. Yanlışlamacılık, bu sebeple hipotezleri kanıtlamaya çalışmak yerine sorgulamaya, yanlışlamaya çalışır. 

Gözlem kullanılarak sorgulanacak bir önermenin, en azından teorik olarak gözlemlenebilme özelliğine sahip olması gerekir. Yanlışlamacılığın anahtarı; gözlemlenebilme özelliğine sahip önermeleri, gözlemlenebilme özelliğine sahip olmayan önermelerden ayırma kriterine olan ihtiyaçtır  (Chorlton, 2012). Popper bu kriter için ''"yanlışlanabilirlik"'' sözcüğünü seçti. 

İlki, ''"Beyaz bir kuğu var."'' gibi gözlem ifadeleridir. Mantıkçılar bu tür önermeleri, belirli bir şeyin varlığını ileri sürdüklerinden tekil varoluşsal önermeler olarak adlandırırlar.  Bu ifadeler birinci dereceden mantık ile şu formda eş değerdir: ''X'in kuğu olduğu, ve x'in beyaz olduğu bir x vardır''.

İkincisi, ''"Tüm kuğular beyazdır."'' gibi, bir şeyin tüm durumlarını kategorize eden ifadelerdir. Mantık bilimcileri bu önermeleri [[evrensel niceleme]] olarak adlandırırlar. Bunlar genellikle şu formda çözümlenir: ''Tüm x'ler için, eğer x kuğuysa, x beyazdır.''  Bilimsel kanunlar genellikle bu tipten sayılır. [[Bilimsel yöntem]]<nowiki/>de  karşılaşılan zor bir soru şudur: Gözlemlerden yasalara nasıl geçiş yapılır? Belli bir sayıdaki önermeden nasıl geçerli evrensel bir önerme çıkarabiliriz?

[[Tümevarım]]<nowiki/>cı metodoloji birtakım tekil varoluşsal önermelerden evrensel bir önermeye varılabileceğini varsayar. Bu, ''"Bu kuğu beyazdır."'', ''"Bu kuğu beyazdır."'', gibi önermelerden ''"Tüm kuğular beyazdır."''  evrensel önermesi çıkarılmasıdır. Bu yöntem beyaz olmayan bir kuğunun gözlemden sıyrılmış olabileceği ihtimali her zaman var olduğundan,  ''tümdengelimsel ''olarak geçerli değildir (gerçekte siyah kuğuların varlığının keşfi bu önermenin geçersiz olduğunu ıspatladı).

Popper, bilimin bu tür çıkarımsal temellere dayandırılamayacağını düşündü. Yanlışlamayı [[tümevarım sorunu]]<nowiki/>na bir çözüm olarak sundu.  Popper, ''"Beyaz bir kuğu var."'' gibi bir tekil varoluşsal bir önermenin, evrensel bir önermeyi doğrulamak için kullanılamasa da, yanlışlamak için kullanılabileceğini fark etti: siyah bir kuğunun tekil varoluşsal bir gözlemi ''"Bütün kuğular beyazdır."'' gibi bir evrensel önermeyi yanlışlar—bu durum [[mantık]]<nowiki/>ta [[Modus tollens|''modus tollens'']] olarak adlandırılır. ''"Siyah bir kuğu vardır." ''önermesi  ''"Beyaz olmayan bir kuğu vardır."'' anlamına gelmekte, o da, ''"Hem kuğu olan, hem de beyaz olmayan bir şey vardır."'' anlamına gelmektedir, dolayısıyla'' "Tüm kuğular beyazdır."''  yargısı yanlıştır, çünkü bu yargı ''"Hem kuğu olan, hem de beyaz olmayan hiçbir şey yoktur."'' ile aynı anlamdadır.

Fakat yine de, bütün kuğular beyazdır yargısının doğasında yanlışlanabilirlik olduğundan test edilebilirdir. Araştırmacı, birçok kuğuyu test ederken bir tek siyah kuğu bularak  ''"Tüm kuğular beyazdır."'' yargısını yanlışlar.

[[Tümdengelim]]<nowiki/>sel yanlışlama doğrulamanın yokluğundan farklıdır. Önermelerin yanlışlanması ''[[modus tollens]]'' ile gözlem yoluyla gerçekleşir.  Bir evrensel önerme olan ''U''<nowiki/>'nun ''O'' gözlemini engellediğini varsayın:

Dolayısıyla  ''[[modus tollens]] ile'',

Naif yanlışlamanın mantığı geçerli olsa da, sınırlıdır. Gerekli ayarlamalar yapıldıkça neredeyse tüm önermeler bu forma uyabilir. Popper bu sınırlara ''[[Bilimsel Araştırmanın Mantığı]]''  adlı kitabında [[Pierre Maurice Marie Duhem|Pierre Duhem]]'in eleştirilerine cevaben dikkat çekti.  [[Willard Van Orman Quine|W. V. Quine]]  bu argümanı detaylı bir şekilde yorumladı ve bunu [[onaylama bütüncülüğü]]  olarak adlandırdı. Evrensel önermenin mantıksal olarak yanlışlanması için doğru bir yanlışlayıcı önerme bulunmalıdır. Fakat Popper, evrensel bir önermeyi yanlışlanmaktan kaçırmak için değiştirmenin her zaman mümkün olduğuna dikkat çekti. Örneğin, siyah kuğuların [[Avustralya]]'da gözlemdiğinin duyulması üzerine  ''"Avustralya'da bulunan kuğuların haricindeki tüm kuğular beyazdır."'' ya da alaycı şekilde  ''"Avustralya'daki gözlemciler yeteneksizdir."'' gibi [[Ad hoc hipotezi|ad hoc hipotezleri]] ortaya atılabilir.

Dolayısıyla naif yanlışlama, birçok tartışmalı konudaki (örneğin [[komplo teorileri]] ve [[Şehir efsanesi|şehir efsaneleri]]) hipotezleri kontrol etmenin bir yolunu sağlamalıdır, fakat sağlayamaz.  Böyle bir gözlem için kanıt olmadığını savunan insanlar, görülebilecek hiçbir şey olmadığını, bunların normal olduğunu ya da farklılıkların veya görünüşlerin istatistiksel olarak anlamlı olamayacak kadar küçük olduğunu iddia edebilir. Öte yandan bir gözlemin gerçekleştiğini ve sonucunda evrensel bir önermenin yanlışlandığını kabul edenler vardır. Dolayısıyla, naif yanlışlama,  [[objektif]] kriterlere güvenen bilim insanlarına, evrensel önermeleri kesin olarak yanlışlama olanağı tanımaz. 

Naif yanlışlamacılık, bilim için mantıksal olarak kaçınılmaz olan metodun başarısız bir açıklamasıdır.  Öte yandan, sofistike metodolojik yanlışlama, bilim adamlarının bir tercih meselesi olarak davranmaları gerektiği yolun yönergesidir.  Bunun amacı, bilimsel kuramların yanlış önermeleri eleyip giderek iyiye gittiği aşamalı bir işleme ulaşmaktır.

Naif yanlışlama bilimsel önermeleri tek tek ele alır.  [[Bilimsel kuram]]<nowiki/>lar bu tür ifadelerden oluşan gruplardan oluşur ve bu gruplar bilim insanları tarafından kabul edilmeli ya da reddedilmelidir. Bilimsel kuramlar, [[Ad hoc hipotezi|''ad hoc hipotezleri'']]<nowiki/>nin eklenmesiyle daima savunulabilir. Popper'ın belirttiği gibi, [[bilim insanı]]<nowiki/>nın bir kuramı oluşturabilecek veya onu yanlışlayabilecek ifadeleri kabul ya da reddetmesi yönünde bir ''karar'' alması gereklidir. Bazı noktalarda, ''ad hoc hipotezleri''nin ağırlığı ve kuramı yanlışladığı için göz ardı edilen gözlemlerin çokluğu yüzünden, artık temel kuramı desteklemek mantıksız hale gelecek ve reddetmek için bir karar alınacaktır.

Naif yanlışlamanın yerine, Popper; bilimin ilerleyişinin, yanlışlanmış önermeler değil de, yanlışlanmış kuramların peş peşe reddedilmesi olduğunu düşünüyordu. Yanlışlanmış [[kuram]]<nowiki/>lar, kendilerini yanlışlayan [[fenomen]]<nowiki/>in de hesaba katılmasıyla ortaya koyulan, açıklama gücü daha büyük kuramlarla yer değiştirir. Örneğin [[Aristoteles]]'in mekaniği günlük durumların gözlemlenmesiyle açıklandı, fakat [[Galileo]]'nun deneyleriyle yanlışlandı,<ref name="Thomas_G_2005">{{Web kaynağı|last=Thomas|last1=Thomas|first1=Geoffrey|first=Geoffrey|date=2006|title=Magic, Science, and Religion|url=http://www.bbk.ac.uk|URL=http://www.bbk.ac.uk|access-date=22 January 2016|accessdate=22 January 2016|series=PPH Core Course}}[http://www.bbk.ac.uk/pph/MSR/MSR2A.DOC Magic, Science and Religion: PPH Core Course 2005/6 .doc]</ref>  sonucunda Galileo ve diğerlerinin notlarının hesaba katılmasıyla oluşturulan [[Klasik mekanik|Newton mekaniği]] ile değiştirildi.  Newton mekaniği gezegenlerin gözlemlenen hareketlerini ve gazların mekaniğini içeriyordu.  Young'un ışığın dalga teorisi, Newton'un ışığın parçacıkları teorisinin yerini aldı, fakat [[Michelson-Morley deneyi]] ile yanlışlanmasıyla yerini  [[James clerk maxwell|Maxwell]]'in elektrodinamiği ve [[Einstein]]'ın [[Özel görelilik|özel görelilik teorisi]]  aldı.  Ayrıca [[Klasik mekanik|Newton mekaniği]]  [[morötesi felaketi]]<nowiki/>ne, [[Gibbs Paradoksu]]'na, ya da elektronların neden enerjilerini kaybedip atoma çakılmadıklarını açıklayamayınca yerini [[kuantum mekaniği]] aldı.  Böylelikle yeni kuram;  [[enerji seviyeleri]], kuantum, ve [[Belirsizlik ilkesi|Heisenberg'in belirsizlik ilkesi]] gibi konseptleri yerleştirmek durumunda kaldı.

Yanlışlanabilirliğin [[Ayrım sorunu|ayrım]] kriteri olarak kullanılması bilimsel olan ile bilimsel olmayan arasına kesin bir çizgi çizer.  Bir ifade ya da kuramın yanlışlanabilir olup olmadığını bilmek, kuramı değerlendirebilmenin yollarını anlamamızı sağladığından yararlıdır.  En azından, kanıtlanabilir olmayan bir teoriyi yanlışlamaya kalkışmaktan ya da yanlışlanamaz bir teoriyi desteklenebilir olarak görmeye çalışmaktan kurtulunabilir. Bir teori, ya da önerme, yanlışlanabilirlik özelliğine sahipse bilimseldir.

Popperci kriter bilimin sınırlarından ''yanlışlanamayan önermeler''i hariç tutmaz, ''yanlışlanabilir hiçbir önerme içermeyen teoriler''i hariç tutar. Popper'ın yanlışlamacılığı, sadece doğrulamacılığa bir alternatif değil, hem de önceki kuramların göz ardı ettiği kavramsal ayrımların onayıdır. 

[[Bilim felsefesi]]<nowiki/>nde doğrulamacılık (doğrulanabilirlik olarak da bilinir), bir önermenin anlamlı ve bilimsel olması için ampirik olarak doğrulanabilir olması gerektiğidir.  Bu, [[Moritz Schlick]], [[Rudolf Carnap]], [[Otto Neurath]], [[Hans Reichenbach]], [[Alfred Jules Ayer|A.J. Ayer]] gibi filozofları içeren [[Viyana Çevresi]]'nin [[mantıksal pozitivizm]]<nowiki/>inin temel özelliğidir. Popper noticed that the philosophers of the Vienna Circle had mixed two different problems, that of meaning and that of demarcation, and had proposed in verificationism a single solution to both. Popper, Viyana Çevresi filozoflarının iki problemi (anlam ile ayrım) birleştirdiğini ve doğrulamacılığı çözüm olarak ikisine de sunduklarını fark etti.  In opposition to this view, Popper emphasized that there are meaningful theories that are not scientific, and that, accordingly, a criterion of meaningfulness does not coincide with a criterion of demarcation. Bu görüşe karşılık olarak Popper bilimsel olmayan anlamlı teorilerin bulunduğunu ve buna göre anlamlılığın kriterinin ayrım kriteri ile çakışmadığını vurguladı.

1982 yılında McLean'a karşı [[Arkansas]] davasında Yargıç  [[William Overton]], yanlışlanabilirliği ve diğer birkaç kriteri kullanarak sözde ''"[[yaratılış]] bilimi"''nin bilimsel olmadığını saptayarak Arkansas [[Devlet okulu|devlet okulları]]<nowiki/>nda bilim olarak öğretilmemesi gerektiğine vardı.  Argüman, filozof [[Michael Ruse]]'un bilimi açıklayıcı, sınanabilir, dinamik ve yanlışlanabilir yapan karakteristikleri tanımlamasıyla öne sürüldü.<ref>Ruse, Michael. Science and Spirituality : Making Room for Faith in the Age of Science. ;New York: Cambridge University Press, 2010. Print.</ref> Bu kriterlere dayalı çıkarımında Yargıç Overton, herkesin bilimsel bir araştırmaya istediği şekilde yaklaşabileceğini, fakat eğer sonuç ile başlayıp bunu araştırma süresince her ne kadar kanıt sunulsa da değiştirmeyi reddedenlerin, bu metodlarını bilimsel olarak sınıflandıramayacağını belirtti.<ref name="mclean">[http://www.talkorigins.org/faqs/mclean-v-arkansas.html McLean v. Arkansas Board of Education], Decision January 5, 1982.</ref>

[[Amerika Birleşik Devletleri]]  kanunları, yanlışlanabilirlik ilkesini;  [[ABD Yüksek Mahkemesi]]'nin bilimsel delillerin jüri yargısına kabul edilip edilemeyeceğini belirleyen [[Daubert standardı|Daubert Standardı]]<nowiki/>nın bir parçası olarak benimsedi.