Monoteizm: Revizyonlar arasındaki fark

'''Tek tanrıcılıkTektanrıcılık''' veya '''monoteizm''', tek bir tanrının varlığına ya da Tanrı'nın birliğine duyulan inanç olarak tanımlanır.<ref>"Monotheism", ''Britannica'', 15th ed. (1986), '''8''':266.</ref> Monoteizm sözcüğü, etimolojik açıdan, Yunanca mono (tek) ve theoi (tanrı) sözcüklerinden türemiştir. İslam'daİslamda [[tevhid]] olarak isimlendirilir ve İslamislam inançlarının temelini oluşturur.

Tek tanrıcılığınTektanrıcılığın 4000 yıl kadar önce eş zamanlı olarak Mısır, Babil ve Hint toplumlarında ortaya çıkmaya başladığı ifade edilmektedir. [[Orhan Gökdemir]]'e göre tek tanrılı dinlere gidiş bir dinde sadeleşme ve devrim hareketidir. Bu devrim eski dinîdini anlayışları dümdüz ederek yıkar. Ancak başlangıçta görülen hızlı bir yıkım sonrasında devrim yavaşlar ve eski pagan inançlar yeni kimliklere bürünerek yeniden ortaya çıkarlar. Musevilik, İsevilik ve İslamMuhammedilik kurucuları kadar bu karşılaşmanın da ürünü olan dinlerdir.<ref>Orhan Gökdemir, Din ve Devrim s 25-32</ref> Tek tanrılı dinlerde eski ilahların bir kısmı melek, cin, şeytan, aziz ve peygamberlere dönüştürülmüşlerdir. Yeniden kurgulanan mitolojik anlatımlarda [[Sümer]]lilerin eski tanrılarının tek tanrılı dinlerde [[Hızır]], [[İlyas]] gibi peygamberlere ya da azizlere, velilere ve hatta [[melek]]lere, cinlere dönüştüğü görülebilmektedir.<ref name="sabitfikir.com">http://www.sabitfikir.com/fikrisabit/dunyanin-tek-ve-en-buyuk-hikayesinin-kesfedilisi</ref> [[Allah'ın isimleri]]nden bir kısmı da [[Arap mitolojisi|Arap ve ortadoğu mitolojilerinde]] eski ilahlara verilen isimlerle ortak kök isimlerden oluşur.<ref>http://www.turuz.info/Dil/0184-Sumerle%20turkler-muezziz%20ilmiye%20chigh%20(51d)(2.212KB).pdf</ref><ref>http://dergipark.ulakbim.gov.tr/daad/article/view/5000077223/5000071261</ref>

=== Çok tanrıcılıkÇoktanrıcılık tezleri ===

İskoç bilim adamı [[David Hume]]: “tarihin ne kadar gerisine gidersek gidelim, insanlığın [[Çok tanrıcılıkÇoktanrıcılık|çok tanrıcılığaçoktanrıcılığa]] o denli dalmış olduğunu görürüz” der. Ona göre, daha mükemmelyetkin bir dinden ne bir iz, ne de bir belirti vardır.<ref name=karatas />

[[Antropoloji]]'nin kurucusu kabul edilen ve [[animizm]]in isim babası olan [[Edward Burnett Tylor]]; ruhîruhi varlıklara inanış olarak tanımladığı animizmin, insanlığın ilk dini olduğunu varsayar. Ona göre bu inanış, tüm ilkel ırklarda görülür.<ref name=karatas>[http://media.turuz.com/users/bey-1395/0876-Max_Muller-Hayati-Eserleri_Ve_Dinler_Tarixindeki_Yeri-Ibrahim_Ethem_Qaradash-2006-216s.pdf|Max Müller; Hayatı, Eserleri ve Dinler Tarihindeki Yeri, Dokuz Eylül Üni., Doktora Tezi, İbrahim E. Karataş]</ref> [[Auguste Comte|Comte]]’unComte’un "fetişizm, politeizm ve monoteizm" diye sunduğu sınıflandırmayı o, “animizm A, animizm B ve [[monoteizm]]” diye sunar.

Buna göre animizm, bir üst gelişim aşamasına ulaşıncaya kadar kendi içinde beş basamağa ayrılır. Bunlardan ilki, insandaki maddîmaddi olmayan yönün (ruh) varlığının keşfi; ikincisi, ruhun ölümden sonra da varlığını devam ettirdiğine olan inanç; üçüncüsü, ruhun rüya ya da trans hâlindehalinde bedeni geçici olarak terk etme kabiliyetine sahip olduğunun keşfi; dördüncüsü, hayvanların ve hatta cansız varlıkların da ruha sahip olduklarına inanç; beşincisi de hayaletlere olan inançtır.

İngiliz filozof ve sosyolog [[Herbert Spencer]],; dininDinin kökeninin [[atalara tapınma]] ile başladığı fikrini ileri sürmektedir. Spencer, dinle ilgili görüşlerini ''First Principles'' (İlk İlkeler) (1862) ve ''The Principles of Sociology'' (Sosyolojinin İlkeleri) (1877 ve 1885) adlı eserinde dile getirmiştir.<ref name=karatas />

İskoç etnolog [[John Ferguson Mc Lennan]] (1827–1881) ise; dinlerin ilk safhasının [[totemizm]] olduğunu iddia etmiştir. Ona göre, ilkel insan hayvanlara, bitkilere ve tabii nesnelere canlılık ve kişilik atfettikten sonra her kabile saygı objesi olarak bunlardan birisini seçmiştir.<ref name=karatas />

[[Emile Durkheim]] ise, [[Robertson Smith]]’denSmith’den aldığı dört önemli görüşten hareket etmekte,etmektedir; ilkelİlkel din, kabile kültüdür ve bu kült totemiktir demektedir. Totem ve klan birbirinden ayrılmaz. Klanın tanrısı kutsallaşmış toplumun kendisidir. Totemizm, en basit ve en ilkel din biçimidir.

Dinin kökenini totemciliğe bağlayan bir başka ilim adamı da [[Sigmund Freud]]’dür. Dine psikoanalitik bir yöntemle yaklaşan Freud’e göre din, bir yanılsamadan ibaretibarettir olupve onu doğuran veda sürekliliğini sağlayan da suçluluk duygusudur. Freud, bireyin küçük yaşlarda yaşadığı bazı travmaların, uzun bir uyuklama devresinden (latens devresi) sonra [[buluğ çağı]] ve ileriki yaşlarda, tekrar gün yüzüne [[nevroz]]larlanevrozlarla çıkmasına benzer bir [[sendrom]]unsendromun soy yaşamında da olabileceğini belirtir. Buna göre mesela, geçmişte yaşanmış cinsel şiddetle de ilgili bir [[travmatik]] olay, ileride dini doğurmuş olabilir.<ref name=karatasfreud>[http://media.turuz.com/users/bey-1395/0876-Max_Muller-Hayati-Eserleri_Ve_Dinler_Tarixindeki_Yeri-Ibrahim_Ethem_Qaradash-2006-216s.pdf|Max Müller; Hayatı, Eserleri ve Dinler Tarihindeki Yeri, Dokuz Eylül Üni., Doktora Tezi, İbrahim E. Karataş, sayfa 97]</ref>

[[Max Müller]]'in savunduğu görüşe göre ise; tek bir başlangıçtan ziyade, farklı yollar ve görünümlerde ortaya çıkan hâllerlehallerle evrimleşerek ilerleyen bir süreçtirsüreç olduğunu kabul eder. Bu sürecin doğayı tanıma maksadıyla farklı basamaklarla başladığını; insanın kendini aşan durumları ister ruh, ister doğa, ister atalara tapınma, isterse tabiat güçleri/tanrıları fikrinden gelerek kavramaya çalışsın, sonraki safhanın tabii gözlem yoluyla yüce tanrı fikrine ulaşılacağını iddia etmiştir.<ref name=karatas />.

Müller, tabii dinîdini (naturalimzi) üç bölüme (Fiziki-Antropolojik-Psikolojik) ayırmış ve monoteizmi her bölümde olan bir safha olarak tanımlamıştır.

[[Sosyoloji]]nin kurucusu kabul edilen [[Auguste Comte]], insanın düşünsel evrimde üç3 aşama geçirerek tek tanrıcılığa ulaştığını söyler. Ona göre:

1. BasamaktaBasamak’ta, insan, çevresindeki eşyayı canlı, akıllı varlıklar olarak düşünmüştü; putçuluk (fetişizm dönemi),

2. BasamaktaBasamak’ta, insan, çevresindeki olayların görünmez varlıklarca yöneltildiğine inandı; çok tanrıcılıkçoktanrıcılık (politeizm),

3. BasamaktaBasamak’ta, insan, bu görünmez varlıkların tek ve büyük bir iradenin yönetimi altında bulunduğu inancına vardı; tek tanrıcılıktektanrıcılık (monoteizm).<ref>http://www.deu.edu.tr/UploadedFiles/Birimler/18278/pdf_161-163.pdf</ref>

Politeizm dönemindeki [[tanrı]]ların aşama aşama aile, kabile ve şehir ve ulus tanrılarına dönüştüğü düşünülmektedir{{olgu}}. Bir sonraki aşama ise tanrılara soyut sıfatlar verilmesi, [[panteon]]da yer alan diğer tanrıların isim, sıfat ve eylemlerinin baştanrılarda toplanmasıdır. Bazen de bu tanrılar bir sonraki kültürde baş tanrınınbaştanrının yardımcılarına, [[melek]], [[cin]], [[şeytan]] gibi varlıklara dönüşür. Bu gelişime en açık örneklerden birisini [[Marduk]] oluşturur. [[Sümerler]]in 50 kadar tanrısının ismi sonraları [[Marduk]]'a verilmiş ve tek tanrıcılıktektanrıcılık yönünde adımlar atılmıştır.<ref>https://books.google.com.tr/books?id=pYmxBgAAQBAJ&pg=PA23&lpg=PA23&dq=marduk+50+kadar+muazzez+ilmiye&source=bl&ots=n7hIa4VmlY&sig=6AdKjS09YUKvrWDZwWonQMwMuns&hl=tr&sa=X&ei=JoYBVd_oAsG6UZrWgrgE&ved=0CD8Q6AEwBjgK#v=onepage&q=marduk%2050%20kadar%20muazzez%20ilmiye&f=false</ref> Ne var ki Buhtunnasr, Marduk'un tek tanrıtektanrı olduğu inancını sadece kendi taşımış, ulusuna yaymak gücünü gösterememiştir. Bu tanrının birçok özelliklerinin Yahudi tanrısı [[Yahova]]'ya taşındığı, [[Hammurabi kanunları]]nın da Yahudi şeriatının temelini oluşturduğu ifade edilmiştir. Samuel Reinach, Orpheus adlı kitabında "Eğer Musevi kanunlarının [[Musa]]’ya Tanrı tarafından yazdırıldığı doğruysa, Tanrı, Hammurabi’nin eseriniyapıtını aşırmış demektir." ifadesini kullanmıştır.<ref>http://web.itu.edu.tr/~bulu/favorite_books_files/dusunce_tarihi_v01.pdf</ref>

Mısırlı [[IV. Amenotep]]'in tek tanrısı [[Aton]] ([[M.Ö.MÖ 14. yüzyıl]])'dur.

Günümüz tek tanrılı dinlerindeki birçok kavram ve uygulamanın kaynağı [[Sümer mitolojisi|Sümersümer mitolojileri]]nde görülmektedir; Tek tanrılı dinlerdeki kadınların [[başörtüsü]] [[âdet]]ininadetinin [[İnanna]] için yapılan tapınaklardaki tapınak fahişelerinin takmasından gelmesi; [[Meryem]]’e Madonna, yani bizim büyük hanımefendimiz denmesinin kökeninde yine İnanna’ya sesleniş şeklinin olması; [[İsa]]’nın 25 Aralık’takiaralıktaki doğumu; Sümerlilerin eski tanrılarının tek tanrılı dinlerde [[Hızır]], [[İlyas]] gibi peygamberlere ya da azizlere, velilere ve hatta meleklere, cinlere dönüşmesi; Sümer’de tarlaya benzetilen kadınların [[Tevrat]]’ta ve [[Kur’anKuran]]’da da aynı benzetmeyle tanımlanmaları, SümerlilerinSümerliler’in kırmızı rahiplerinin tapınağa gelen insanlara Hıristiyanlıktakine benzer şekilde günah çıkarma seansları uygulamaları… vd.<ref name="sabitfikir.com"/>

XIX. yüzyılda, diğer evrimci görüşlerin aksine dinin kökenindekökenin bir Yüce Varlık fikrinin olduğunu ileri süren, [[Andrew Lang]]’dırLang’dır (1844–1912). Yazar ve gazeteciGazeteci olan Lang'ın bu iddiasını sistemli hâlehale getiren kişi ise [[Wilhelm Schmidt]] olmuştur.

İlkel tek tanrıcılık tanımını yaparak teorileştiren [[Wilhelm Schmidt]], yaşadığı dönemde; natüralizm ([[Max Müller]]), fetişizm (Charles de Brosses, Auguste Comte, John Lubock), atalar kültü ([[Herbert Spencer]]), animizm (Edward B. Tylor), totemizm (W. Robertson Smith, [[Sigmund Freud]], [[Emile Durkheim]]), büyücülük (J. G. Frazer, J. H. King) v.svs. gibi din alanında hâkimhakim olan teorileri reddetmiş ve bunların dinin başlangıcını ve en eski dinî tecrübeyi yansıtmadığını savunmuştur.<ref>http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/1146/13442.pdf Ankara Üniversitesi İ.F. Dergisi, 'Monoteizm ve Yüce Varlık ... Tartışması', Adıbelli Ramazan, syf. 125, II. paragraf</ref> [[Wilhelm Schmidt,]] tek tanrıcı fikrin çok tanrıcılık öncesinde de mevcut bulunması gerektiğini belirtmiştir. 1912 tarihinde ilk kez yayımladığı "Tanrı Fikrinin Kaynağı" adlı eserinde; 'Yüce ve merhamet sahibi olan' kavramının, bazıkimi ilkel toplumlarda görüldüğünü ve bu tek yüce ekolünün, çok tanrılı sistemlerden önce görülen 'Primitif Monoteizm' olarak tanımlamak gerektiğini iddia etmiştir. Dolayısıyla monoteizmin öncülü olarak iddia edilen, fetişizmfetişzm veya animizm evrelerinden de önce primitif monoteizminmonoteizm'in olması gerektiğini belirmiştir.<ref>http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/1146/13442.pdf Ankara Üniversitesi İ.F. Dergisi, 'Monoteizm ve Yüce Varlık ... Tartışması', Adıbelli Ramazan, syf. 127,128</ref>

==== DinîDini eğilimleri yansıtan görüşler ====

Günümüz dinlerinin tanrı kavramı üzerine fikirleri,; vahiy olmaksızın tanrı fikrine ulaşılamayacağını iddia eden ekollerden, katolik öğretideki tanrı fikrine akıl ile ulaşılabileceğini iddia eden ekollere kadar değişkenlik göstermektedir. Dolayısıyla dinlerin (ilahiyatçı/vaiz/rahip/papaz/kelamcı ve benzerlerinin) tamamının ortak ve net bir görüşte olduğunu iddia etmek mümkün değildir.

Bu inanç sistemi tüm [[evren]]in yaratıcısının tek bir tanrı olduğunu savunur. [[AtenizmBahailik]], [[Bahailikİslam]], [[BurhancılıkHırıstiyanlık]], [[DeizmMusevilik]], [[ÇendoizmKaodaizm]], [[EkankarAtenizm]], [[HıristiyanlıkZerdüştlük]], [[İslamEkankar]], [[KaodaizmSihizm]], [[MusevilikRastafaryanizm]], [[RastafaryanizmÇendoizm]], [[Ravideşa]], [[SâbiîlikSekanova]], [[SekanovaTenrikyo]], ve [[SihizmSâbiîlik]], [[Tengricilik]], [[TenrikyoBurhancılık]] ve, [[ZerdüştlükDeizm]] tek tanrılıTektanrılı dinler veya inançlardır.<ref>monotheism 2012. Encyclopædia Britannica Online. Retrieved 12 January 2012, from http://www.britannica.com/EBchecked/topic/390101/monotheism</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://en.wikipedia.org/wiki/Ravidassia_religion | başlık = Ravidassia religion | alıntı = The Ravidassia is a monotheistic religion based on the teachings of the 14th century Indian guru Ravidass, revered as a satguru and prophet by his followers. Ravidass, a Chamar by birth, taught monotheistic spirituality and a message of equality and emancipation from the Indian caste system. | erişimtarihi = 9 Eylül 2013 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160427055754/https://en.wikipedia.org/wiki/Ravidassia_Religion | arşivtarihi = 27 Nisan 2016}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://en.wikipedia.org/wiki/Seicho-no-Ie | başlık = Seicho-no-Ie | alıntı = Seicho-no-Ie, sometimes rendered Seicho-no Iye (生長の家 seichō-no ie [se.it͡ɕoː no i.e]), is a syncretic, monotheistic, New Thought religion/philosophy, one of the Shinshūkyō (or new religious movements) in Japan that have spread since the end of World War II. | erişimtarihi = 9 Eylül 2013 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160509070717/https://en.wikipedia.org/wiki/Seicho-No-Ie | arşivtarihi = 9 Mayıs 2016}}</ref><ref>*Zoroastrian Studies: The Iranian Religion and Various Monographs, 1928 - Page 31, A. V. Williams Jackson - 2003

[[henoteizmMonizm]], [[monizmpanenteizm]], [[öz monoteizmhenoteizm]], [[panenteizmpanteizm]], [[panteizm]]öz monoteizm, üçleme monoteizm gibi yaklaşımlar tek tanrıcılıkla bağlantılıdır.

== Dinlerde tek tanrıcılıktektanrıcılık==

Antik Mısır'da M.Ö.MÖ 14. yüzyılda Firavun IV. Amenhotep'in döneminde, onun tarafındantarafınca ortaya çıkarılmış tek tanrılı bir dindir.

===[[İbrahimîİbrahimi dinler]]===

[[İbrahimîİbrahimi dinler]]in kitaplarında dade Tanrı kişileştirilmiş bir yaratıcıdır. Birincil kişi olarak konuşur ve gurur, öfke gibi duygular sergiler, bazen insanların karşısına "[[Antropomorfizm|insan görüntüsü]]" ile çıkar.<ref>Williams, W. Wesley, "A study of anthropomorphic theophany and Visio Dei in the Hebrew Bible, the Qur'an and early Sunni Islam", University of Michigan, March 2009</ref> İslam'da Allah Müntakim (intikam alan, intikamcı), Mütekebbir (kibirli), ve hilecidir.<ref>http://www.kuranmeali.org/3/ali_imran_suresi/54.ayet/kurani_kerim_mealleri.aspx.</ref> Sabur (çok sabırlı), celil (çok öfkeli), rahim (çok merhametli), halim (yumuşak huylu) gibi insanîinsani duygular ifade eden isimlerle de anılır.

Hristiyanlık inancına göre Tanrı vardır. Bazı mezheplere göre İsa onun oğlu, bazı mezheplere göre ise hem Tanrı'nın oğlu, hem de Tanrı'nın bizzat kendisidir.