Vikipedi

Diyarbakır: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Kibele (mesaj | katkılar)
Devriyeler
127.549 değişiklik
Gerekçe: + telif hakkı ihlali
Kirkurdu (mesaj | katkılar)
Beyaz liste
1.154 değişiklik
k Sadece yazılışlar ve noktalama düzeltildi
50. satır:
|website = [http://www.diyarbakir.gov.tr www.diyarbakir.gov.tr] <br /> [http://www.diyarbakir.bel.tr www.diyarbakir.bel.tr]
}}
'''Diyarbakır''' ([[Kürtçe]]: Amed),<ref name="Gunter">{{cite book|last1=Gunter|first1=Michael M.|authorlink1=Michael M. Gunter|title=Historical Dictionary of the Kurds|date=2010|publisher=Scarecrow Press|page=[https://books.google.com/books?id=DoNSXwb8D9EC&pg=PA86&dq=Diyarbakır+kurdish+amed 86]|quote=Diyarbakir is often called the unofficial capital of Turkish Kurdistan. Its Kurdish name is Amed.}}</ref><ref>{{cite book|last1=King|first1=Diane E.|title=Kurdistan on the Global Stage: Kinship, Land, and Community in Iraq|date=2013|publisher=Rutgers University Press|page=[https://books.google.com/books?id=HNcyAgAAQBAJ&pg=PA233&dq=Diyarbakır+kurdish+amed 233]|quote=Diyarbakir's Kurdish name is “Amed.”}}</ref><ref>{{cite news|last1=Akyol|first1=Mustafa|title=Pro-Kurdish DTP sweeps Diyarbakir|url=http://www.hurriyet.com.tr/english/domestic/11318806.asp?scr=1|work=[[Hürriyet]]|date=2007|quote=Amed is the ancient name given to Diyarbakir in the Kurdish language.}}</ref> [[Türkiye]]'nin bir ili ve en kalabalık on ikinci şehri. [[TÜİK]] [[ADNKS]] verilerine göre 2016 itibarıyla 1.673.119 nüfusa sahiptir. İlin yüzölçümü: 15.168 m²'dir. Valiliğin denizden yüksekliği 674 m'dir. Diyarbakır kent merkezi yaklaşık 9000 yıllık bir geçmişe sahiptir.
 
== Etimoloji ==
66. satır:
Şehrin kent merkezinde, MÖ 3000 [[Hitit]] ve [[Hurri]]-[[Mittani]] egemenliği yaşanmıştır. MÖ 1260 yılına kadar egemenliklerini sürdüren Hurri-Mitaniler'den sonra sırasıyla [[Asurlular]], [[Aramiler]], [[Urartular]], [[İskitler]], [[Medler]], [[Persler]], [[Büyük İskender|Makedonyalılar]], [[Selevkoslar]], [[Partlar]], [[Ermeniler]], [[Romalılar]], [[Sasaniler]], [[Bizanslılar]], [[Emeviler]], [[Abbasiler]], [[Hamdaniler]], [[Mervaniler]], [[Selçuklular]], [[İnaloğulları Beyliği|İnaloğulları]], [[Artuklular]], [[Eyyübiler]], [[Moğollar]], [[Akkoyunlular]], [[Safeviler]] ve [[Osmanlılar]] Diyarbakır'a egemen olmuşlardır.<ref name="diyadin"/>
 
[[Asurlular]] döneminde şehir, bölge valilik merkezi olmuştur. Mîlâttan sonra bir ve ikinci asırlarda şehir ve bölgesi için Romalılar ve Partlar arasında savaşlar yapılmıştır. Romalılar'ın hakimiyetine geçen şehir [[Roma İmparatorluğu]]'nun yıkılması ile [[Bizans İmparatorluğu|Bizans]] yönetime geçmiştir. [[Ömer]] döneminde [[islâm]] ordusu Diyarbakır'ı ve çevresini fethetmiştir. [[Halid bin Velid]], Diyarbakır'a giren ilk islamİslam kumandanıdır. Diyarbakır böylece bir eyâleteyalet olarak İslâm devletine bağlandı.
 
869-899 yılları arasında Diyarbakır ve çevresinde Şeyhiler Hanedanı hüküm sürmüştür fakat Halîfe Mütazıd bu hakimiyete son vermiştir. Daha sonraki yıllarda Hamdânîler hâkim oldularsa da, 990 yılında bölgeye hâkim olan [[Mervaniler]] 1096 yılına kadar saltanat sürdü. [[Alparslan]] 1071 [[Malazgirt Meydan Muharebesi]]'nden bir sene önce Diyarbakır’a geldi. [[Mervaniler|Mervânîler]], Selçuklular'a tabi oldu. [[Melikşah]]'ın vefatından sonra Diyarbakır'da egemenlik [[Suriye Selçukluları]]'na geçti.
74. satır:
1394 yılında [[Timur]] tarafından yağmalanan yerleşim 1404 yılında Timur tarafından [[Akkoyunlular]]'a bırakıldı. Akkoyunlu devletinin kurulmasıyla da bir süre bu devlete başkentlik yaptı. Şehir, 1508'de [[Safeviler]] tarafından ele geçirildi<ref name= "diyarbek10">Parla, C., "Diyarbakır Surları ve Kent Tarihi", Metu Journal of the Faculty of Architecure, Sayı:22:1, Sayfaː57-84, Yıl:2005. URL:http://www.asosjournal.com/Makaleler/2007400771_6486%20Canan%20PARLA.pdf. Erişim: 2017-02-28</ref>.
 
1508-1515 yılları arasında [[Anadolu Beylikleri]], [[Memlükler|Memlûkler]] [[Safevi|Safevî]] devletleri arasında bu bölge için mücadele devam etti. Osmanlı hükümdarı [[Yavuz Sultan Selim]], Diyarbakır'ı ve bütün Güneydoğu Anadolu’yu 15 Eylül 1515'te [[Bıyıklı Mehmet Paşa]] kumandasında [[Osmanlı]] egemenliğine kattı.
 
Diyarbakır, Osmanlılar döneminde önemli eyaletlerden birinin merkezi olmuş, doğuya sefer yapan orduların hareket üssü ve kışlağı görevini görmüştür. [[Osmanlı İmparatorluğu]]'nun son dönemlerinde özellikle [[I. Dünya Savaşı]]'nın yakın zamanlarında hastalık, yangın ve sefalet yüzünden büyük sıkıntı çeken Diyarbakır; Cumhuriyet devrinde büyük ve önemli imar, sosyal, kültürel ve ekonomik hareketler yaşamıştır. 1950'lerden sonra yeni şehir kurulmuş; yollar, hastaneler, okullar ve modern yapılarla gün geçtikçe büyümüş ve gelişmiştir. Yeni şehir kara, hava ve demir yolarıylayollarıyla Türkiye'nin dört bir yanına bağlanmış önemli merkezlerden biri haline gelmiştir.
 
=== Cumhuriyet dönemi ===
Diyarbakır, 2 Eylül 1993'te çıkarılan 504 sayılı kanun hükmünde karanamekararname<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/21693.pdf&main=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/21693.pdf | başlık = Karar Sayısı: KHK/504 | erişimtarihi = 9 Ağustos 2014 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20141029124625/http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/21693.pdf&main=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/21693.pdf | arşivtarihi = 29 Ekim 2014}}</ref> ile [[büyükşehir belediyesi|büyükşehir]] unvanı kazandı. 2004 yılında çıkarılan 5216 sayılı kanun ile büyükşehir belediyesinin sınırları valilik binası merkez kabul edilerek yarıçapı 20 kilometre olan dairenin sınırlarına genişletildi.<ref name="besbinikiyuzonalti">{{Web kaynağı | url = http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5216.html | başlık = Kanun No. 5216 | erişimtarihi = 9 Ağustos 2014 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150401055615/http://www.tbmm.gov.tr:80/kanunlar/k5216.html | arşivtarihi = 1 Nisan 2015}}</ref> 2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı kanun ile [[2014 Türkiye yerel seçimleri]]nin ardından büyükşehir belediyesinin sınırları il mülki sınırları oldu.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/12/20121206-1.htm | başlık = Kanun No. 6360 | erişimtarihi = 9 Ağustos 2014 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150615124332/http://www.resmigazete.gov.tr:80/eskiler/2012/12/20121206-1.htm | arşivtarihi = 15 Haziran 2015}}</ref>
 
== Coğrafya ==
85. satır:
 
=== İklim ===
Diyarbakır'da sert bir kara iklimi egemendir.<ref name="valilik">{{Web kaynağı | url = http://www.diyarbakir.gov.tr/cografya.asp | başlık = Coğrafi Konum | erişimtarihi = 23 Haziran 2008 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20080519033448/http://www.diyarbakir.gov.tr:80/cografya.asp | arşivtarihi = 19 Mayıs 2008}}</ref> Yazları çok sıcak geçer fakat kışları [[Doğu Anadolu Bölgesi]] kadar soğuk geçmez. Bunun başlıca nedeni [[Toroslar|Güneydoğu Toroslar]] yayının kuzeyden gelen soğuk rüzgarlarırüzgârları kesmesidir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-637&Bilgi=diyarbak%C4%B1r-co%C4%9Frafi-konumu-ve-co%C4%9Frafyas%C4%B1 | başlık = Diyarbakır Coğrafi Konumu Ve Coğrafyası | erişimtarihi = 23 Haziran 2008 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20140821074729/http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-637&Bilgi=diyarbak%C4%B1r-co%C4%9Frafi-konumu-ve-co%C4%9Frafyas%C4%B1 | arşivtarihi = 21 Ağustos 2014}}</ref> En sıcak ortalaması 40,2 derece, en soğuk ay ortalaması ise -10,1 derecedir.<ref name="valilik"/> Günümüze kadar ölçülen en yüksek sıcaklık 48,4 derece ile 29 Temmuz 1946 gününde, en düşük sıcaklık ise -25,7 derece ile 11 Ocak 1933 gününde yaşanmıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.meteor.gov.tr/2006/tahmin/tahmin-iller.aspx?m=DIYARBAKIR | başlık = İl ve ilçelerimizde hava- Diyarbakır | erişimtarihi = 23 Haziran 2008 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20080627161121/http://www.meteor.gov.tr:80/2006/tahmin/tahmin-iller.aspx?m=Diyarbakir | arşivtarihi = 27 Haziran 2008}}</ref>
 
Yıllık [[yağış]] ortalaması 496 milimetre olan şehirde, bu yağışın %2'lik kısmı yaz aylarında düşmektedir. Kuzeydeki dağların eteklerine doğru gidildikçe yağışlar da artar.<ref name="valilik"/>
144. satır:
 
== Nüfus ==
İl Nüfusu: 1.673.119'dur (2016). İlin yüzölçümü 15.168 m²'dir. İlde km²'ye 110 kişi düşmektedir. (Yoğunluğun en fazla olduğu ilçe:, 881 kişi ile Bağlar’dır.) İlde yıllık nüfus artış oranı % 1,14 olmuştur.▼
▲İl Nüfusu: 1.673.119'dur (2016). İlin yüzölçümü 15.168 m²'dir. İlde km²'ye 110 kişi düşmektedir. (Yoğunluğun en fazla olduğu ilçe: 881 kişi ile Bağlar’dır) İlde yıllık nüfus artış oranı % 1,14 olmuştur.
 
2016 yılında TÜİK verilerine göre 17 İlçeilçe ve belediye, bu belediyelerde toplam 1.041 mahalle bulunmaktadır.
 
===== Güncel Nüfus Değerleri Tablosu (2016):<ref>TÜİK 31 Ocak 2017 Verileri</ref> =====
 
{| class="wikitable"
| colspan="11" |'''İlçelerin Nüfusu ve Artış Oranları-Belediye, Mahalle, Köy Sayıları-Şehir ve Köy Nüfusları ve Oranları-Km2 ye Düşen Kişi Sayısı'''
|-
|İlçe
Satır 436 ⟶ 435:
 
==== Kale Camii (Hz. Süleyman–Nazıriye Camii) ====
Hz. Süleyman Camii, Nisanoğlu Ebul Kasım tarafından 1155-1169 yılları arasında yaptırılmıştır. '''Cami bitişiğinde Osmanlılar döneminde yapılan Halid Bin Velid'in oğlu Süleyman ile Diyarbakır'ın Araplar tarafından alınışı sırasında şehit düşen diğer sahabelerin yattığı Meşhed bulunmaktadır.'''
Diyarbakır’ın fethi sırasında şehit olan Halid Bin Velid'in oğlu Süleyman dâhil 27 sahabe bu bölgede, 13 sahabe ise surların farklı bir yerinde şehit oldu. Yaralanan Sultan Sasa’nın da 6 ay sonra şehit olmasıyla birlikte bölgeye toplam 41 sahabe defnedildi. Diyarbakır’da mezar yerleri kesin olarak bilinen 30 sahabenin 27'sinin kabri bu camidedir. 27 şehit sahabenin kabirleri Türkiye'nin her yerinden ziyaretçi akınına uğramaktadır.
 
==== Dört Ayaklı Minare ====
[[Akkoyunlular|Akkoyunlu Kasım Han]] tarafından yaptırılan Şeyh Mutahhar Ca­misinin dört ayaklı minaresi yekpare dört sütun üzerinde inşa edilmiş ilginç anıtlardandır. Balıkçılarbaşı semtindeki Kasım Padişah diye de adlandırılır. Cami Şeyh Mutahhar türbesinin bulunduğu arsa üzerinde inşa edildiği için bu adı almıştır. Minaresindeki kitabesinde caminin 1500 tarihinde Akkoyunlu sultanı Kasım Bey'in zamanında yapıldığı yazar. 4 yalın sütun ile başlıklar üzerinde oturan kare mimarisi ile '''Anadolu camileri içinde tek örnek''' oluşturmaktadır.
 
==== Mes'udiye Medresesi ====
Satır 455 ⟶ 454:
==== Surp Giragos (Kara Papaz) Kilisesi ====
{{ana|Surp Giragos Kilisesi}}
Kırkdamaltı Kilisesi olarak da bilinen Surp Giragos Kilisesi 3. yüzyılda Diyarbakır Belisırma Bölgesi'ndeki en yüksek kilise olup, Amirarzes Basileios ve eşi Tamara tarafından yaptırılmıştır. 1283-1295 yılları arasında dekore edilmiştir. Birapsisli bazilikal planlı olan kilisede bulunan fresklerde, incilin hikâye ettiği tüm konular ile Selçuklu Sultanı II. Mesud’un resmi tasvir edilmiştir. Giriş bölümünü oluşturan mekân, kayanın bir bölümünün kopması sonucu tahrip olmuştur.
 
==== Mar Petyun Kilisesi ====
Satır 471 ⟶ 470:
 
==== Arkeoloji Müzesi ====
Diyarbakır'da ilk müze [[1934]] yılında Ulu Cami'nin devamı olan Zinciriye Medresesi'nde açılmıştır. 1985 yılında ise [[Elâzığ]] caddesi üzerinde bulunan Dedeman Oteli arkasında bulunan yeni yapısına taşınmıştır. Müzede Diyarbakır yöresinden kazılar, satın alma ve müsadere yoluyla edinilen eserler, [[Neolitik Çağ]]'dan itibaren [[Tunç Devri|Eski Tunç]], [[Asur]], [[Urartu]], [[Helenistik]], [[Roma]], [[Bizans İmparatorluğu|Bizans]], [[Artuklular|Artuklu]], [[Selçuklu]], [[Akkoyunlu]] ve [[Osmanlı]] devirlerine ait eserler kronolojik olarak sergilenmektedir.ayrıca Ayrıca bunlardan başka birçok başka eser de sergilenmektedir.
 
==== Cahit Sıtkı Tarancı Müzesi ====
Satır 532 ⟶ 531:
|-bgcolor="#ccccff"
|'''İlçe'''
|'''Kuruluş Yılı'''<ref>İçişleri Bakanlığı- İller İdaresi Genel Müdürlüğü</ref>
|'''Alanı km²'''
|'''Rakım mt.'''
|'''Merkeze km'''<ref name=":1">Karayolları Genel Müdürlüğü</ref>*
|'''Ulaşan Yollar'''<ref name=":1" />
|-
Satır 585 ⟶ 584:
|855
|48
|{{TUR-D|855}}-11=>21-75, 21-84
|-
|Ergani
Satır 599 ⟶ 598:
|900
|70
|{{TUR-D|360}}-08=>21-08, 21-78
|-
|Hazro
Satır 620 ⟶ 619:
|969
|61
|{{Avrupa E-yolu|E99}}/{{TUR-D|360}}-08, {{TUR-D|885}}-11, {{TUR-D|950}}-09
|-
|Kulp
Satır 648 ⟶ 647:
|674
|2
|{{Avrupa E-yolu|E99}}/{{TUR-D|360}}-08, {{TUR-D|885}}-11, {{TUR-D|950}}-09
|-
|'''Yenişehir'''
Satır 668 ⟶ 667:
== Spor ==
[[Diyarbakırspor]] 24 Haziran 1968'de, amatör futbol liginde olan Diclespor ve Yıldızspor'un birleşmesi ile kurulmuştur, renkleri kırmızı ve yeşilden oluşmaktadır. Amblemi ise [[Diyarbakır Kalesi|Diyarbakır Suru]] ile Diyarbakır karpuzundan oluşmaktadır. Diyarbakırspor'un ilk başkanı, o zamanın Belediye Başkanı [[Nejat Cemiloğlu]] olmuştur.
2016-2017 sezonu itibarıyla ise Diyarbakır'ın 2 takımı profesyonel liglerde mücadele etmektedir bu takımlar 2. ligde bulunan [[Amed SK]] ve 3. Lig ekibi [[Diyarbekirspor]] 'dur.
 
==== Türkiye Liglerindeki Kulüpleri:<ref>TFF, TBF, TVF, THF</ref> ====
 
{| class="wikitable"
| colspan="5" |'''Diyarbakır İli'nin Liglerindeki (Takım Sporları) Kulüpleri (2016-2017)'''
|-
|-bgcolor="#ccccff"
Satır 683 ⟶ 682:
|-
|Kayapınar
|Amed Sportif Faaliyetler
|Futbol
|Spor Toto 2. Lig
Satır 707 ⟶ 706:
|-
|Kayapınar
|Amed Sportif Faaliyetler
|Futbol
|Kadınlar 2. Lig
Satır 713 ⟶ 712:
|-
|Ergani
|Ergani Anadolu İmam Hatip Lisesi
|Futbol
|Kadınlar 3. Lig
Satır 727 ⟶ 726:
|Bağlar Belediyespor
|Basketbol
|Erkekler Bölgesel Ligi
|
|-
|Kayapınar
|kayapınar
|Kayapınar Belediyespor
|Basketbol
|Erkekler Bölgesel Ligi
|
|-
Satır 761 ⟶ 760:
|-
|Kayapınar
|Amed Sportif Faaliyetler
|Voleybol
|Kadınlar 2. Lig
Satır 779 ⟶ 778:
|-
|Kayapınar
|Kayapınar Belediyespor
|Voleybol
|Erkekler Bölgesel Lig
Satır 785 ⟶ 784:
|-
|Silvan
|D.Bakır Silvan Eğitim Gençlik
|Voleybol
|Erkekler Bölgesel Lig
Satır 803 ⟶ 802:
|-
|Kayapınar
|Kayapınar Belediyespor
|Voleybol
|Kadınlar Bölgesel Lig
Satır 815 ⟶ 814:
|-
|Çınar
|D.Bakır Çınar Gençlik Hzm.
|Voleybol
|Kadınlar Bölgesel Lig
Satır 827 ⟶ 826:
|-
|Kayapınar
|Kayapınar Belediyespor
|Hentbol
|Erkekler 2. Lig
Satır 861 ⟶ 860:
 
==== Havayolu ====
Diyarbakır'a her gün [[Ankara]],[[İstanbul]] ve [[İzmir]]’dan düzenli olarak [[Antalya]], [[Adana]] ve [[Bursa]]'ya ise haftanın belirli günlerin de seferler düzenlenmektedir. Sivil-askerî havalimanı olan [[Diyarbakır Havaalanı]] şehir merkezine 6 km uzaklıktadır.
 
'''Yurt Dışına Uçuşlar'''
 
[[Kürdistan Bölgesel Yönetimi]] başkenti [[Erbil]] 'edee de 10 Nisandan itibaren Diyarbakır-Erbil seferleri başladı. Pazartesi, Çarşamba, Cumartesi ve Pazar olmak üzere haftada 4 uçak seferi yapılıyor.
 
==== Demiryolu ====
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Diyarbakır" sayfasından alınmıştır