|
'''Ehl-i Hakk''' ( '''[[Farsça]]: اهل حق, [[Azerice]]: Ehl-i Hak, [[Kürtçe]]: ﯼاڔﮦساﻥ Yaresan)''' Çoğunlukla Kuzey ve Batı İran, Güney Azerbaycan, Karabağ ve Kuzey Irak’da yaygın olan, [[Ezoterizm|ezoterik]], gulat bir [[Gulat-ı Şiâ|Şii]] inanışıdır. [[Musa el-Kâzım]] soyundan geldiğine inanılan ve [[Hacı Bektaş-ı Veli]]'nin Anadolu'daki karizmatik kişiliği ile benzerlik gösteren ''"[[Sultan Sahak]]"'' tarafından [[Hewraman|Hewreman'da]] [[14. yüzyıl]]ın sonlarında dünyanın 72 farklı inancından beslenerek kurulmuş ve [[Kur'an-ı Kerîm]]'in batıni tevili üzerine inşa edilmiştir. Yarsaniler, Yariler, Kakailer ya da Ehl-i Haklar, Tanrı'nın yer yüzüne [[Ali|Ali Bin Ebu Talib]] <ref name="Elahi, Bahram 1987">Elahi, Bahram (1987). ''The path of perfection, the spiritual teachings of Master Nur Ali Elahi''. ISBN 0-7126-0200-3.</ref> başta olmak üzere çeşitli görünüşlerde ziyaret ettiğine inanır. Ehl-i Hakların, inancın ana esaslarını inceleyen ''"[[Kelâm-ı Serencâm|Kelâm-ı Serencam]]" isminde değerli bir kitabı, Defter-i Kezane-yi Pirdivari isminde ibadet esnasında okunan kelamların oluşturduğu bir eseri, Hac Nimetullah tarafından aktarılan Şahname-yi Hakikat ve Furkan el-Ekber ve Nur Ali Elahi tarafından kaleme alınan Burhan'ül Hak'' adlarında dînî öğretilerini anlatan kitapları bulunur.
{{Karıştırma|Arap Alevîleri|Nusayr’îyye}}
{{Karıştırma|Anadolu Alevîliği|Alev’îyye|Bektâş’îyye}}
{{Diğer anlamı|Kürt Alevîliği|Ali İlâhîlik}}
{{Yazdânizm}}
'''Ehl-i Hakk''' ([[Kürtçe]]: '''ﯼاڔﮦساﻥ''' Yâresân, [[Farsça]]: '''اهل حق''' Ehl-i Hak; Çoğunlukla [[İran]]’da yaygın olan, [[heterodoks]] bir [[Şiî]] inanışıdır. [[Musa el-Kâzım]] soyundan geldiği öne sürülen ve [[Hacı Bektaş-ı Veli]] ile özdeşleştirilen ''"[[Sultan Sahak]]"'' tarafından batı İran'da [[14. yüzyıl]]ın sonlarında [[Zerdüştlük]] inancından beslenerek kurulan, [[Kur'an-ı Kerîm]]'i ve [[Muhammed]]'in peygamberliğini kabul etmeyen, fakat [[Ali bin Ebu Talib]]'in [[Tanrı]]lığı<ref name="Elahi, Bahram 1987">Elahi, Bahram (1987). ''The path of perfection, the spiritual teachings of Master Nur Ali Elahi''. ISBN 0-7126-0200-3.</ref> temeli üzerine dayanan, ve ''"[[Kelâm-ı Serencâm]]"'' adlı kitabı dînî öğretilerinin temeli olarak kabul eden inanç.
[[Dosya:kakkai.jpg|thumb|left|[[Irak]]’taki [[Kürdistan Bölgesel Yönetimi]]’ne ait [[Süleymaniye, Irak|Süleymaniye]] kentinde dua eden Yarsanî [[Kürt]] erkekler. ''(Duvardaki resim dinî semboller içermektedir)''.]]
14. yüzyılda [[Azerbaycan]]'da ortaya çıkan Fadl Allah Astarâbadî’nin [[Hurûfîlik|Hurûfîliği]], 14. yüzyılın sonlarına doğru ''"[[Sultan Sahak]]"'' tarafından kurulan [[Safevî Devleti|Safevî İran]]’nının ''[[Ali İlâhîlik|"Ali İlâhîliği"]]'',<ref name="Elahi, Bahram 1987"/> ve daha sonraları ise 15. yüzyılın sonları ile 16. yüzyılın başlarında ''[[Balım Sultan]]'' tarafından [[Anadolu]]'da kurumsalaştırılan [[Bektâşî]]liğin her üçünün temelleri de [[Barak Baba]]’nın düşünceleriyle atılmıştır.{{olgu}}
Yâresânîk, yukarıda bahsi geçen bu akımlarının etkisiyle [[tenasüh]] ve [[hülul]] anlayışlarını da ihtivâ eden bir şekilde 14. yüzyılın sonlarına doğru ''"Sultan Sahak"'' tarafından başka öğretileriöğretiler de kendi içerisine alıp Kürteritmiştir. geleneğineİnanca uyarlamakgöre suretiyledünyanın kurulanmuhtelif yerlerinden 72 Pir, özellikleSultan'a Kürtgelmiş, dinîhepsi [[musiki]]sikendi vebatıni zikrîbilgeliklerini ağırlıklısofraya ''"[[gnostik]]-[[yezdânizm|yezdânî]]"''koymuş, Sultan Sahak ise bunları alıp birleştirerek birYarsan [[Kürt]]inancını [[tarîkat]]ıdıroluşturmuştur.
=== Ehl-i Hak İnancında Ali İlahlığı<ref name="Elahi, Bahram 1987"/> ===
=== Ali İlâhîlik<ref name="Elahi, Bahram 1987"/> olarak ta adlandırılan Kürt Alevîliği<ref name="kreyen">{{Kitap kaynağı|son=Kreyenbroek|ilk= Philip G.| bölüm=Religion and Religions in [[Kurdistan]]| başlık=Kurdish Culture and Identity|yayımcı= Zed Books Ltd.|yıl=1996|isbn= 1856493296}}</ref> ===
[[İslâm]]î kişiliklerden [[Ali bin Ebî Tâlib]]'i [[Tanrı]]'nın tecellisi olarak gören [[inanç]],<ref name="during">{{Kitap kaynağı|son=During|ilk= Jean|bölüm=A critical survey on Ahl-e haqq studies in Europe and Iran|başlık= Religion, Cultural Identity, and Social Organization among [[Alevi]] in Ottoman and Modern Turkey|yer= İstanbul|yayımcı= Swedish Research Institute|sayfalar=105-125|yıl= 1998|bölümurl=http://www.crem-cnrs.fr/CREM_Membres_general/pdf_articles/1998_critical_survey_on_A.H.pdf}}</ref> [[Şiî]] [[İslâm]] başta olmak üzere [[tasavvuf]], [[Brahmanizm]][[Zerdüştçülük|, Zerdüştçülük,]] ve çeşitli [[gnostikHristiyanlık|Hristiyanlık,]] düşünce akımlarından etkilenmiştir.<ref name="kreyen" /> Bazı bilim insanları, özellikle Batı İran ve genel olarak [[Antik İranYahudilik|İranMusevilik]]'da antik zamanlarda yaygın olan din ve, [[mitolojiPaganizm]]lerden, gelen[[Sümer öğelerimitolojisi]], sebebiyle Ehl-i Hakk'ın ''([[ÊzîdîlikMitraizm]] ilegibi birlikte)''çeşitli birinanç tür Batı İranî veyave [[Kürtgnostik]] dinidüşünce olarakakımlarından sayılabileceğini dile getirirleretkilenmiştir.<ref name="kreyen" />{{Kitap Bununkaynağı|son=Kreyenbroek|ilk=Philip birG.|bölüm=Religion kanıtıand olarakReligions ta, ''Ehl-i Hakk'' ilein ''[[ÊzîdîlikKurdistan]]''|başlık=Kurdish dinlerininCulture herand ikisininIdentity|yayımcı=Zed deBooks [[antikLtd.|yıl=1996|isbn=1856493296}}</ref> İran]]Ehl-i [[kozmogoni]]lerindenHaklar, kökenEzidiler almışile olduklarıteolojik öneve sürülmektedirsosyo-kültürel olarak büyük benzerlik gösterirler. <ref name="kreyen" />
==== Yâresânîlik inancının temel ilkeleri ====
* [[Tanrı]]'ın birbirini izleyen yedi suretinin olduğuna inanırlar. İlk sureti dünyayı yaratan [[Havandagar]], ikinci sureti [[Ali bin Ebu Talib|Ali]]'dir. En önemlisi ise Ehl-i Hakk'ın kurucusu [[Sultan Sahak]]’tır.
* İnsanlar sarı kilden yaratılmış olan iyi insanlar ve kara kilden yaratılmış kötü olan insanlar olarak iki ana gruba ayrılır.
* [[Mahşer]] gününde [[Şehrizor]] yaylasında bütün sultanların cezalandırılacağına inanırlar.
==== Yâresânî inancındaki kozmogonik evreler ile evrensel ruhun avatarları ====
{| class="wikitable"
|-
! '''Avatar''' !! '''Avatar''' !! '''Avatar''' !! '''Avatar''' !! '''Avatar'''
!
! '''Avatar''' !! '''Avatar'''
|-
|
| Safha || '''Birincil''' (''Zati Bashar'') || '''İkincil''' (''Zati Mihman'') || '''İkincil''' (''Zati Mihman'') || '''İkincil''' (''Zati Mihman'') || '''İkincil''' (''Zati Mihman'') || '''Dişi'''
|
|
|
|
|
|
|
|-
| 1 || '''[[Havandagar]]''' || '''[[Cebrail]]''' || '''[[Mikail]]''' || '''[[İsrafil]]''' || '''[[Azrail]]'''
|| ''Bilinmiyor'Marmuz'''
|'''Aywat'''|| '''Ruçiyar'''
|-
| 2 || '''[[Ali]]''' || '''[[SelmânSelman-ı FariîFarisî|Selman-ı Farısi]]''' || '''Kanber''' || '''[[Muhammed]]''' || '''[[İbn Nusayr]]''' || '''[[Fatıma|Fatma]]'''
|[[Fatıma binti Muhammed|'''Fatıma''']]
|[[Hasan bin Ali|'''Hasan''']]|| '''[[Hüseyin bin Ali|Hüseyin]]'''
|-
| 3 || *'''Şah KuşinHoşin''' (''Mithras'') || '''Baba Buzurg''' || '''Kaka Reda''' || '''Pir Şaliyar''' || '''[[Baba Tahir]]'''
|
||| '''Mama Celalé'''
|-
| 4 || '''[[Sultan Sahak]]''' || '''Hıdır'''Pir (Binyamin'''Benyamin'') || '''Pir Davud''' *(Kabudsavar''Baba Yadigar'') || '''Pir Musi''' || **'''İbrahim Tayyar''' || '''Dayirak Razbar'''
'''Defterdar'''
| '''Pir Mustafa-yi Davudan'''
|'''Pir Remzbar (Rezbar) Dayrek Hatun'''
|'''Baba Yadigar'''|| '''Malik-i Tayyar Şah İbrahim Buzasavar'''
|-
| 5 || '''Kırmızı''' Beg (''Şah YoluVeys Kuli'')''' || '''Kamber''' (''Destevar'')''' || '''Yari Can''' || '''Yâr Ali''' || '''Şah Svar'''
|
||| '''Zer Banû'''
|-
| 6 || '''Muhammed BeyBeg''' (''Nurbakhsh'') || '''Ka Mihrican''' || '''Ka Melek''' || '''''Bilinmiyor''''' || '''Kara Pust'''
|
||| '''Dusti'''
|-
| 7 || '''AtişHan BeyAteş''' || '''Cemşid BeyBeg''' || '''Almas BeyBeg''' || '''Alaaddin Han''' || '''Abdal Bey'''
|
||| '''Peri Hanım'''
|}
''Açıklama 1'': (*) Bir baba olmaksızın, ''[[Mitoz bölünme|Eşeysel Üreme]]'' ile bir bakireden doğanlar.<br>''Açıklama 2'': (**) Bir anne olmaksızın doğanlar.
''Not:'' Birinci evrenin tüm avatarları ''[[Sitokinez|Eşeysel Üreme]]'' yolu ile doğmuştur.<ref>Hazana, ''Şahname-i Hâkîkat ve Burhan.''</ref>
{{further|Kürtlerde din}}
==== "Yâresânî Âyin-î Cemi" ve "Cemhâne" adı verilen ibâdethâneleri ====
Ehl-i Hakk'taki temel [[ibâdet]]lerden birisi, ''"Cemhâne"'' adı verilen [[ibâdethâne]]lerde yapılan [[Ehl-i Hakk Âyin-î Cemi|Âyin-î Cem]]'dir. [[Anadolu Alevîliği]]'ndeki ''[[Cem]]'' ile aynı adı taşıyan ve liturjik benzerlikler de barındıran bu [[ibâdet]] şeklinde, inananlar bir araya gelerek belirli dualarları okurlar.<ref name="kreyen" /> Bazı ''"Ehl-i Hakk"'' geleneklerine göre ise, yılda en azından 17 kere ''"[[Cem (Ehl-i Hakk)|Ehl-i Hakk Cemi]]"'' yapılması gerekmektedir.<ref name="kreyen" /> Ayrıca [[Cem (Ehl-i Hakk)|Ehl-i Hakk Âyin-î Cemi]]'ni müteakip, bir hayvan [[kurban]] edilmesi ve bu kurban etinin yenilmesi de [[ibâdet]]in önemli bir [[ritüel]] kısmını oluşturmaktadır.<ref name="kreyen" />
=== Coğrafî nüfus dağılımı ===
[[İran]]'da, Azerbaycan'da ve baştaIrak'ta [[Goranice|Gurani]], veAzeri, [[Kelhuri]] [[Kürtler]]i olmak üzere, [[Fars]], [[Arap, Luri]] ve [[Azeri]] inanç mensupları da bulunmaktadır. Coğrafîk olarak en çok İran'da [[Doğu Azerbaycan Eyaleti|Doğu]] ve [[Batı Azerbaycan Eyaleti|Batı Azerbaycan]], [[Kermanşah]] (KirmaşahKirmanşah), Güney Sanandaj, Batı [[Hemedan]], Kuzeybatı [[Luristan]] ve Kuzey [[İlam]] bölgelerinde yaşamaktadırlar. Bunun dışında ise, [[İran]]’ın başka yörelerinde dağınık olarak yaşayan ''"Ehl-i Hakk"'' toplulukları da mevcuttur. Kuzey [[Irak]]’ta da seyrek olarak varolan ''"Ehl-i Hakk"'' toplulukları, bu yörelerde ''"Kakaî"'' adıyla anılır.
== Yâresânîlik tarîkatının tanınmış mensupları ==
[[Ali]]'den beri var olan ve [[Kürt]] [[Gorani]] geleneğine göre kurulan Ehl-i Hakk [[Tarîkat]]ı'nıninancının On Dokuzuncu yüzyıl başlarında liderliğini üstlenen kişi ''"Hacı Ni'metullâh"'' idi. Daha sonra ise onun oğlu olan ve 1966 yılında kitapları [[Fransızca]]'ya çevrilen ve [[Kürt]] dinî [[musiki]]sinemüziğe kazandırdığı pek çok besteleriyle meşhur olan ''"Nur Ali Şâh Elâhî" (Doğumu: 1895 - Ölümü: 1974)'' başa geçti. İran'da [[Humeyni]] devriminden sonra Ni'metullâh'ın torunlarından biri olan ''"Muhammad Mokrî" (Doğumu: 1921 - Ölümü: 2007)'' [[Humeyni]] tarafından [[Sovyetler Birliği]] Büyükelçiliği görevine atandı. [[Mesut Barzani]]'nin babası [[Molla Mustafa Barzani]]'nin de babası, yani [[Mesut Barzani]]'nin dedesi Ahmed Barzani de "Ehl-i Hakk Tarîkatı" inancı mensubu idi. BügünBugün Süleymaniye'de ve İran'da Ehl-i Hakk'ın çok güçlü temsilcileri vardır. Elitist bir tarîkat olan Ehl-i Hakk'ın üyeleri havassa dayanır, yani seçkin şahsiyetlerden oluşmaktadır. Kız çocuklarına dinî bilgilerin yanı sıra gündelik hayatta ayakta durabilmeleri için gerekli olan pozitif bilimleri de öğretme husununa özen göstermeleriyle tanınmaktadır. Örneğin, Ni'metullâh'ın kızı Melekcan Nemâti tanınmıştır. [[Türkiye]]'de pek etkinliği olmayan bu [[tarîkat]]ın temelleri [[İslâm]]-[[Bâtınî]]liği üzerine inşa edilmiştir. Nur Ali Şâh Elâhî'nin kitaplarının [[Fransızca]]ları da ''"[[Kürt]] [[Ezoterizm]]i"'' başlığı altında yayınlanmıştır.{{kaynakça}}
== Kaynakça ==
{{kaynakça}}
{{Şiilik}}
=== Başvuru kitapları ===
| 