Vikipedi

Tengricilik: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
(Tüm bekleyen değişiklikleri göster)
[kontrol edilmemiş revizyon][kontrol edilmemiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
k Düzenleme AWB ile
k Hatalı Değişim Geri Alındı AWB ile
49. satır:
Moğolların ve birçok Türk boylarının önderi olan [[Cengiz Han]]'ın da diğer inançlara karşı düşmanca bir tutumu yoktu. Savaş olmayan zamanlarda, hatta bazen savaşlardan sonra, Budist manastırlarında dinlenir, meditasyon ve oruç ile "ruhunu arıtırdı". Tengrist halkları birleştirip insanlık tarihinin en büyük devletini kurmuş olan hükümdar, konuşmalarına daima, ''Sonsuz "Kök Tengri'nin" (Mavi Gök'ün) dileğiyle..'' sözü ile başlardı. Cengiz Han'ın döneminde Tengricilik, Hunlardan ve Göktürklerden sonra, tekrar ve son kez, büyük bir ün kazanmıştı.<ref name="Julie Stewart" />
 
[[Kubilay Han|Kubilay Kağan]], [[Çin]]'i fethettikten sonra oradaki yaygın dinlerle de ilgilenmeye başlamıştır. Örneğin; Tengricilik ile zaten akrabalığı olan Çinlilere ait "tek bir gök felsefesi" Tien Min'i taklit etmiştir. Ama özellikle Budist Uygur-Türk rahiplerinin bilgilerine ve eğitimlerine hayran kalmış ve onlardan bir heyeti, [[Buda]]'nın felsefesini Moğolların arasında da yaymak ve yeni bir Buda tapınağı kurmak görevi ile [[Karakurum]]'a göndermiştir. Bu rahipler sâdecesadece bugüne kadar [[Moğolistan]]'da var olan Lamaizmi değil, Uygurların kendi dillerine göre şekillendirdikleri [[Sanskritçe|sanskrit alfabesini]] de Moğolistan'a taşımışlardır.<ref name="Peter Laut" /><ref name="Prof. Dr. Schagdaryn Bira">
[http://www.eurasischesmagazin.de/artikel/?thema=Globalisierung&artikelID=90603 www.eurasischesmagazin.de] ''Tengriciliğin küreselleşmede olası rolü'' adlı makaleyi yazan Prof.Dr.Schagdaryn Bira ile bir röportaj</ref>
 
80. satır:
Bundan yüz yıl kadar sonra, Uygurların çoğunluğu [[Budizm]]i kabul edip bu temelin üzerine ilk "yerleşik Türk kültürünü" geliştirmişlerdir. Hatta Budizmin öncüleri olup, dini diğer halkların arasında yaymaya başlamışlar, binlerce [[Çince]] ve [[Sanskritçe]] Budist yazısını özenle [[Türkçe]]ye çevirmişlerdir. Budizmi kendi kültürlerine göre şekillendirmiş ve hatta ilk kez kadınlar için bir manastır inşa ederek "Budist rahibeler" geleneğini başlatmışlardır. [[Kırgızlar]]'ın saldırısından sonra bir süre göçebeliğe geri dönmek zorunda kalmışlardır. Bugünkü [[Uygurlar]] çoğunlukla [[Müslüman]]dır. Uygurlar bâzı gelenekleri Budizmden İslam'a taşımışlardır. Örneğin, kendini ruhsallığa adamış, maddi varlığı olmayan, göçmen rahip geleneğini İslam'da da devam ettirerek, kapı kapı dolaşarak hayır duaları ile geçimini sağlayan ve bazen ermiş olarak görülen derviş geleneğini çıkarmışlardır. İslam'daki tüm derviş şekilleri buradan kaynaklanmışdır.<ref name="Peter Laut" />
 
[[16. yüzyıl]]dan sonra, [[Sibirya]]'nın Türk kavimleri [[Ruslar]] tarafından gitgide Hristiyanlaştırılmış ve Slavlaştırılmıştır. Ama bu toplulukların Hristiyanlığında hâlâ Tengricilik kalıntılarını bulmak mümkündür. Örneğin hâlâ Şaman geleneği sürdürülmektedir ve köylerdeki Şamanlara olan güven, köyün papazına ya da doktoruna olan güvenden daha fazladır. Bugün Tengricilik artık sâdecesadece Moğollarda [[Lamaizm]] ile karışmış bir şekilde ve hâlâ doğaya bağlı ve göçebe yaşam sürdüren bâzı Sibiryalı küçük Türk kavimlerinde görülmektedir.
 
Tengriciliği bugüne kadar muhafaza etmiş olan kavimler daima göçebe olmuşlardır. Bâzı [[Müslüman]] [[Türkmen]] ve [[Kırgız]] boyları hâlâ tamamen veya kısmen göçebe bir yaşam sürdürmektedirler. Bu boylarda, eski dini törelerini İslami dualar ile karışık şekilde uygulayan şamanlara rastlamak mümkündür.<ref name="Peter Laut" />
102. satır:
 
=== Yeraltı âlemi (''"Yerlik"'') ===
Yeraltı âleminin yeryüzü ile çok benzerlikleri varsa da yeraltı halkının insanlarda olduğuna inanıldığı gibi üç yerine sâdecesadece iki ruhu vardır. Onlarda vücut ısısını üreten ve nefes alınmasını sağlayan "ami ruhu" eksiktir. Bu yüzden çok beyaz tenlilerdir ve kanları çok koyu renklidir. Yeraltı âleminin güneşi ve ayı çok daha az ışık verir. Yeraltında da ormanlar, ırmaklar ve yerleşim yerleri vardır.<ref name="Julie Stewart" />
 
Yeraltı âleminin efendisi [[Erlik Han]]'dır ([[Moğolca]]: Erleg Han). Erlik, Tengri'nin bir oğludur. Yeraltında yeniden doğmayı bekleyen ruhları da Erlik Han kontrol eder. Eğer hasta bir insanın "süne ruhu" daha ölmeden yeraltı âlemine kayarsa bir şaman, Erlik Han ile pazarlık yaparak onu tekrar geri getirebilir. Eğer bunu başaramazsa hasta ölür.<ref name="Julie Stewart" />
112. satır:
 
=== Bir Tengricinin dünyayı görüşü ===
Bir tengriciye göre Dünya sâdecesadece üç boyutlu bir ortam değil, aynı zamanda durmadan dönen bir çemberdir. Her şey bu çemberin içine bağlıdır ve çember durmadan eskir ve yenilenir. Dünya'nın üç boyutu, Güneş'in hareketi, durmadan hareket halinde olan [[mevsimler]] ve bütün yaratıkların ölümden sonra tekrar doğan ruhlarından oluşur.<ref name="Julie Stewart" />
 
== İnsanların üç ruhu ==
136. satır:
* '''Amin ruhu''': Nefes almayı ve vücut ısısını sağlar. Amin ruhu tekrar canlandırır. (Bu ruhun Türklerdeki adı "Özüt" olsa gerek. [[Kaşgarlı Mahmud]], yazdığı [[Divânu Lügati't-Türk]] adlı eserinde "Özüt ruhu"nu nefes ruhu olarak tarif etmiştir).
* '''Sünesün ruhu''': Vücudun dışında suya gider, suyun içinde hareket eder. Tabiattaki su çemberi gibi bir varlık sürdürür. İnsan ölünce yeraltı dünyasına iner. Tekrar dünyaya gelmesi gerektiğinde bir kaynaktan çıkar ve bebeğin içine girer. (Türklerde "Süne ruhu").
* '''Sülde ruhu''': Bir insana kişiliğini veren benlik ruhudur. Diğer ruhlar insan vücudunu terk ederse sâdecesadece baygınlığa, benliğini yitirmeye ya da komaya yol açarlar. Fakat bu ruh vücudu terk ederse insan ölür. İnsan ölünce doğada bir cisme girer ve [[Yer Su]] ruhu olur. Tekrar dünyaya gelmez.<ref name="Julie Stewart" />
 
Hayvanların iki ruhu vardır. Hayvan öldüğünde bunlardan birisi tekrar dünyaya gelir ve diğeri doğaya yerleşir. Hayvanlar, yeniden dirilebilen bir ruha sahip oldukları için onlara da saygılı davranmak ve eziyet etmemek gerekir.
 
=== Kut, Tengrikut ve Iduk ===
"Kut", Tengri'nin sâdecesadece hükümdarlara verdiği güçlü bir ruhtur. Tengri, bu ruhu bir kağana uygun gördüğü zaman verir ve yine uygun gördüğü zaman geri alır. Bu ruha sahip olan bir kağanın unvanına "''Tengrikut''" eklenir.
 
"Iduk" [[Umay]]'ın, [[Yer Su]]'ların ve bâzı diğer dişi cinsiyetli kutsal varlıkların ismine katılan bir ektir ve henüz yeterince araştırılmamıştır. Jean Paul Roux'un fikrine göre, "[[Kut]]"un dişi varlıklara verilen uyarlamasıdır.<ref name="Jean-Paul Roux" /><ref name="Rafael Bezertinov">
149. satır:
Tengricilikte ataların kutsal sayılması ve hatta bâzı büyük hükümdarların ölümlerinden sonra tanrı olarak kabul edilmesinden dolayı kabileden kabileye farklı tanrısal varlıklar bulunur. Bu yüzden Tengriciliğin bütün kutsal varlıklarını bir araya toplanması imkânsız gibidir. Mesela Altaylarda çok yüksek bir tanrı olarak görülen [[Kara Han]]'ın Oğuz Han'ın babası olduğu düşünülmektedir. Ayrıca [[Macar]] bilimcilere göre Macarcadaki "tanrı" anlamına gelen "İsten" kelimesi [[İstemi Kağan]]'a ölümünden sonra tanrı olarak tapılmasından kaynaklanmaktadır.<ref name="Murat Uraz" /><ref name="B. Lukács">[http://www.rmki.kfki.hu/~lukacs/DETREHUN.htm Proto-Magyar texts from the middle of 1st millenium, B. Lukács]</ref>
 
Tengriciliğin bir tek-tanrı dini olup olmadığı hakkında farklı görüşler var olduğu için bu kutsal varlıkların gerçekten "tanrı" olarak mı, yoksa sâdecesadece "güçlü ruhlar" olarak mı adlandırılması gerektiği kesin olarak söylenememektedir. Bu konu hakkında bilimcilerin farklı görüşleri, aşağıda [[Tengricilik#Tek-Tanrı Kuramı|Tek-Tanrı Kuramı]] başlığı altında ele alınmıştır.
 
=== En tanınmış kutsal varlıklar ===
184. satır:
:''‘Kuk’ lakabı ayrıca at, koç, boğa, geyik, köpek ve kurt gibi bâzı hayvanlara da verilmektedir. Bu yakıştırma, hayvanın rengine (alaca) değil, Gök'e ait olmasına dair verilirdi: Kuk – Tengre, yani kutsal öze sahip."
 
Şamanlar, birçok ruhu kontrol edebilir ama bâzı gök ruhları o kadar güçlüdür ki bir şaman onları etkileyemez. Bir ruh, sâdecesadece denge bozulduysa ve düzeltilmesi gerekliyse rahatsız edilebilir. Önemsiz meseleler veya sırf merak için rahatsız edilmemeleri gerekir.<ref name="Julie Stewart" />
 
Moğollarda Tengri'nin yanındaki en güçlü kutsal varlıklar Gök'ün ayrı yönlerinde bulunduklarına inanılan dört kudretli gök ruhudur. [[Moğollar]] bunların adlarına da "-tenger" (gök) eklerler:
192. satır:
* '''Tatay Tenger''', kuzeyden çağrılır. Fırtınaların, yıldırımların ve hortumların efendisi.
 
Moğolların bu gök ruhları çok güçlüdür ve etkilenemezler. Şamanlar, onlardan sâdecesadece bir âyinde yardımcı olmalarını rica edebilir. Bu ruh gruplarının dışında bir de Çor (Moğolca: Çotgor), Ozor, Ongun, Körmöz ve Burhan ruhları vardır.
* '''[[Yer su]]''' (Moğolca: Gazriin Ezen, Yakutca: Ayy): Yer ile bağlantısı olan doğa ruhlarıdır. Bir dağın, gölün, ırmağın, kayanın, ağacın, köyün, binanın; hatta bütün bir ülkenin ruhu olabilirler.
* '''[[Çor]]''' (Moğolca: Çotgor): Dengeyi bozan, bedensel ve ruhsal hastalıklar getiren kötülük ruhları. Bâzı Çor'lar ölmüş insanların, yeraltı âleminin yolunu bulamamış olan Süne ruhlarıdır. Bu takdirde bir şamanın bu ruhu tekrar yola getirmesi gerekir. Diğer kötülük ruhları tekrar canlandırma çemberinin dışında dururlar ve sonsuza kadar tabiatta dolaşırlar. Şamanlar bu ruhları etkileyip iyi bir yardımcı ruh haline getirebilirler.
* '''Ozor ruhları''', '''Ongun ruhları''' ve '''Burhan ruhları''' çoğunlukla iyi ruhlardır, ama zaman zaman sorun da yaratabilirler. Ozor ve Ongun ruhları bâzı ataların bir süre boyunca doğada dolaşan Sülde ruhlarıdır. Bu ruhlar, şamanların törenlerinde en önemli yardımcılarıdır.
* '''Körmöz''' (Moğolca: Utha): Ölmüş şamanların ruhlarıdırlar. Körmözler, daima canlı şamanların yanında bulunur, onlara yol gösterip yardımcı olurlar. Körmözler, birçok şaman kuşaklarının tecrübesine sahiplerdir. İyi ve kötü Körmözler vardır. Ayrıca Körmözler, yeni ölen insanların ruhlarına yol gösterirler ve onları gitmeleri gereken yere götürürler.
* '''Burhan''': Burhanlar çok güçlüdürler ve bir şaman onları etkileyemez. Eğer bir insanı hasta ettilerse, sâdecesadece hastayı rahat bırakmalarını rica edilebilirler. Sadece çok güçlü bir yardımcı ruhu olan bir şaman, Burhan ruhunu kontrol edebilir. Bu uygulamadan sonra o Burhan, bir Ongun'un içinde tutulan Ongun ruhu olur.<ref name="Julie Stewart" />
 
=== Altaylıların bâzı güçlü doğa-ruhları ===
208. satır:
== Kutsal dağlar, göller ve ağaçlar ==
[[Dosya:Peak of Khan Tengri at sunset.jpg|thumb|left|<center>[[Han Tengri]] dağının günbatımındaki görünümü]]
Tengrici bir insanın doğaya karşı büyük saygısı vardır, çünkü doğa ruhlarla doludur. Büyük bir dağın, görkemli yaşlı bir ağacın, bir gölün ya da bir vahşî hayvanın bir ruhu ve böylece bir kişiliği vardır. İnsan doğadan sâdecesadece kendine ve ailesine lazım olduğu kadarını alır, savurganlık Tengri'yi ve Yer suları öfkelendirir. Eğer insan doğadan bir şey alabildiyse bu sırf doğa ruhlarının rızası ile olmuştur. Bu yüzden onlara minnettar olması gerekir.<ref name="Julie Stewart" />
 
[[Çin]]'in Tang döneminden kaldığı düşünülen Göç destanında [[Türkler]], 40 kuşaktan beri kutsal saydıkları ve ondan güç aldıkları bir kayayı Çinlilere bırakırlar. Gök, âniden garip sarımsı bir renge bürünür, kuş ötüşleri ve doğadaki diğer sesler kesilir, bozkırlar sararmaya, solmaya başlar, Türklerin ve sürülerinin arasında salgın hastalıklar çıkar ve doğadan Yer suların sesleri duyulur "gööç gööç" diye. Yer su ruhları bu şekilde kendilerine ihanet eden Türkleri memleketlerinden kovar ve cezalandırırlar.
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Tengricilik" sayfasından alınmıştır