Lidya: Revizyonlar arasındaki fark

'''Lidya''', [[Anadolu]]'da [[Tunç Çağı]]'nın sonlarından başlayarak MÖM.Ö. 6. yüzyıla kadar hüküm süren Lidya uygarlığınınmedeniyetinin beşiğini ve merkezini oluşturan bölge. Esas olarak [[Gediz Nehri]] ([[antik Yunanca]]'daki adı ''{{dil|grc|Hermos}}'') ve [[Küçük Menderes]] (''{{dil|grc|Kaistos}}'') Irmağı vadilerini kapsayan ve günümüzde yaklaşık olarak [[Manisa]] ve [[Uşak (il)|Uşak]] illerine denk gelen bölgedir. Lidya uygarlığınınmedeniyetinin tarih sahnesinden çekilmesinden sonra da, [[Roma İmparatorluğu]] dönemine dekkadar bu isimle anılmıştır. Kuzeyinde [[Misya]], güneyinde [[Karya]], doğusunda [[Frigya]], batısında ise [[İyonya]] bölgeleri bulunmaktadır. Ayrıca Manisa sartşart beldesinde harabeleri bulunmaktadır.

[[Lidyalılar]]ın aynı bölgede yaşadıkları kayda geçmiş [[İyonyalılar]]la henüz kesinleştirilememiş bir ilişkisi bulunmaktadır. [[Homeros]], bu bölgeyi anarken Lidyalılardan değil, Tmolos Dağı ''(Bozdağ, Ödemiş - İzmir)'' eteklerinde yaşayan Meonyalılardan söz eder. Nitekim [[antikAntik çağÇağ]] boyunca Lidya'da Meonia isimli bir kentşehir varlık göstermiştirvardı. Bu isim, [[Kula, Manisa|Kula]]'ya bağlı olan ve halihazırdakihâlihazırdaki adı ''Gökçeören'' olan köyün yakın geçmişe kadar geçerli kalmış ismi olarak [[Salihli]] yolu ile günümüze kadar da ulaşmıştır. Meonialıların, Lidyalılar için kullanılmış daha eski isim olduğu veya Lidyalılardan önce bu bölgede yaşamış, daha sonra da [[Frigyalılar]]ın bir uç kolu olarak tarihte beliren Lidya halkı ile ya kısmen kaynaşmış ya da güneydeki dağlık bölgeye sürülmüş bir kavim oldukları, öne sürülen [[teori]]ler arasındadır. Lidya ismi [[AsurÂsur]] kayıtlarına Lud-du şeklinde geçmiştir.

Lidya hayvansal, bitkisel ve madenimadenî kaynaklar açısından çok zengin bir bölgede yer almaktaydı. Dağları sık ormanlarla kaplıydı,kaplı olup vadilerinde buğday yetiştirilmekte, büyük hayvan sürüleri otlatılmaktaydı. Nitekim Lidyalılar sonradan süvari birlikleri ile ünmeşhur kazanmışlardırolmuşlardır. Ayrıca başkent Sardes'in içinden geçen [[Sart Çayı]]'nın ({{dil|grc|Paktalos}})'nın getirdiği [[altın]] tozu, Lidya'nın zenginliğine katkıda bulunmaktaydı.

Lidya'da üç kral hanedanı hüküm sürmüştür: Sırasıyla "Atyadlar", "Heraklidler" ve "Mermnadlar". İlk iki hanedan ve bunların kralları hakkında fazla bir bilgi yoktur. Sadece bu iki hanedanın MÖM.Ö. 2. binyılın son yüzyıllarında hüküm sürdükleri, efsaneviefsanevî kralKral Lid'in ismine dayanarak halkın Lidyalılar diye anılmaya başlandığı bilinmektedir. Bu anlamdamanada Lidya isminin ortaya çıkışıyla, güney komşuları ve akrabaları [[Karyalılar]]ın (efsaneviefsanevî kralkralı Kar'a dayalı) ve [[Karya]] isminin ortaya çıkışı benzerlik göstermektedir.

[[Lidyalılar]]ın bilinen en parlak dönemi MÖM.Ö. 700-550 yılları arasıdır. Bu dönem, Mermnadlar HanedanıHanedanlığı dönemidir. Lidya adı Mermnadlar HanedanınınHanedanı'nın ilk kralı olan Gyges'ten itibaren kullanılmaya başlanmıştır. Gyges hakkında bilinenler, eski Yunan tarihçisi [[Herodot]]'a dayalıdır. Herodot, Gyges'in [[Miletos]], [[Smyrna]] ve [[Kolofon]]'a karşı saldırgan bir politika izlediğini söylemiştir. Gyges'ten sonra sırasıyla Ardys, Sadyattes, Alyattes ve Kroisos hüküm sürmüşlerdir. Yine Herodotos, Alyattes'in Smirna ve [[Klazomenai]] ([[Urla]]) kent[[Şehir devleti|şehir devletlerine]] saldırdığını söylemiştir. Fakat Herodot'a göre Alyattes, Klazomenaililer'leKlazomenaililerle yaptığı savaşta yenilmiştir. Lidyalılar açısından Anadolu'nun batı kıyılarındaki eski Yunan kolonileri, Lidya devleti ile deniz arasında bir engel oluşturmuşlardır. OysaHâlbuki Lidya tarihinin henüz efsanelerle karışık olduğu çağlarda [[İzmir Körfezi]] kıyılarından hareketle yurtlarından ayrılan Tirenyalıların Akdeniz'de bir süre ciddi bir güç oluşturdukları bilinmekte, bu denizciler daha sonra günümüzdeki kuzey [[İtalya]]'da kurulan [[Etrüsk]] medeniyetiMedeniyeti ile ilişkilendirilmektedir.

[[Lidyalılar]]ın [[Yunanlar]]la en fazla ilişki kurdukları dönem, [[Karun Hazinesi|KarunKārun ''(Kroisos)'']] (MÖM.Ö. 560-MÖM.Ö. 547) dönemidir. Kroisos da İyonya kentşehir devletlerine karşı saldırgan bir politika izlemiş, fakat adalarda oturanlarla iyi ilişkiler içine girmiştir. Lidya devletiniDevleti'ni gücünün doruğunazirvesine ulaştıran [[Karun Hazinesi|Kroisos ''(KarunKārun)'']]'un adı, şaşaalı zenginlik ifade eder tarzda, hem Batı kültürlerinde, hem de [[Karun Hazinesi|''Karun'']] şeklinde Doğu kültürlerinde efsaneleşmiştir.

Yine Lidyalıların doğudaki [[Medler]]le [[Kızılırmak]] (eskiEski Yunanca'da ''{{dil|grc|Halys}}'') yöresinde yaptıkları savaş, Alyattes döneminde olmuştur. Lidyalıların yenildikleri bu savaş esnasında [[Milet]]'li [[Thales]], ilk güneşolarak tutulmasınıbir [[Güneş tutulması]]nı doğru olarak tahmin etmiştir (28 Mayıs MÖM.Ö. 585).

MÖM.Ö. 546 yılında [[Ahameniş İmparatorluğu]], Lidya KrallığınınKrallığı'nın başkenti [[Sardes]]'i ele geçirip Lidya KrallığınaKrallığı'na son vermişlerdirvermiştir. Böylelikle Anadolu, 200 yıllık Pers egemenliğihâkimiyeti dönemine girmiştir.

Lidya'nın insanlık tarihine en büyük katkısı, [[para]]yı icat etmiş olmalarıdır. Paktalos Irmağı'nın alüvyonlarında doğaltabii olarak bulunan altın-gümüş karışımı "[[elektrum]]" madeninden basılan ilk sikkelerin üzerinde Lidya KrallığınınKrallığı'nın arması olan aslanarslan başı bulunuyordu. İlk Lidya sikkeleri muhtemelen Alyattes döneminde basılmıştır. Sikke basımının daha iyi bir duruma gelmesi ve electrumelektrum yerine altın ve gümüşten ayrı olarak sikke basımı, Kral [[Karun Hazinesi|Kroisos ''(Karun)'']] zamanında ortaya çıkmıştır. Askerleri de paralı olduğu için Lidya'nın askeriaskerî kuvveti gittikçe zayıflamıştır.

Seramik kapların özelliğinden Lidyalıların batıdaki komşuları [[İyonya]] ile çok öncelere giden bir ilişkileri olduğu saptanmıştırtespit edilmiştir. Yine Lidyalılar'ınLidyalıların [[İyonyalılar]]'la ticariticarî ilişkilerinin yanı sıra dinseldinî ilişkileri de vardı. Lidya dininde en önemlimühim kültler ana [[tanrıça]]- Artimu ([[Artemis]]) veya [[Kybele]], [[Luvi]] tanrıçası- Kuvava, tarım tanrısı- Baki ([[Dionysos]]), yağmur tanrısı- Leus ([[Zeus]]) ve mezarların koruyucusu- Santas'dır.

[[Lidya dili]], Hint-Avrupa dil ailesine aittirait veolup Frig ve daha öncesinde [[Hitit]] dilleri ile, ayrıca komşuları [[Karyalılar]]ın ve [[Misyalılar]]ın konuştuğu dille benzerlikler göstermektedir.

== KaynakçaKaynaklar ==