Kült: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
"FETÖ ve Adnan Oktar kültleri" adlı alt bölümler ve dipnotları eklenmiştir |
Birkaç yazım yanlışının düzeltilmesi |
||
12. satır:
Sosyolojik bir kategori olarak “kült” kavramı ilk defa 1932 yılında Amerikalı sosyolog Howard P. Becker tarafından ortaya atılmış; Becker bununla Alman teolog Ernst Troeltsch’in kilise-mezhep tipolojisi anlayışının genişletilmiş bir halini sunmuştur. Troeltsch’in amacı üç tip temel dinsel davranış arasındaki ayrımı ortaya koymaktı: Kiliseye ait, mezhepsel ve mistik. Becker ise Troeltsch’in ilk iki kavramı olan ''kilise''yi “kilise” (''ecclesia'') ve “fırka” (''denomination''), ''mezheb''i de “mezhep” ve “kült” olmak üzere her birini ikiye ayırarak dört kategori oluşturmuştur.<ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Swatos, William H. Jr.|başlık="Church-Sect Theory", Encyclopedia of Religion and Society içinde|tarih=1998|yayıncı=AltaMira|yer=Walnut Creek, CA|isbn=ISBN 978-0-7619-8956-1|sayfa=90–93}}</ref> Troeltsch’in “mistik din kavramı gibi Becker’in kültleri de güçlü bir örgütlenmeye sahip olmayan ve kişisel inançların şahsi niteliğini ön plana çıkaran küçük dinsel gruplardı.<ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Campbell, Colin|başlık="Cult". Encyclopedia of Religion and Society içinde|tarih=1998|yayıncı=AltaMira|yer=Walnut Creek, CA|isbn=978-0-7619-8956-1|sayfa=122–123}}</ref> Daha sonraki sosyolojik tanımlamalar bu özellikler üzerinden devam etmiş; buna ilaveten kültleri “ilhamını hâkim dinsel kültürün dışından alan” sapkın dini gruplar olarak öne çıkarmıştır.<ref>{{dergi kaynağı|yazar1=Richardson, James T.|başlık=Definitions of Cult: From Sociological-Technical to Popular-Negative|dergi=Review of Religious Research|tarih=1993|cilt=34|sayı=4|sayfa=349}}</ref> Bu durumun, grup ile onu çevreleyen anaakım kültür arasında yüksek bir gerilime neden olduğu düşünülmektedir ve dinsel mezheplerde de bu özellik görülmektedir.<ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Stark, Rodney|yazar2=Bainbridge, William Sims|başlık=The Future of Religion: Secularization, Revival and Cult Formation|tarih=1987|yayıncı=University of California Press|yer=Berkeley, CA|isbn=978-0-520-05731-9|sayfa=25}}</ref> Bu sosyolojik terminolojiye göre mezhepler dini ayrışmanın (''schism'') ürünü olup geleneksel inanç ve uygulamalarla süreklilik arz etmektedir. ''Kültler'' ise yeni inanç ve uygulamalar etrafında spontane olarak ortaya çıkmaktadır.<ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Stark, Rodney|yazar2=Bainbridge, William Sims|başlık=The Future of Religion: Secularization, Revival and Cult Formation|tarih=1987|yayıncı=University of California Press|yer=Berkeley, CA|isbn=978-0-520-05731-9|sayfa=124}}</ref>
1930’ların sonuna gelindiğinde Hıristiyan kült karşıtı hareket, “kült” terimini daha önce sapkınlık (''heresy'') olarak adlandırılan hareketler için kullanmaya başlamıştır.<ref>{{kitap kaynağı|yazar1=J.K.van Baalen|başlık=The Chaos of Cults|tarih=1956|yer=2nd revised and enlarged ed.}}</ref> 1960’ların çok satan kitabı ''The Kingdom of the Cults'' [Kültlerin Krallığı] (1965) ile birlikte bu kullanım standart hale gelmiştir. O zamana dek ABD’deki din sosyolojisi alanına özgü olan bu terminolojik gelişim, 1980’lerde ABD’de ortaya çıkan satanist ritüel suiistimallerle birlikte uluslararası literatüre girmiştir. 1980’lerin sonu ve 90’ların başında terim, İngilizce konuşan dünyada ve Avrupa’nın bazı yerlerinde yayılmış; hatta 1994 yılında Avrupa’da buna yönelik özel bir federasyon olan FECRIS (Sekteryanizm hakkında Araştırma ve Bilgilendirme Merkezleri Avrupa Federasyonu / ''Fédération Européenne des Centres de Recherche et d’Information sur le Sectarisme'')
Yine 1990’lardan itibaren, ABD’deki “kültür savaşı”nın en yoğun döneminde siyaseten doğruluk iddiasındaki “ayrımcılık söylemi” kapsamında, başta [[Vika|Wicca]] olmak üzere çeşitli neopagan dinler, kendilerinin literatürde kült olarak nitelendirilmelerine karşı çıkmaya başlamıştır.<ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Scott Cunningham|başlık=The Truth about Witchcraft|tarih=1992}}</ref> Bunun sonucunda sosyoloji literatüründe “kült” kelimesinin kullanımından vazgeçilerek, daha tarafsız olan “[[Yeni dini hareketler|yeni dini hareket]]” (''new religious movement'') terimi kullanılmaya başlanmıştır.<ref>{{dergi kaynağı|yazar1=Paul J. Olson|başlık=The Public Perception of “Cults” and “New Religious Movements”|dergi=Journal for the Scientific Study of Religion|tarih=Mart 2006|cilt=45|sayı=1|sayfa=97-106}}</ref> Bu yaklaşımın temsilcileri, kült karşıtı hareket mensuplarınca bazen “kült savunucuları” (''procult apologists'') olarak da suçlanmıştır.<ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Margaret Singer|yazar2=Janja Lalich|başlık=Cults in our Midst|tarih=1995|yayıncı=John Wiley & Sons|isbn=0-7879-0051-6}}</ref>
79. satır:
Britanya’da Gerry Healy’nin liderlik ettiği ve aktris Vanessa Redgrave’in destek verdiği [[Troçkizm|Troçkist]] bir grup olan İşçilerin Devrimci Partisi (''Workers Revolutionary Party''), Troçkist harekette bulunmuş başkalarınca 1970’ler ve 1980’lerde bir kült ya da kült benzeri özellikler gösteren bir yapı olarak nitelendirilmiştir.<ref>{{kitap kaynağı|yazar1=David North|başlık=Gerry Healy and His Place in the History of the Fourth International|tarih=1991|yayıncı=Mehring Books|isbn=0-929087-58-5}}</ref> Tourish ve Wohlforth da eserlerinde aynı tanımlamayı yapmışlardır.<ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Dennis Tourish|yazar2=Tim Wohlforth|başlık=Gerry Healy: Guru to a Star" (Chapter 10), "On the Edge: Political Cults Right and Left" içinde|tarih=2000|yayıncı=M.E. Sharpe|yer=Armonk, NY|sayfa=156–172}}</ref> Eski bir WRP üyesi olan Bob Pitt, Tourish ve Wohlforth’ün kitabına dair değerlendirme yazısında partinin “kült benzeri niteliğe” sahip olduğunu kabul etmiş; ancak bu niteliğin, aşırı sola özgü olmaktan çok WRP’yi atipik kıldığını ve “bizzat devrimci sol içerisinde parya muamelesi görmesine neden olduğunu” öne sürmüştür.<ref>{{web kaynağı|yazar1=Bob Pitt|başlık=Book Review: Cults, Sects and the Far Left|url=http://www.whatnextjournal.org.uk/Pages/Back/Wnext17/Reviews.html|yayıncı=What Next Journal|tarih=2000}}</ref> Bilinen lideri Arlette Laguiller olan, ancak 1990’larda asıl liderinin Robert Barcia olduğu ortaya çıkan Fransa’daki İşçi Mücadelesi (LO, ''Lutte ouvrière'') hareketi de sık sık kült olduğu iddialarıyla eleştirilere maruz kalmış; bu eleştiriler örneğin [[Daniel Cohn-Bendit]] ve ağabeyi Gabriel Cohn-Bendit ile ''[[L'Humanité|L’Humanité]]'' ve ''[[Libération]]'' gazetelerince dillendirilmiştir.<ref>{{web kaynağı|başlık=Arlette Laguiller n'aime pas le débat|url=http://www.humanite.fr/node/263504|yayıncı=L'Humanité|erişimtarihi=12 Eylül 2016|tarih=11 Nisan 2002}}</ref>
''Les Sectes Politiques: 1965–1995'' (Siyasi Kültler: 1965–1995) adlı eserinde
1990 yılında Lucy Patrick şöyle diyordu: “Her ne kadar demokrasi rejiminde yaşıyor olsak da; kült davranışı, liderlerimizin yargılarını sorgulamak istemeyişimizde, bizden olmayanları değersiz gösterme ve muhalefeti engelleme eğilimimizde kendini göstermektedir. Olgun insanlar için uygun olmayan bağımlı ihtiyaçlarımızın olduğunu kabul ederek, otoriterlik karşıtı eğitimi güçlendirerek ve şahsi özerkliği ve serbest fikir alışverişini daha fazla teşvik ederek kült davranışının üstesinden gelebiliriz.”<ref>{{web kaynağı|yazar1=Lucy Patrick|başlık=Book Review: The Wrong Way Home|yayıncı=Journal for the Scientific Study of Religion|erişimtarihi=12 Eylül 2016|tarih=Aralık 1990}}</ref>
183. satır:
==== FETÖ ====
Türkiye’de en fazla bilinen kütlerin/yeni dini hareketlerin başında [[Gülen Hareketi|FETÖ]] gelmektedir. 1960’larda kurulan bu örgüt, hem kültlerin temel bileşenleri (karizmatik lider, doktrin/ideoloji ve endoktrinasyon yöntemleri) hem de yukarıda listelenen 15 kriter açısından incelendiğinde klasik kült tanımını tamamen karşılamaktadır. Örgütün son yıllarda Türkiye’de giriştiği siyasi operasyonlar, mesiyanik bir kültün toplum düzeninde nasıl tahrip edici bir etki yaratabildiğini göstermiştir. Bilhassa kriminal eylem iddialarinin ardından bazı yorumcular, Gülen hareketinin
Benzer şekilde [[2016 Türkiye askerî darbe girişimi|15 Temmuz darbe girişimi]] sonrasında ortaya çıkan itiraf ve deliller, [[Gülen Hareketi|FETÖ]] kültünün üyelerini kişiliksizleştirilmek için ciddi zihin değiştirici (''mind-altering'') manipülatif yöntemler kullandığını ortaya koymuştur. Bu manipülatif yöntemlerin belki de en dikkat çekicisi, [[Gülen Hareketi|FETÖ]] mensubu olduğunu itiraf eden ve Genelkurmay Başkanı yaverliği görevinde bulunan Levent Türkkan örneğinde görülmektedir.<ref>{{haber kaynağı|başlık=Org. Akar'ın yaveri Yarbay Levent Türkkan'dan FETÖ itirafı|url=http://www.haberturk.com/gundem/haber/1269175-org-akarin-yaveri-yarbay-levent-turkkandan-feto-itirafi|yayıncı=Habertürk|tarih=20 Temmuz 2016}}</ref> <ref>{{haber kaynağı|başlık=Yarbay Levent Türkkan'ın ifadesinin tam metni|url=http://www.internethaber.com/hulusi-akarin-yaveri-levent-turkkan-kimdir-ifadesinin-tam-metini-1700133h.htm|yayıncı=İnternetHaber|tarih=20 Temmuz 2016}}</ref> Diğer yandan [[2016 Türkiye askerî darbe girişimi|15 Temmuz darbe girişimi]] sonrasında elde edilen güncel bilgiler, örgütün üyelerin bütün özel yaşamlarını yönlendirdiğini kanıtlamaktadır.
| |||