İsmet İnönü: Revizyonlar arasındaki fark

İnönü, [[Türk Kurtuluş Savaşı|Kurtuluş Savaşı]]'na katılmış ve [[Lozan Antlaşması]]'nı imzalamış, birçok defa başbakanlık görevini üstlenmiştir. 1925-1937 yılları arasında 12 yıllık kesintisiz başbakanlık süresi olmakla birlikte, toplam 17 yıl 11ay ile Türkiye'de cumhuriyet tarihinin en uzun süreli başbakanlık yapmış kişisidir.<ref>{{Web kaynağı|url =http://www.sabah.com.tr/Gundem/2013/03/19/basbakan-menderesin-rekorunu-gecti|başlık = Başbakan Menderes'in rekorunu geçti|erişimtarihi = 8 Aralık 2014|yayımcı = [[Sabah (gazete)|Sabah]]|tarih = 19 Mart 2013| yazar = }}</ref>

 

1884 yılında [[İzmir]]'de Reşit Efendi ile Cevriye Temelli Hanım'ın ikinci oğulları olarak doğmuştur. Reşit Efendi aslen [[Bitlis]]'in tanınmış [[Kürt]]<ref>{{kitap kaynağı |başlık=Turkey Unveiled: A History of Modern Turkey|son=N. Pope, H. Pope|ad=|yazarbağı= |yıl= 1998 |yayıncı= Overlook Press|yer= |isbn=1-58567-096-0 |sayfa=254 |sayfalar= | cilt =|erişimtarihi=Aralık 8, 2014 |url= | alıntı =''... president of republic, including '''Ismet Inönü''' and [[Turgut Özal]], had Kurdish blood. Several cabinet miisters in 1980s and 1990s had been Kurdish...''}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url =http://web.archive.org/web/20080112074140/http://www.let.leidenuniv.nl/tcimo/tulp/Research/ejz16.htm|başlık = The Young Turks – Children of the Borderlands?|erişimtarihi = 8 Aralık 2014|yayımcı = let.leidenuniv.nl|tarih = Ekim 2002 | yazar = Erik Jan Zürcher}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url =http://www.aksav.com/yazi/kurumlerin-soy-agaci|başlık = Emekli Albay M. Atilla Kürümoğlu yaptığı konuşması|erişimtarihi = 8 Aralık 2014|yayımcı = |tarih = | yazar = }}</ref><ref>{{kitap kaynağı |başlık='Doğu'da Aşiretler, Kürtler, Aleviler|son=Kocadağ|ad=Burhan|yazarbağı= |yıl= |yayıncı= Can Yayınları|yer= |isbn=975-7812-70-6 |sayfa=209|sayfalar= | cilt = |erişimtarihi=Aralık 8, 2014 |url= | alıntı = | basım = 2.}}</ref> ailelerinden Kürümoğulları ailesindendir. Reşit'in babası Abdülfettah Efendi [[Malatya]]'ya yerleşmiştir. Annesi Cevriye (1867-1959) ise aslen [[Razgrad]]'lı ([[Bulgaristan]]) olup babası Razgrad ulemasından Müderris Hasan Efendi 1870'li yıllarda [[İstanbul]]'a göç etmiştir. Cevriye ile Reşit 1880'de İstanbul'da evlenmişlerdir. İlk çocukları Ahmet Mithat (1882-1960) ve ikincisi İsmet'in dışında Hasan Rıza (ö.1972) ve Hayri Temelli adlı iki oğulları ve Seniha Okatan (ö.1964) adlı bir kız çocukları olmuştur.<ref>{{kitap kaynağı |başlık=İsmet İnönü - Yaşamı, Dönemi ve Kişiliği|son=Turan|ad=Şerafettin |yazarbağı= |yıl= 2000 |yayıncı= T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları|yer= Ankara|isbn=975-71-2506-2 |sayfa=1|sayfalar= | cilt = |erişimtarihi=Aralık 8, 2014 |url= | alıntı = | basım = }}</ref>

 

İlk ve orta öğrenimini [[Sivas]]'ta tamamladı. Bir yıl Sivas'ta Mülkiye İdadisi'nde okuduktan sonra, 1897 yılında İstanbul'daki Mühendishane İdadisi'ne gitti. 14 Şubat 1901'de [[Mühendishane-i Berr-i Hümâyun]]'a (topçu okulu) girip 1 Eylül 1903 tarihinde topçu teğmeni olarak mezun oldu. 26 Eylül 1906 tarihinde [[Harp Akademisi|Erkân-ı Harbiye Mektebi]]'ni birincilikle bitirerek kurmay yüzbaşı rütbesiyle Edirne'deki 2. Ordu'nun 8. Topçu Alayında 3. Batarya Bölük komutanı olarak kurmay stajını yaptı.<ref name="GenKur186">{{kitap kaynağı |başlık=Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademlerdeki Komutanların Biyografileri|son=|ad= |yazarbağı= |yıl= 1972|yayıncı= T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları|yer= Ankara|isbn= |sayfa=186|sayfalar= | cilt = |erişimtarihi=Aralık 8, 2014 |url= | alıntı = | basım = }}</ref>

 

1908 yılında 2. Süvari Fırkasının kurmayı oldu ve [[31 Mart İsyanı]]'nda [[Hareket Ordusu]] karargâhında görev aldı. 1910'da 4. Kolordu kurmaylığına getirildi ve 1911'de Yemen Kuvayi Mürettebe Komutanlığı kurmayı ve 26 Nisan 1912 tarihinde binbaşı rütbesine terfi etti ve Yemen Kuva-yi Umumîye Komutanlığı Kurmay Başkanlığı görevine atandı.

 

1914 yılında Harbiye Nazırlığı ve Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisliği'ne atanan [[Enver Paşa]]'nın başlattığı ordunun yenileştirilmesi hareketinde etkin rol oynadı.

 

=== I. Dünya Savaşı ===

{{Ayrıca bakınız|I. Dünya Savaşı}}

Bir süre sonra İstanbul'a geri çağrıldı ve Halep'te [[7. Ordu (Osmanlı)|7. Ordu]]'nun oluşturulmasında görev aldı. 1 Mayıs 1917 tarihinde [[Sina ve Filistin Cephesi|Filistin Cephesi]]'nde [[20. Kolordu (Osmanlı)|20. Kolordu]] komutanlığına, 20 Haziran'da [[3. Kolordu (Osmanlı)|3. Kolordu]] komutanlığına atandı. Bu sırada 7. Ordu'nun komutanlığını üstlenen Mustafa Kemal Paşa ile yeniden yakın ilişki içinde oldu. Ancak [[Megiddo Muharebesi (1918)|Megiddo Muharebesi]] sırasında yaralanınca İstanbul'a gönderildi.

 

{{Ayrıca bakınız|Kurtuluş Savaşı}}

[[Mondros Mütarekesi]]'nin imzalanmasından az önce [[Sina ve Filistin Cephesi]]'ndeki [[Yıldırım Orduları Grubu]]'nun General [[Edmund Allenby]] karşısında uğradığı [[Megiddo Savaşı (1918)|Nablus Bozgunu]] sırasında yaralanarak [[İstanbul]]'a döndü. 24 Ekim 1918 tarihinde [[Harbiye Nezareti]] Müsteşarlığı'na atandı. 29 Aralık 1919 tarihinde [[Paris Barış Konferansı]]'na hazırlık için kurulan komisyonda askeri müşavir oldu. 4 Ağustos 1919 tarihinde yalnızca sekiz gün için Askeri Şûra Muamelat-ı Umumiye Müdürlüğü'ne, bir ara da jandarma ve polis örgütünün iyileştirilmesi için kurulan komisyona üye olarak atandı. Bütün bunlar genellikle birkaç günlük görevlerdi.

Daha sonra [[Sakarya Meydan Muharebesi]] sırasında TBMM tarafından Meclis Başkanı Mustafa Kemal Paşa'nın Başkomutanlığa getirilmesi üzerine onun maiyetinde [[Mirliva]] rütbesi ile Batı Cephesi Komutanlığı görevinde bulundu. [[Büyük Taarruz]]'dan sonra başarılarından dolayı [[Ferik]] rütbesine terfi etti. İzmir'in geri alınmasından sonra [[Mustafa Kemal Paşa]] tarafından ateşkes görüşmelerinde bulunmak üzere görevlendirilerek [[Mudanya]]'ya gönderildi.

 

=== Cumhuriyet öncesi ===

[[Dosya:Inonu Cakmak Ataturk 29 10 1936.jpg|thumb|250px|Başbakan İsmet İnönü, Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak, ve Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, Cumhuriyet Bayramı törenlerinde, (TBMM, Ankara, 29 Ekim 1936)]]

 

1960'lara gelindiğinde CHP ile DP arasındaki tartışmalar daha da arttı. Ayrıca İnönü başta olmak üzere CHP'nin ileri gelen üyelerine saldırılar düzenlendi. CHP'yi destekleyen gazeteler art arda kapatıldı, muhalif gazeteciler tutuklandı. Bunun üzerine Nisan 1960 tarihinde DP, basını soruşturmak amacıyla [[Tahkikat Komisyonu]] kurulmasını öneren kanun teklif etti. Bu kanunda komisyona gazete kapatma ve gazeteci tutuklama yetkisi tanınması öneriliyordu, bu yüzden CHP'li vekiller sert bir biçimde bu yasaya karşı çıktı. Görüşmeler süresince CHP'li vekillere bazı kısıtlamalar getirildi. İnönü'nün kendisine ise 12 oturumda katılım yasağı verildi. İnönü de DP'nin bu antidemokratik tavrı karşısında meclisteki tarihi konuşmasını yapmıştır: (27 Mayıs 1960 tarihinde sonra "sizi ben bile kurtaramam" olarak atıf yapılan ama eksik aktarılmasından ve eklenen 'bile' vurgusundan dolayı bağlamından farklı algılanan sözü bu oturumda söylendi.)

 

DP, 1960 yılında [[27 Mayıs Darbesi]]yle iktidardan uzaklaştırıp yeni anayasa kabul edildikten sonra, [[1961 Türkiye genel seçimleri|15 Ekim 1961 genel seçimleri]]'nden CHP tek başına iktidar olacak çoğunluğu sağlayamasa da, birinci parti olarak çıkınca, 24 yıl sonra yeniden başbakan olarak hükümeti kurmakla görevlendirildi. Bu dönemde CHP-AP, CHP-YTP-CKMP ve CHP-Bağımsızlar koalisyon hükümetlerine başkanlık etti. Yeni kurulan siyasal sistemin sağlıklı biçimde işlemesi için çaba gösterdi.

[[Türk Silahlı Kuvvetleri]]'nin 12 Mart 1971 tarihindeki müdahalesinden sonra, CHP'nin tutumu konusunda parti içinde önemli görüş ayrılıkları belirdi ve CHP Genel Sekreteri [[Bülent Ecevit]] ile anlaşmazlığa düştü. Ecevit'e göre, müdahalenin amacı, CHP içinde egemen olan "ortanın solu" politikasına son vermek ve partinin iktidar olmasını önlemekti. İnönü ise müdahaleyi onaylamıyordu ve müdahaleden 2 gün sonra CHP grubunda çok sert bir konuşma yaptı; ancak yine de ortamın yumuşaması için yeni kabineye bakan vermeyi kabul etti. Yeni kurulacak hükümete partinin üye verip vermeyeceği konusunda beliren anlaşmazlık sonucunda Ecevit istifa etti. Ecevit ile yoğun bir mücadeleye girdi. Mayıs 1972 tarihinde toplanan V. Olağanüstü Kurultay'da, politikasının partisince onaylanmaması durumunda istifa edeceğini açıkladı. Kurultayda parti meclisi Ecevit'in yanında yer alınca da 8 Mayıs 1972 tarihinde 34 yıldır görev yaptığı CHP genel başkanlığından istifa etti. Türk siyasal yaşamında parti içi mücadele sonucunda değişen ilk genel başkan oldu. 4 Kasım 1972 tarihinde CHP üyeliğinden, 14 Kasım 1972 tarihinde de milletvekilliğinden istifa etti. Başvurusu üzerine ''Eski Cumhurbaşkanı'' sıfatıyla tabii senatör olarak [[Cumhuriyet Senatosu]]'nda görev aldı.<ref>{{dergi kaynağı | yazar = Altındiş, Ceyla | yıl = 2011 | ay = Kasım | başlık = İnönü | dergi = NTV Tarih | cilt = | sayı = 34 | sayfalar = | yer = İstanbul | yayıncı = | biçim = | arxiv = | tanıtıcı = 1308-7878}}</ref>

 

25 Aralık 1973 Salı günü, [[Pembe Köşk (İsmet İnönü Evi)|Pembe Köşk]]'te, saat 16.05'te vefat etti. 28 Aralık 1973 tarihinde devlet töreni ile [[Anıtkabir]]'de toprağa verildi. Anılarının bir bölümünü ''Hatıralarım, Genç Subaylık Yılları, 1884-1918'' (1968) adı altında toplamış, ayrıca çeşitli tarihlerdeki söylev ve demeçlerini içeren ''İsmet Paşa'nın Siyasi ve İçtimai Nutukları, 1920-1933'' (1933), ''İnönü Diyor ki'' (1944), ''İnönü'nün Söylev ve Demeçleri I, 1920-1946'' (1946) gibi kitapları yayımlanmıştır.

 

İsmet İnönü'nün dünyaya geldiği evdir. [[İzmir]]'in [[Konak, İzmir|Konak]] ilçesi içerisinde yer alan ev günümüzde müze olarak kullanılmaktadır. İzmir İnönü Evi salı, perşembe ve cumartesi günleri 10.00-17.30 arası ile resmi tatil günlerinde açıktır.

 

{{DEFAULTSORT:İnönü, İsmet}}