|
Yeryüzünün Şekillenmesi üzerinde derin etkiler yapan iç etkenlerden biri volkanizmadır.Volkan topağrafyası teriminin jeomorfolojide yerleşmiş olması bu etkinin önemini belirtir. Yanardağ ya da Volkan, mağmanın (dünya’nın iç tabakalarında bulunan,yüksek basınç ve yüksek sıcaklıkla erimiş kayalar) yeryuvarlağının yüzeyinden dışarı püskürerek çıktığı coğrafi yer şekilleridir.<ref>{{kitap kaynağı|soyadı1=Erinç|ad1=Sırrı|başlık=Jeomorfoloji 1|tarih=2000|yayıncı=Der yayınları|yer=İstanbul|sayfa=206|basım=2000}}</ref>
[[Dosya:MtCleveland ISS013-E-24184.jpg|thumb|right|300px|[[Alaska]] eyâletinin [[Aleut Adaları]]'ndaki [[Cleveland Dağı]]; [[Uluslararası Uzay İstasyonu]]'ndan çekilmiş.]]
'''Yanardağ''' ya da '''volkan''', [[magma]]nın ([[Dünya]]'nın iç tabakalarında bulunan, yüksek [[basınç]] ve yüksek [[sıcaklık]]la erimiş kayalar) yeryuvarlağının yüzeyinden dışarı püskürerek çıktığı [[Coğrafya|coğrafi yer şekilleridir]]. Güneş Sistemi'nde bulunan kayalık gezegen ve uydularda (bazıları çok aktif olan) birçok yanardağ olmasına rağmen, bu olgu, en azından Dünya'da, genellikle [[tektonik plaka]] sınırlarında görülür. Ne var ki, [[sıcak nokta yanardağları]]nda önemli istisnalar vardır. Yanardağların araştırıldığı bilim dalına ''[[volkanoloji]] (yanardağ bilimi)'' denir.
Volkanik alan;yerin derinliklerinden mağmanın dışarı püskürmesi sonucu yeryüzüne çıkan lavların etkisiyle yeryüzünün etkilendiği alan olarak bilinir.mineral bakımından zengin ve verimli olması,Volkanik alanların yer altı madenleri bakımından zengin olması,Volkanik arazilerde turizm bakımından önemli yer şekillerinin bulunması volkanik alanların çok nüfuslu olmasını sağlamıştır.ayrıca; volkanik alanlarda gayzer kaynakları görülebilir.<ref>{{dergi kaynağı|ad1=Ömer Sait|soyadı1=Gönüllü|başlık=Hikmet Saçan Volkanlar|dergi=Sızıntı|tarih=Mart 2015|cilt=26|sayı=37|sayfa=16}}</ref>
[[Dosya:Mahameru-volcano.jpeg|thumb|right|300px|Endonezya'daki Java Adası'nda bulunan [[Semeru Yanardağı]].]]
===== Türkiyedeki Volkanik Alanlar =====
Öte yandan magma düşük oranlarda (%52'den az) silikat içerirse lava "mafik" adı verilir ve püskürürken çok akışkan hâle gelir. Uzun mesafelerce akabilir. Mafik lav akışının iyi bir örneği, [[İzlanda]]'nın neredeyse coğrafî merkezindeki bir püskürme yarığının aşağı yukarı 8.000 yıl önce oluşturduğu Büyük Thjórsárhraun akıntısıdır. Bu lav akıntısı, 130 km ötedeki denize varıncaya kadar akmaya devam etmiş ve 800 km²'lik bir alanı kaplamıştır. Felsik ve mafik terimleri yerine bazen daha eski olan "asidik" ve "bazik" terimlerinin kullanıldığı görülür; ancak bu terimler artık daha az kullanılır olmuşlardır.
Türkiye’de volkanik alanların oluşumu, III. Jeolojik Zaman olan Tersiyer’de yani günümüzden yaklaşık 20 milyon yıl önce başlamıştır. Bu dönemde yerkabuğundaki kırıklardan çıkan lavlar Anadolu’da farklı yer şekilleri oluşturmuştur. Tersiyer başlarından tarihi çağlara kadar belirli aralıklarla devam eden volkanizma sonucu milyonlarca metreküp volkanik malzeme yüzeye yayılmış ve başta Doğu Anadolu’da olmak üzere yer yer 1000 metreden daha kalın volkanik bir kabuk eklenmiştir. Doğu Anadolu’nun yüksek olmasının bir nedeni de kalın volkanik örtünün varlığıdır. Bu dönemde oluşan volkanik dağlar o kadar yüksektir ki, bunlar ülkemizin en yüksek dağlarını oluşturmaktadır. Tarihi zamanlara ulaşan volkanik etkinlikler ise Erciyes ve Nemrut volkanında gerçekleşmiştir. Ancak günümüzde Türkiye’de aktif volkan bulunmamaktadır. Bilim adamları, yanardağları 'tamamen sönmüş' kabul etmenin son derece yanlış olduğu, Türkiye için az da olsa halen risk bulunduğu fikrindedir. Bazı yanardağlarda (Erciyes, Hasan dağı, Büyük ve Küçük Ağrı dağları, Tendürek, Nemrut, Süphan dağları vb.) halen gaz ve buhar çıkışları gözlenmektedir.<ref>{{web kaynağı|soyadı1=Demir|ad1=Müjgan|başlık=Türkiyedeki Volkanlar|website=http://www.egelisesi.k12.tr/|yayıncı=http://www.egelisesi.k12.tr/|erişimtarihi=2015}}</ref>
* '''Kalkan yanardağlar''': Şekli kalkana benzeyen dağlar oluşturacak şekilde zamanla biriken yüksek miktarda lav çıkartan yanardağlar çoklukla [[Havai]] ve [[İzlanda]]'da görülürler. Lav akışları genellikle çok kızgın ve çok akışkan olup uzun akıntılara neden olurlar. Yeryüzündeki en büyük lav kalkanı, 120 km çapındaki ve deniz tabanından zirvesine 9.000 m yüksekliğindeki [[Mauna Loa]]'dır. [[Mars (gezegen)|Mars]]'taki Olympus Mons, bir kalkan yanardağıdır ve [[Güneş Sistemi']]nde şimdiye kadar keşfedilmiş olan en yüksek [[dağ]]dır.
* Lav kalkanının daha küçük olanlarına "lav kubbesi" (''{{lang|en|tholoid}}''), "lav konisi" ve "lav kümbeti" adı verilir.
* '''Volkanik koniler''', yanardağın ağzında biriken ufak kaya parçacıkları fırlatan püskürmelerden dolayı oluşur. Bu püskürmeler, 30–300 m yüksekliğinde, koni şeklinde tepeler oluşturur ve nispeten kısa ömürlü olurlar.
* [[Japonya]]'daki [[Fuji Dağı]], [[İtalya]]'daki [[Vezüv]], [[Antarktika]]'daki [[Erebus Dağı|Erebus]] ya da kuzeybatı [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]]'deki Rainier gibi '''stratovolkanlar''' ya da '''kompozit yanardağlar''', hem lav akıntılarından hem de püskürtülerden oluşmuş yüksek, koni şeklinde dağlardır.
* '''[[Süper yanardağ]]lar''', geniş çanakları olan, kıtasal yıkım ve küresel [[iklim]] değişiklikleri yaratma potansiyelleri bulunan yanardağ sınıfına verilen addır. Bu sınıftaki yanardağlara aday olarak [[Yellowstone Milli Parkı]] ve [[Toba Gölü]] gösterilebilir, ancak kesin bir tanımlama yapmak, asgari bir tanımlayıcı şart bulunmadığı için çok zordur.
Yanardağlar genellikle ya tektonik plaka sınırlarında ya da sıcak noktalarda yer alırlar. Yanardağlar uyuyan (etkin olmayan) ya da faal (aktif -neredeyse sürekli çıkış ve kesikli püskürmeler) olabilirler, önceden tahmin edilemeden hâlâ değiştirebilirler.
Karadaki yanardağlar genellikle, çıkışların yıllar içinde sürekli birikmesiyle koni ya da kül konisi şeklini alırlar. Suyun altında ise, yanardağlar genellikle fazlasıyla dik sütunlar oluşturur ve yıllar içinde okyanus yüzeyine çıkarak yeni adacıklar hâline gelirler.
Yanardağ etkinlikleri genellikle [[deprem]]ler, sıcak su kaynakları, çamur kazanları ve [[kaynaç]]lar gibi yer etkinlikleriyle beraber görülürler. Püskürmelerden önce genellikle düşük şiddette depremler görülür.
Şaşırtıcı olsa da, volkan bilimciler, etkin (aktif) yanardağların sınıflandırılmasında fikir birliğine varmamışlardır. Bir yanardağın yaşam süresi, birkaç aydan birkaç milyon yıla kadar değişebilir. Bu tür bir sınıflandırma yapmak, insanların, hatta bazen uygarlıkların bile varlık süreleri göz önüne alındığında anlamsız görünebilir. Örneğin, yeryüzündeki yanardağların birçoğu, geçen birkaç binyılda birçok kez püskürmüşlerdir, ama günümüzde herhangi bir etkinlik göstermemektedirler. Bu tür yanardağların uzun ömürleri göz önüne alındığında çok etkin oldukları söylenebilir. Ancak ömürlerimiz düşünülürse etkin değildirler. Bu tanımı daha da karmaşıklaştıran ise, harekete geçen ama püskürmeyen yanardağlardır. Bu yanardağlar etkin midir?
Bilim insanları genellikle, püsküren ya da yeni gaz çıkışları veya beklenmedik deprem etkinliği gibi hareketlilikler gösteren yanardağları etkin olarak kabul ederler. Birçok bilim insanı, yazılı tarihte püskürdüğü bilinen yanardağların da etkin olduğunu kabul ederler. Yazılı tarihin bölgeden bölgeye farklılıklar gösterdiğini, örneğin [[Akdeniz]]'de 3.000 yıl geriye, ABD'nin [[Büyük Okyanus]] kıyısında 300 yıl, Havai'de ise 200 yıl geriye kadar gittiğini göz önünde bulundurmak gerekir.
Uyuyan yanardağlar, şu an (yukarıdaki tanıma göre) etkin olmayan, ama her an hareketlenmesi ya da patlaması muhtemel yanardağlardır.
Sönmüş yanardağlar ise, bilim insanlarının bir daha püskürmelerini olası görmedikleri yanardağlardır. Bir yanardağın gerçekten sönmüş olup olmadığının belirlenmesi zordur. Örneğin, çanakların milyonlarca yıllık ömürleri olduğu bilindiğinden, on binlerce yıl püskürmemiş bir çanağın sönmüş değil uyuyan olarak tanımlanması gerekir. [[Yellowstone Ulusal Parkı]]'nda bulunan [[Yellowstone Çanağı]], en az 2.000.000 yaşındadır ve 70.000 yıldan beri hiç püskürmemiştir, fakat bilim insanları tarafından sönmüş olarak tanımlanmaz. Doğrusu, çanak sık sık depremler yarattığı, etkin bir [[jeotermal]] sistemi bulunduğu ve yüzeyi hızlı değiştiği için, birçok bilim insanı tarafından çok etkin bir yanardağ olarak kabul edilir.
== Teoride yanardağlar ==
{| class="wikitable sortable"
|-
! Adı !! Yüksekliği<br>(m) !! Bölge !! Yer !! Notlar
|-
| [[Ağrı Dağı]] || align="right" | 5.137 || [[Doğu Anadolu]] || [[Türkiye]] || faal olmayan [[stratovolkan]]
|-
| [[Erebus Dağı]] || align="right" | 3.794 || [[Ross Adası]] || [[Antarktika]] ||
|-
| [[Etna]] || align="right" | 3.350 || [[Sicilya]] || [[İtalya]] ||
|-
| [[Hekla]] || align="right" | 1.488 || [[Kuzey Atlantik]] || [[İzlanda]] ||
|-
| [[Kilauea]] || align="right" | 4.091 || [[Havai]] || [[ABD]] ||
|-
| [[Krakatoa]] || align="right" | 813 || [[Rakata]] || [[Endonezya]] ||
|-
| [[Llaima]] || align="right" | 3.125 || [[Güney Amerika]] || [[Şili]] ||
|-
| [[Mauna Kea]] || align="right" | 4.207,3 || Havai || ABD ||
|-
| [[Mauna Loa]] || align="right" | 4.169 || Havai || ABD ||
|-
| [[Mount Baker]] || align="right" | 3.286 || [[Washington (eyalet)|Washington]] || [[ABD]] ||
|-
| [[Mount Fuji]] || align="right" | 3.776 || [[Honshu]] || [[Japonya]] ||
|-
| [[Mount Hood]] || align="right" | 3.426 || [[Oregon]] || ABD ||
|-
| [[Mount Rainier]] || align="right" | 4.392 || Washington || ABD ||
|-
| [[Mount Shasta]] || align="right" | 4.322 || [[California]] || ABD ||
|-
| [[Novarupta]] || align="right" | 841 || [[Alaska]] || ABD ||
|-
| [[Pelée]] || align="right" | 1.397 || [[Martinik]] || [[Martinik]] ||
|-
| [[Popocatépetl]] || align="right" | 5.462 || [[Meksiko]] || [[Meksika]] ||
|-
| [[Santorini]] || align="right" | 300 || [[Santorini adası]] || [[Yunanistan]] ||
|-
| [[St. Helens Dağı]] || align="right" | 2.550 || Washington || ABD ||
|-
| [[Surtsey]] || align="right" | 155 || [[Surtsey adası]] || [[İzlanda]] || 1963'te meydana geldi.
|-
| [[Tambora]] || align="right" | 2.722 || [[Sumbawa]] || Endonezya ||
|-
| [[Teide]] || align="right" | 3.718 || [[Tenerife]] || [[Kanarya Adaları]], [[İspanya]] ||
|-
| [[Tungurahua]] || align="right" | 5.016 || Güney Amerika || [[Ekvador]] ||
|-
| [[Vezüv Yanardağı]] || align="right" | 1.281 || [[Napoli Koyu]] || İtalya ||
|}
=== Oluşum ===
[[Dosya:Vulcanian Eruption-numbers.svg|thumb|300px|Volkanik patlama diyagramı: 1. Kül bulutu, 2. Lapilli (volkanik bacadan fırlayan küçük katı parçacıklar), 3. Lav gözesi, 4. Volkanik kül yağmuru, 5. Yanardağ yumrusu, 6. Lav, 7. Kül ve lav katmanı, 8. Jeolojik katmanlar (''{{lang|en|stratum}}''), 9. Yanal volkanik tabaka, 10. [[Diatrem]], 11. Magma odacığı, 12. Volkanik duvar]]
Yeryuvarlağının iç kesimlerinin çoğu gibi, magmanın hareketleri ve dinamikleri de fazla iyi anlaşılamamıştır. Ancak bir püskürmenin yanardağın altında bulunan katı bir tabakaya (Dünya'nın kabuğuna) doğru magmanın hareket ederek bir "magma odacığı"nı işgal etmesinin ardından geldiği bilinmektedir. Sonunda, odacıktaki magma yukarı doğru itilir ve gezegenin yüzeyine lav olarak yayılır ya da yükselen magma civardaki yer şekillerinde bulunan suyu ısıtır ve patlamalı buhar çıkışlarına neden olur. Bu çıkışlar ya da magmadan kaçan gazlar, kaya, kül, volkanik cam veya volkanik külün kuvvetli bir şekilde fırlatılmasına yol açar. Püskürmeler daima kuvvetli olmasa da, akıntı veya büyük patlamalar şeklinde olabilirler.
[[Dosya:Destructive plate margin.png|thumb|300px|Depremlere ve volkanik püskürmeye yol açan yok edici marj diyagramı]]
Karada bulunan çoğu yanardağ yok edici plaka marjlarında oluşurlar, yani okyanus kabuğu, daha yoğun olduğu için kıta kabuğunun altına itilir. Hareketli bu plakaların arasındaki sürtünme okyanus kabuğunun erimesine neden olur ve düşen yoğunluk yeni oluşan magmanın yükselmesine yol açar. Magma yükseldikçe kıta kabuğundaki zayıf alanlardan geçer ve bir veya daha çok yanardağ olarak püskürür. Örneğin, St. Helens Yanardağı, okyanus plakası olan Juan de Fuca Plakası ve kıta plakası olan Kuzey Amerika Plakası arasındaki marjdan içeride, karadadır.
Duman olarak düşünülen, su buharı ve çoklukla kükürt buharlarıyla karışmış çok büyük miktarlarda ince tozdur. Ateş gibi görünen ise püsküren maddelerin parlamasıdır. Parlamanın nedeni, yüksek sıcaklıktır ve bu parlama toz ve buhar bulutlarından yansır ve bu yansıma da ateşe benzer.
Bir yanardağın en şüpheli bölümü, genellikle kabaca dairesel olan ve içindeki menfez(ler)den (yarıklardan) gaz, lav ve püskürtü şeklinde magma çıkan [[Yanardağ krateri|krateridir]]. Bir kraterin boyutları büyük olabilir ve bazen derinliği de çok fazla olabilir. Bu tarzda çok büyük şekillere genellikle [[kaldera]] denir. Bazı yanardağlar yalnızca kraterlerden oluşurlar ve dağları neredeyse hiç yoktur, fakat çoğu kez krater, inanılmaz yüksekliklere ulaşabilen dağın tepesindedir. Ana bir kraterle sonlanan yanardağlara genelde [[konik]] denir.
Yanardağ konileri genelde daha küçük boyutlarda, arada püskürmelerle havaya fırlatılan (püskürtü) kaya kütlelerinin de bulunduğu seyrek külden oluşmuş yapılardır. Yanardağın kraterinde içinden sürekli buhar çıkışı ve kül ve kaya püskürmesi olan birden fazla koni bulunabilir. Bazı yanardağlarda bu koniler dağın derinliklerindeki yarıklarda yer alabilir.
=== Püskürmeleri tahmin etmek ===
Bilim, henüz yanardağ püskürmelerinin tam olarak ne zaman meydana geleceğini tahmin edememektedir, ancak geçmişte püskürme olasılığını tahmin etmekte ilerlemeler kaydedilmiştir.
[[Dosya:MSH80 eruption mount st helens 05-18-80.jpg|thumb|left|200px|18 Mayıs 1980'de püsküren St. Helens Yanardağı]]
Volkan bilimciler, püskürmeleri tahmin etmek için aşağıdaki belirtileri kullanırlar:
==== ''Sismisite'' ====
Yanardağlar uyanırlarken ve püskürmeye hazırlanırlarken her zaman sismik hareket (küçük depremler ve sarsıntılar) gösterirler. Bazı yanardağlar sürekli düşük düzeyde sismik faaliyet gösterirler ama bu faaliyetteki bir artış, patlamaya işaret edebilir. Ortaya çıkan depremlerin türleri, nerede başlayıp bittikleri de önemli sinyallerdir. Volkanik sismisite üç ana biçimde görülür: kısa dönemli depremler, uzun dönemli depremler ve dalgalı sarsıntı.
Kısa dönemli depremler fay depremleri gibidirler. Bunlar, magma yukarı doğru çıkarken gevrek kayanın kırılmasından ortaya çıkarlar. Bu kısa dönemli depremler magmanın yüzeye yakın bir yerde büyüdüğünü işaret eder.
Uzun dönemli depremlerin, bir yanardağın "tesisat sistemindeki" gaz basıncının artışına işaret ettiği düşünülür. Bu depremler, ev tesisatlarında bazen duyulan tangırtıları andırır. Bu salınımlar, yanardağ kubbesinin altındaki magma odacıkları düşünülürse, bir bölmedeki akustik titreşimlere eşdeğerdir.
Dalgalı sarsıntı, yüzey altında sürekli bir magma hareketi olduğu zaman ortaya çıkar.
Sismik örüntüler, karmaşık ve yorumlanması zor olgulardır. Ancak artan faaliyet, özellikle de uzun dönemler baskın olmaya başlayıp dalgalı sarsıntılar olunca korku yaratırlar.
[[Aralık]] [[2000]]'de, [[Meksika]]'daki Ulusal Felaket Önleme Merkezi'ndeki bilim insanları, Meksika Kenti dışındaki Popocatépetl Yanardağı'nın püskürmesini iki gün öncesinden tahmin ettiler. Tahmin, İsviçreli bir volkanbilimci olan M. Chouet tarafından yapılan ve uzun dönemli salınımların artışı üzerine sürdürülen araştırmalar sonucunda yapıldı. Hükümet 10 binlerce kişiyi şehirden uzaklaştırdı . 48 saat sonra, yanardağ püskürdü. Bu püskürme, Popocatépetl Yanardağı'nın bin yıl boyunca karşılaşılan en büyük püskürmesiydi.
==== ''Yeryüzü şeklinin bozulması'' ====
Yanardağın şişmesi, yüzeye yakın bir yerde magma biriktiğini gösterir. Etkin bir yanardağı gözlemleyen bilim insanları genellikle dağın eteklerindeki eğimi ölçer ve şişmedeki değişim oranını gözlerler. Artan bir şişme oranı, özellikle de kükürtdioksit çıkışlarında ve dalgalı sarsıntılarda bir artış varsa, kısa bir süre içinde gerçekleşebilecek bir püskürme ya da patlamayı işaret eder.
== Kaynaklar ==
{{Kaynakça}}
* [[:en:Volcano|İngilizce Wikipedia Yanardağ maddesi]]
== Dış bağlantılar ==
{{commons|Volcano}}
* [http://www.ntvmsnbc.com/id/25465152/ Dünyanın En Büyük Yanardağı - Tamu Massif]
{{Volkanlar}}
<!--Kategoriler-->
[[Kategori:Yanardağlar| ]]
[[Kategori:Volkanizma]]
| 