Veganlık: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
k imla (menşeili >> menşeli) |
Balikagaci (mesaj | katkılar) Sayfada beslenmeyle ilgili bölümleri düzenledim. Beslenme bölümündeki bazı maddeleri kaldırdım (Tartışma bölümüne bakınız), bunları birkaç gün içinde Veganlık Hakkında Eleştiriler alt başlığı oluşturup oraya ekleyeceğim. |
||
7. satır:
Vegan kelimesi 1944 yılında ''The Vegan Society''<nowiki>'nin kurucularından da olan </nowiki>[[Donald Watson]] tarafından ortaya atıldı.<ref name=":1"/> Donald Watson veganlığı şu şekilde tanımlıyordu: “Veganlık hayvanlar alemine dair sömürü ve zulmün tüm biçimlerini dışlamanın ve yaşamı gözetmenin yoludur. Et, balık, kümes hayvanı, yumurta, bal, hayvansal süt ve türevlerini dışlayıp bitkiler aleminin ürünleriyle yaşamayı ve tamamen ya da kısmen hayvanlardan üretilen tüm ticari malların alternatiflerini kullanmak şeklinde pratiğe dökülür."<ref>[http://www.vegansociety.com/sites/default/files/DW_Interview_2002_Unabridged_Transcript.pdf INTERVIEW WITH DONALD WATSON ON SUNDAY 15 DECEMBER 2002]
</ref>
Vegan kelimesi daha sonra 1979 yılında [[The Vegan Society]] tarafından şu şekilde tanımlandı:
“[Veganlık] hayvanların gıda, giyim ya da başka amaçlarla maruz kaldıkları sömürü ve zulmün her türlüsünden -uygulanabilir olan en mümkün mertebede- kaçınan ve buna ek olarak insanların, hayvanların ve çevrenin yararına, hayvan kullanımı içermeyen alternatiflerin geliştirilmesini ve kullanımını destekleyen felsefe ve yaşam biçimidir. Beslenme söz konusu olduğunda, hayvanlardan tamamen veya kısmi olarak elde edilen ürünlerin reddedilmesini ifade eder.”<ref>[https://www.vegansociety.com/try-vegan/definition-veganism Definition of veganism], The Vegan Society
</ref>
Bu tanım halen derneğin belgelerinde resmi tanım olarak yerini korumaya devam etmektedir.
== Tanımı ==
Satır 25 ⟶ 32:
=== Çevreci Veganlık ===
Çevreci veganlık hayvan haklarından ziyade hayvansal ürünlerin üretiminin çevreye vermekte olduğu zararlar üzerine odaklanmakta olan veganlık biçimidir. Örneğin [[Sea Shepherd]] örgütünden [[Paul Watson]] 2010 yılında [[Sea Shepherd]] gemilerinde çevresel sebeplerle vegan yiyeceklerin servis edildiğini şu şekilde ifade eder: "Okyanuslarda yakalanan balıkların %40'ı başta endüstriyel olmak üzere hayvancılıkta besin olarak kullanılıyor -tavuklar ve domuzlar denizlerdeki bir numaralı yırtıcı hayvan haline geldi."<ref>Michael Shapiro, "Sea Shepherd's Paul Watson: 'You don't watch whales die and hold signs and do nothing'", ''The Guardian'', 21 September 2010; Matthew Cole, "Veganism," in Margaret Puskar-Pasewicz (ed.),''Cultural Encyclopedia of Vegetarianism'', ABC-Clio, 2010, p. 241.</ref>
Kasım 2006'da Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü'nün raporunda hayvansal tarım ile çevresel yıkım arasında kurulan bağ ortaya konmuştur. Raporda, başta inek, tavuk ve domuz üretimi olmak üzere hayvancılığın hava, toprak, su, bioçeşitlilik ve iklim değişikliğine olumsuz etkileri olduğu ortaya konmuştur.<ref>Henning Steinfeld et al, ''[http://www.fao.org/docrep/010/a0701e/a0701e00.htm Livestock's Long Shadow]'', Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2006, p. 3; "[[Inventory of U.S. greenhouse gas emissions and sinks: 1990–2009]]", United States Environmental Protection Agency, 2011.</ref> Rapora göre karbon dioksit salınımlarının %9'u, metan salınımının %37'si, nitrous oksit salınımının %65'i ve amonyak salınımının %68'i hayvancılık kaynaklıdır. 2010 Temmuz ayında Birleşmiş Milletler Çevre Programı, nüfus artışı tahmin edilen düzeyde sürerse 2050'de 9 milyar nüfusa sahip olacak Dünya'yı açlık ve iklim değişikliğinden korumak için hayvansal ürünlerden ve süt ürünlerinden uzaklaşan bir diyete geçişin gerekli olduğunu açıklamıştır.<ref>Felicity Carus, "[http://www.guardian.co.uk/environment/2010/jun/02/un-report-meat-free-diet UN urges global move to meat and dairy-free diet]", ''The Guardian'', 2 June 2010; "[[Energy and Agriculture Top Resource Panel's Priority List for Sustainable 21st Century]]", United Nations Environment Programme (UNEP), Brussels, 2 June 2010.</ref>
Satır 35 ⟶ 42:
Hayvansal gıdaların aslında insan bünyesine uygun olmadığı, sadece bitkisel gıdaları tüketenlerin, et / süt / yumurta yiyenlerden daha sağlıklı oldukları yönünde fikirlere dayanarak veganların beslenme biçimini sağlık amaçlı olarak kendi hayatında uygulayan kişiler bulunmaktadır. Bu beslenme biçimine zaman zaman vegan beslenme ya da sağlık amaçlı veganlık gibi isimler takılıyor olsa da, veganlık tanımı gereği yalnızca beslenmeye dayalı bir düşünce ve pratik olmadığından bu tanım hatalı bir tanımdır. Bu beslenme biçimine bitkisel beslenme denmesi daha doğru olsa da, bu şekilde kullanımı toplum içinde yaygın hale gelmiştir.
Bu beslenme biçimi özellikle [[T. Colin Campell]]'ın [[Çin Mucizesi|The China Study]] isimli kitabı ve bu kitapla ilişkili olarak yayınlanmış olan [[Forks Over Knives]] isimli belgesel filmle popülerlik kazanmıştır. Türkiye'de de bu beslenme biçimini takip eden ve öneren tıpçılar mevcuttur.<ref>Dr. Murat Kınıkoğlu, ''Vegan Beslenme'', Oğlak Yayınları, İstanbul, 2015</ref> Vegan beslenmenin, [[Tip 2 diabetes mellitus|tip 2 diyabete]], [[yüksek tansiyon|yüksek tansiyona]], [[obezite|obeziteye]], [[kardiyovasküler hastalıklar|kardiyovasküler hastalıklara]] ve [[kanser|kansere]] yönelik önleme ve tedavi çalışmalarında gösterdiği faydalara dair bilimsel veriler bulgulanmıştır.<ref>Not:Kaynakların bir kısmında tamamen bitkisel beslenmeyi ifade etmek amacıyla vejetaryen kelimesi kullanılmıştır.
Marian Glick-Bauer, Ming-Chin Yeh, "The Health Advantage of a Vegan Diet: Exploring the Gut Microbiota Connection", ''Nutrients''<nowiki>, 6(11), November 2014, pp. 4822–4838. doi:10.3390/nu6114822 PMID 25365383</nowiki>
"Halt heart disease with a plant-based, oil-free diet",''Harvard Heart Letter''<nowiki>, 25(2), 1 October 2014, p. 6. PMID 26027024</nowiki>
Gabrielle Turner-McGrievy, Metria Harris, "Key elements of plant-based diets associated with reduced risk of metabolic syndrome," ''Current Diabetes Reports'', 14(9), August 2014, p. 524. doi:10.1007/s11892-014-0524-yPMID 25084991
Lap Tai Le, Joan Sabaté, "Beyond Meatless, the Health Effects of Vegan Diets: Findings from the Adventist Cohorts", ''Nutrients''<nowiki>, 6(6), June 2014, pp. 2131–2147: doi:10.3390/nu6062131 PMID 24871675</nowiki>
Philip J. Tuso, et al., "Nutritional Update for Physicians: Plant-Based Diets", ''The Permanente Journal''<nowiki>, 17(2), Spring 2013, pp. 61–66: doi:10.7812/TPP/12-085 PMID 23704846</nowiki>
Winston J. Craig, "Health effects of vegan diets", ''The American Journal of Clinical Nutrition''<nowiki>, 89(5), May 2009 (pp. 1627S–1633S), p. 1627S: doi:10.3945/ajcn.2009.26736N PMID 19279075</nowiki>
Timothy J. Key, Paul N. Appleby, Magdalena S. Rosell, "Health effects of vegetarian and vegan diet," ''Proceedings of the Nutrition Society''<nowiki>, 65(1), February 2006, pp. 35–41.doi:10.1079/PNS2005481 PMID 16441942</nowiki>
Claus Leitzmann, "Vegetarian Diets: What Are the Advantages?," ''Forum of Nutrition''<nowiki>, 57, 2005, pp. 147–156: doi:10.1159/000083787 PMID 15702597</nowiki>
</ref>
Salt bitkisel beslenmeye dayanan beslenme biçiminin, hayvansal gıdaları da içeren beslenmeden daha üstün olduğu ya da hayvansal gıdaların insan beslenmesine uygun olmadığı fikri bilimsel olarak kanıtlanmış bir fikir olmadığı gerekçesiyle eleştirilmektedir.<ref name=":0">http://www.evrimagaci.org/makale/242 (ve makalenin altında bulunan ilgili kaynaklar)</ref> Bunlara ek olarak salt bitkisel beslenen kişilerin kemik dokusu zedelenmeleri açısından, vejetaryenlere, balık yiyenlere ve et yiyenlere oranla daha yüksek risk taşıdıklarına dair bulgulara rastlanılmıştır.<ref>http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17299475</ref>
Bu sebeple daha sağlıklı bir beslenme biçimi uygulamak amacıyla hayvansal gıdaları tüketmeyen kişiler arasında, bunu dönem dönem gerçekleştiren kişiler de bulunmaktadır.
== Beslenme ==
Amerikan Beslenme Derneği, 2009 yılında yayınlamış olduğu raporda, vegan beslenme de dahil olmak üzere bitkisel temelli beslenme biçimlerinin doğru bir biçimde düzenlendiklerinde bebeklik, ergenlik, hamilelik ve yaşlılık dahil olmak üzere her yaş grubu için yeterli olduğu kanısına vardıklarını açıklamıştır.<ref name=":2">Amerikan Beslenme Derneği, [https://www.dropbox.com/s/6ewbo6ogdld5bu4/Amerikan%20Beslenme%20Derne%C4%9Fi%20Vegan%20Beslenme%20Raporu.pdf?dl=0 Vejetaryen ve Vegan Beslenme Raporu,] Temmuz 2009 [[http://www.eatright.org/about/content.aspx?id=8357 İngilizce özgün metin]]
</ref> Buna ek olarak Avustralya Ulusal Sağlık ve Tıbbi Araştırmalar Konseyi de doğru planlanmış bir vegan beslenmenin her yaş için uygun olacağını kabul etmiştir.<ref>"[http://www.nhmrc.gov.au/_files_nhmrc/publications/attachments/n31.pdf Dietary Guidelines for Australia]", National Health and Medical Research Council, p. 13; "Government recognises vegan diet as viable option for all Australians", MND Australia, 12 July 2013.</ref>
Beslenme uzmanı Winston Craig ise vegan beslenme biçiminin diyet lifi, magnezyum, folik asit, C vitamini, E vitamini, demir ve fitokimyasal maddeler açısından zengin olduğunu, bununla birlikte, kalori, doymuş yağ, kolestrol, uzun zincirli Omega 3 yaş asitleri, D vitamini, kalsiyum, çinko ve B12 vitamini açısındansa zayıf olduğunu bulgulamıştır.<ref>Winston J. Craig, "[http://ajcn.nutrition.org/content/89/5/1627S.full.pdf Health effects of vegan diets]", ''The American Journal of Clinical Nutrition''<nowiki>, 89(5), May 2009 (pp. 1627S–1633S), p. 1627S. doi:10.3945/ajcn.2009.26736N PMID 19279075</nowiki></ref>
=== Besin Öğeleri ===
==== Protein ====
[[Protein]]<nowiki/>ler [[amino asit]]<nowiki/>lerden oluşmaktadır. Vegan beslenmede tüm proteinler bitkilerden elde edilir. Bitkisel protein kaynakları mercimek çeşitleri, nohut, fasulye, soya fasulyesi gibi bakliyatlar, kuruyemişler, kinoa, mercimek, kara pirinç, buğday, mısır ya da arpa gibi hububatlardır. Örneğin pirinç ile fasulyelerin bir araya getirilmesi yüksek aminoasitli kombinasyonlar sağlamaktadır.<ref>Mangels, Messina and Messina 2011, pp. [https://books.google.com.tr/books?id=eJ10HoYQ2woC&pg=PA78&hl=tr#v=onepage&q&f=false 72, 78].</ref> Soya fasulyesi ve kinoa insanların ihtiyaç duyduğu bütün temel amino asitleri içerdiğinden [[tamamlanmış protein]] kaynakları olarak bilinirler.<ref>M. Messina and V. Messina, "The role of soy in vegetarian diets," ''Nutrients''<nowiki>, 2(8), August 2010, pp. 855–888. doi:10.3390/nu2080855 PMID 22254060</nowiki>
A. Vega-Gálvez, et al., "Nutrition facts and functional potential of quinoa (Chenopodium quinoa willd.), an ancient Andean grain: a review," ''Journal of the Science of Food and Agriculture''<nowiki>, 90(15), December 2010, pp. 2541–2547. doi:10.1002/jsfa.4158 PMID 20814881</nowiki>
L. E. James Abugoch, "Quinoa (Chenopodium quinoa Willd.): composition, chemistry, nutritional, and functional properties," ''Advances in Food and Nutrition Research'', 58, 2009, pp. 1–31. doi:10.1016/S1043-4526(09)58001-1PMID 19878856
Joel Fuhrman, D. M. Ferreri, "Fueling the vegetarian (vegan) athlete," ''Current Sports Medicine Reports''<nowiki>, 9(4), July–August 2010, pp. 233–241.doi:10.1249/JSR.0b013e3181e93a6f PMID 20622542</nowiki>
</ref> Amerikan Beslenme Derneği raporu, farklı protein kaynaklarının farklı öğünlerde tüketilmesinin gereken aminoasitlerin elde edilmesi için yeterli olduğunu bulgulamıştır.<ref name=":2" />
==== B12 Vitamini ====
[[B12 vitamini]] hücre bölünmesi ve nörolojik işlevlerin yerine getirilmesi için gerekli bir vitamindir. Veganlar, çoğu zaman beslenmelerinden vücutları için gerekli B12 vitaminini alamazlar. Bitkiler ve hayvanlar kendi B12'lerini üretemezler. Bakteriyel bir vitamin olan B12, günümüzün hijyen koşullarında besinlerde yeterli miktarda bulunmamaktadır.<ref>Mangels, Messina and Messina 2011, p. 192.</ref> İnsanların sindirim sistemlerinde bulunan bakteriler B12 vitamini üretiyor olsalar da bu vücut tarafından kullanılamamaktadır.<ref><br>
Mangels, Messina and Messina 2011, p. [http://books.google.com/books?id=eJ10HoYQ2woC&pg=PA188 188]</ref> Bu sebeple veganların B12 için ek besin desteği kullanması ya da B12 ile zenginleştirllmiş gıdaları tüketmeleri önerilmektedir.<ref>[http://www.veganhealth.org/articles/everyvegan What Every Vegan Should Know about Vitamin B12, An Open Letter from Health Professionals and Vegan Organizations], Vegan Health.org [[http://abolisyonistveganhareket.org/post/72557218099/sa%C4%9Flik-politiktir-b12-hakk%C4%B1nda-her-vegan%C4%B1n Makalenin Türkçe çevirisi]]
</ref>
==== Kalsiyum ====
[[Kalsiyum]], kemik sağlığı ve çeşitli metabolik faaliyetler için önemli bir besindir. Bitkisel kaynakları arasında çin lahanası, kara lahana, turp, brokoli, badem ve fındık bulunur. Bunun yanı sıra kalsiyum açısından zenginleştirilmiş [[soya sütü]] ya da [[tofu]] tüketimi de önerilir. Kalsiyumun iyi emilimi için yeterli miktarda D vitamini almış olmak gerekir.
===== D Vitamini =====
[[D vitamini]] kalsiyum emilimi ve çeşitli vücut fonksiyonlarında işlev gören bir vitamindir. Veganlar beslenmelerinden çok az D vitamini alırlar. Fakat güneş ışığına maruz kalan insan bedeni kendi D vitaminini üretebilme yetisine sahiptir. Bu sebeple, güneş koruyucu olmadan haftada en az iki kez 5 ila 30 dakikalığına güneşe maruz kalmak önerilmektedir.<ref>"[http://ods.od.nih.gov/factsheets/VitaminD-HealthProfessional/ Vitamin D]", Office of Dietary Supplements, National Institutes of Health; Mangels et al. 2011, pp. 204–209;Ross et al. (Institute of Medicine) 2011, pp. 75–124.</ref> D vitamini ayrıca zenginleştirilmiş besinlerde ve çeşitli mantarlarda bulunabileceği gibi ek besin desteği olarak dışarıdan da alınabilmektedir.
===== Demir =====
Vegan beslenme, vejetaryen ya da hepçil beslenmeler kadar demir içeren bir beslenme biçimidir. Soya fasulyesi, pekmez, yeşil yapraklı sebzeler, kuru meyveler, siyah fasulye, mercimek, nohut, ıspanak, tempe, tofu ve kuru fasulye bitkisel demir kaynaklarıdır.<ref>Mangels, Messina and Messina 2011, p. 142; Reed Mangels, "[http://www.vrg.org/nutrition/iron.htm Iron in the Vegan Diet]", The Vegetarian Resources Group.
Vegan Society, [http://www.vegansociety.com/resources/nutrition-health/vitamins-minerals-and-nutrients/iron Iron]
</ref> Demir emilimini arttırmak için, demir içeren besinlerin yanında C vitamini içeren besinlerin de tüketilmesi ve yemeklerle beraber çay ve kahve içilmemesi önerilmektedir.
===== Omega 3 Yağ asitleri =====
Bir Omega-3 yağ asiti olan [[Alfa-linolenik asit|Alfa-Linolenik Asit]] yeşil yapraklı sebzelerde, fındıkta ve kanola ya da keten tohumu yağı gibi bitkisel yağlarda bulunmaktadır.<ref>"[http://ods.od.nih.gov/factsheets/Omega3FattyAcidsandHealth-HealthProfessional/ Omega-3 Fatty Acids and Health]", Office of Dietary Supplements, National Institutes of Health. TheAdequate Intake for ALA is 1.1–1.6 g/day.</ref> Buna ek yemeklerde olarak zeytinyağı ve kanola gibi Omega 6 açısından düşük yağların kullanılması tavsiye edilmektedir.<ref>Jack Norris, "[http://www.veganhealth.org/articles/omega3 Omega-3 Fatty Acid Recommendations for Vegetarians]", Vegan Outreach, accessed 4 February 2011.</ref>
Dönem Dönem Veganlık insanın doğasında et yemenin yeri olduğu, fakat günümüzde bunun aşırıya kaçtığı, halbuki doğal olanın uzun veganlık dönemlerinin çok kısa etobur rejim dönemleri ile bölünmesi olduğu düşüncesine dayalı yaklaşımdır. Bu yönde düşünenler modern hayatta insan bünyesinin [[B12 vitamini]] ihtiyacını sadece bitkisel gıdalardan (özellikle [[B12 vitamini]] içeren hayvan dışkıları bulaşmamışsa) sağlayamayacağını <ref name=MangelsMessina2011p182>Mangels, Messina and Messina 2011, pp. [http://books.google.com/books?id=eJ10HoYQ2woC&pg=PA182 182–183]. B12 desteği almayan modern veganların çoğu, uzun bir süre tutsa bile, [[B12 vitamini]] yetersizliği yaşayacaklardır.</ref> bu fikrin doğruluğuna bir destek olgu olarak görürler. Hayvan evcilleştirme öncesi dönemlerde hayvani gıdalara ulaşmanın ancak kısa dönemlerde mümkün olabilmiş olma olasılığı da benzer bir destek olgudur.
| |||