Rüzgâr: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Sayfa içeriği 'Rüzgarlar aslında antik ejderhaların nefesleridir.Kategori:İklim Kategori:Farsçadan Türkçeye geçen sözcükler' ile değiştirildi |
k Kutuptakalanbilge tarafından yapılan değişiklikler geri alınarak, 78.164.221.118 tarafından değiştirilmiş önceki sürüm geri getirildi. |
||
1. satır:
{{Diğer anlamı2|Yel}}
[[Dosya:Anemoscopi.JPG|200px|thumb|Bir [[rüzgâr tulumu]]. Rüzgâr tulumları rüzgârın yönü ve şiddeti hakkında fikir edinmenin pratik, görsel yöntemlerindendir.]]
'''Rüzgâr''', [[atmosfer]]deki havanın [[Dünya]] yüzeyine yakın, doğal, çoğunlukla yatay hareketleridir.Antik ejderha nefeslerinden oluşurlar. İki nefes arasındaki basınç farkı ne kadar büyük olursa,hava akımı hızı o kadar fazla olur. Rüzgâr sahip olduğu hıza göre esinti, [[fırtına]] gibi isimler alır.
[[Rüzgâr yönü|Rüzgârın yönü]] [[rüzgâr gülü]], [[Rüzgâr hızı|hızı]] ise [[anemometre]] ile ölçülür. Anemometre, rüzgârın bir [[pervane]]yi döndürme hızından yararlanarak rüzgâr hızını gösteren basit ölçü aletidir. Yükseklerdeki rüzgârlar, [[balon]]lar yardımı ile ölçülmektedir. Yükselme hızı bilinen balonlar belli yüksekliğe gelince rüzgâr hızı ile yol almaya başlar. Balonun hareketi gözlenir, [[Trigonometrik]] hesaplarla balonun birim zamanda kat ettiği yol hesaplanır ve buradan da rüzgârın hızı bulunur. Daha hassas ölçümler için balon ya [[radar]]la takip edilir veya balona bir telsiz vericisi monte edilir.
[[Okyanus akıntıları|Okyanuslardaki akıntıların]] ve [[Dalga (su)|dalgaların]] oluşmasına neden olup, kıyıların şekillenmesinde etkilidir. [[Kıyı]]larda [[kıyı oku]], [[tombolo]], [[lagün]], [[falez]] gibi şekillerin oluşumu dalgalarla ilgilidir. Karalarda ise özellikle [[çöl]]lerde etkilidir. Çöllerde akarsu, buzul ve dalgalar etkili olmadığından tek şekillendirici güç rüzgârlardır. [[Kumul]], [[tafoni]], [[yardang]], [[çöl kaldırımı]] gibi şekiller rüzgar ile ilişkilidir. . Rüzgârların bitki sporlarını taşıyarak çiçeklerin döllenmesini sağlaması bitki neslinin devamı açısından çok önemlidir. [[Yeldeğirmeni]] ve [[yelkenli gemi]]lerde gücünden yararlanılan rüzgâr orman yangınlarında olumsuz etki yaparak yangının büyümesine neden olur.
== Nedenleri ==
Yüksek basınç alanından, alçak basınç alanına akarken:
* Dünyanın dönüşü
* Yüzey sürtünmeleri
* Yerel ısı yayılması
* Başka [[atmosferik]] olaylar
* Yeryüzünün [[topografik]] yapısı
rüzgârın yönü ve türbülansın varlığı veya yokluğu gibi niteliklerini değiştirir.
Rüzgâr, alçak ([[siklon]]) ve yüksek ([[antisiklon]]) alanlarda farklı özellikler taşır.
Siklon içerisinde;
* [[Basınç]] radyal olarak içe doğru,
* [[Santrifüj]] kuvvetler dışa doğru,
* [[Coriolis kuvvet]] dışa doğru
etki eder.
Antisiklon içerisinde;
* Basınç değişmesi radyal olarak dışa doğru,
* Santrifüj kuvvet dışa doğru,
* Coriolis kuvvet içe doğru etki eder.
Bütün bunların etkisi sonucunda rüzgâr [[İzobar|eşbasınç]] çizgilerine dik olarak yoluna devam eder. Bu hatların çizilmesiyle [[meteoroloji]] haritaları elde edilir. Yüzey sürtünmeleri ve Coriolis kuvveti rüzgârın eşbasınç çizgilerine dik yönünü saptırabilir. Denizlerde bu sapma açısı 20°, karalarda ise 30° ile 45° arasında olabilir.
[[Atmosfer]]in alt tabakalarında meydana gelen rüzgârlarda, yerin ısı ve mekanik özelliklerinden dolayı [[türbülans]] oluşur. Türbülans yapmadan basınç alanları arasında dolaşan rüzgârlara, meyilli rüzgârlar denir. Eğer karadan denize doğru hafif meyilli eserse [[logaritmik]] olarak alçalan bir spiral hat çizerek ilerler. Düz bir hat yerine spiral çizilmesine yol açan kuvvet yine Coriolis kuvvetidir. Kuzey yarımkürede bu spiralin dönüşü saat ibresi yönünde, güney yarımkürede saat ibresinin tersi yönündedir. Atmosferin üst tabakalarında rüzgâr hızı saatte 400 km'ye kadar çıkabilir.
== Cinsleri ==
Bölgelere ve meydana geliş nedenlerine göre isimler alır.
Atmosferdeki genel hava dolaşımına bağlı olarak meydana gelen '''Sürekli rüzgarlar''';
* Kutuplardan 60. enlemlerdeki alçak basınç alanlarına doğru esen ''[[Kutup rüzgarları]]'',
* 30° enlemlerindeki [[Dinamik yüksek basınç]] alanından ve 60° enlemlerindeki [[dinamik alçak basınç]] arasında kuvvetli esen ''[[Batı rüzgarları]]'',
* Kuzey yarımkürede kuzeydoğu yönünden, güney yarımkürede güneydoğu yönünden devamlı ve kuru esen ''[[Alizeler]]. Alizeler 30° enlemlerindeki [[Dinamik yüksek basınç]] alanından ekvatordaki tropikal alçak basınç alanlarına doğru eser.
Yaz ve kış atmosfer basıncında ters yönde değişiklik olması ve bölgede basınç alanları arasında büyük fark olmasından meydana gelen rüzgârlara ise [[muson]] rüzgârları denir. Yazın karaya, kışın denize doğru eser. Kış musonu soğuk ve kuru, yaz musonu oldukça nemlidir.
Rüzgârlar bulundukları bölgeye göre de özellikler taşırlar:
* [[Meltem]]; kara ile deniz arasında eser. Öğle vakitleri karalar ısınıp, alçak basınç sahası meydana getirince denizden karaya doğru eser. Gece bunun tesiri çok daha yavaş olur. Bu hava akımları vadilerle dağlar arasında da meydana gelir.
* Soğuk mahallî (yerel) rüzgârlar zaman zaman meydana gelen basınç farkından olur. [[Adriyatik Denizi]] ile Fransa'nın [[Akdeniz]] sahillerinde eser. ''[[Bora]]'' ismini de alır.
* Sıcak yerel rüzgârlar, İsviçre Alpleri kuzey yamaçlarını etkileyen kuru sıcak rüzgârlardır. ''[[Fön rüzgâr]]ı (Föhn)'' dağdan aşağı doğru esen rüzgarın adyabatik olarak ısınmasıyla oluşur.
=== [[Türkiye'deki rüzgârlar|Türkiye'de Rüzgâr adları]] ===
Rüzgârlar estikleri yönlere göre isim alırlar. Kuzeyden esene ''yıldız'', güneyden esene ''kıble'', doğudan esene ''gündoğusu'', batıdan esene ''günbatısı'', kuzeydoğudan esene ''poyraz'', kuzeybatıdan esene ''karayel'', güneydoğudan esene ''keşişleme'', güneybatıdan esene ise ''lodos'' denir.
Türkiye'de Marmara, Trakya, Akdeniz, Karadeniz kıyılarında genellikle kuzey ve kuzeydoğuda ''poyraz'' rüzgârları hâkimdir. Bu rüzgârlar bahar aylarında bol miktarda yağış getirir. İç bölgelerde kuzey ve güneyden gelen rüzgârlar hâkimdir. Güneybatıdan esen ''[[lodos]]'' sıcak ve bunaltıcıdır. Ege'de esen meltem rüzgârına ''imbat'' denir.
Yıldız, kıble gibi adlar İstanbul merkez alınarak konulmuş adlardır. Uluslararası literatürde yönlere göre isimlendirilir (kuzey, kuzeydoğu, batı vs gibi). [[Antalya]]'da "Lodos" denizden karaya eser, [[Sinop]]'ta karadan denize. Lodos yön belirtir ve Güneybatı dan esen Rüzgârı tanımlar. Yani onun karadan denize mi, denizden karaya mı estiği, karanın nerede denizin nerede olduğuna bağlıdır.
Yaşadığımız [[atmosfer]], [[oksijen]] başta olmak üzere çeşitli [[gaz]]lardan oluşmuştur. Gazlar hava [[molekül]]lerini meydana getirirler. Basınç değişimlerine göre bu hava molekülleri, durağan halden harekete geçerler. Bir bakıma rüzgâr, havanın yeryüzüne paralel gibi görülen ama aslında böyle olmayan bir hava harekettir. [[Hava (atmosfer)|Hava]], daima [[yüksek basınç]] merkezinden [[alçak basınç]] merkezine doğru hareket eder. Bu basınç farkı sonucunda rüzgâr doğar. Basınç farkının oluşma sebeplerinin başında ısınan havanın yükselmesi gibi bilinmesi gereken faktörler vardır. Bu basınç alanları kendiliğinden oluşamazlar. [[Sıcaklık]] birinci etkendir.
=== Günlük rüzgârlar ===
Genel hava basıncının etkisiz, durgun olduğu zamanlarda gece ve gündüz arası sıcaklık farklarının yaptığı basınç farklarından oluşan rüzgârlardır. Gündüzleri [[Toprak|karalar]], [[deniz]]lerden daha çabuk ısınırlar. Dolayısıyla deniz üzerinde yüksek, kara üzerinde de bir alçak basınç alanı oluşur. Bunun sonucunda denizden karaya doğru bir rüzgâr başlar. Bu rüzgâra deniz meltemi denir. Bu rüzgâr hızı, sıcaklık arttıkça artarak ve öğlen saatlerinde en fazla hızına ulaşır. Güneş batıp ve hava karardığında ise tüm bunların tam tersi yaşanır. Kara daha çabuk soğuduğu için bu seferde karadan denize bir rüzgâr esmeye başlar. Buna da kara meltemi denir.
=== Yerel rüzgârlar ===
Bölgelerde genelde esen hakim rüzgârlardır. Dolayısıyla bölgesel isimlerle söylenirler. Bu rüzgârlar atmosferde gezen gezici alçak ve yüksek basınç merkezlerinin yaptığı rüzgârlardır.
=== Rüzgâr yönleri ===
{{ana|Rüzgâr yönü}}
Türkiye'de rüzgârlar yönlere göre yandaki tablodaki gibi isimlendirilirler. Kuzeyli olan rüzgârlar (yıldız, poyraz, karayel) özellikle kış aylarında havayı soğutucu etki yaparlar. Güneyli rüzgârlarsa ısıtıcı etki yaparlar.
Aralık ayı sonu, Ocak ve Şubat aylarınca oldukça şiddetli [[lodos]] rüzgârları görülür. [[İstanbul]]'a denizden gelen bu rüzgâr denizi kabartarak, deniz ulaşımına ve denizcilere olumsuz etki yapar. Lodos Ege ve Akdenizde de kış aylarında şiddetli eser. Yaz aylarında ise genelde kuzeyli rüzgârlar hakimdir.
== Kaynakça ==
* [http://kitap.hakikatkitabevi.com/cgi-bin/cgi.exe/rehber/query=!28r!FC!7Agar+!7C+r!FC!7Ag!E2r+!7C+r!FC!7Agar!29+/doc/{@75910}? Rehber Ansiklopedisi]
{{commons|Wind}}
== Dış bağlantılar ==
* [http://www.meteor.gov.tr/2005/genel/yayin/ruzatlas/ruzatlas.htm Türkiye Rüzgâr Atlası]
* [http://www.windatlas.dk/ Dünyanın Rüzgâr Atlasları] (İng.)
{{Hava durumu}}
[[Kategori:İklim]]
[[Kategori:Rüzgâr| ]]
[[Kategori:Farsçadan Türkçeye geçen sözcükler]]
| |||