Kolomb öncesi Amerika: Revizyonlar arasındaki fark

Mississippi kültürü [[Mississippi Nehri]]nin etrafındaki bölgeyi Kolomb öncesi dönemde etkisi altına almıştır. Bu uygarlığın en büyük özelliği büyük [[höyük]]ler oluşturmalarıdır. Mısır ağırlıklı olmak üzere tarımla uğraştılar ve yoğun ticaret faalietlerifaaliyetleri içerisinde bulundular. İlk olarak MS 1000 yılında ortaya çıkan uygarlık 1200 – 1400 yılları arasında en görkemli dönemini geçirecek ve Avrupalılar gelmeden çöküş dönemine girecektir. Bu halkların kurmuş olduğu en büyük yerleşim yeri günümüzdeki St.Louis, Ilinois’de olan Cahokia isimli yerleşim yeridir. Burada 20 bin kişinin yaşadığı varsayılmaktadır. Nüfusun en yoğun olduğu 12. ve 13. yüzyıllarda Cahokia, Orta Amerika’daki kentlerin çok gerisinde olsa da Kuzey Amerika’daki en kalabalık şehirdir. Cahokia’daki Monks Höyüğü ise Kolomb öncesi Kuzey Amerika’daki en büyük törensel anıt yapıdır.

[[Mezoamerika]] Meksika’dan Kosta Rika’ya kadar uzanan bölgedir. Burada Kristof Kolomb’un ayak basmasından 3000 yıl önceye kadar uzanan tarım ekonomisine dayanan uygarlıklar kurulmuştur. MÖ 1800 ila MÖ 300 yılları arasındaki dönemde Orta Amerika’da karmaşık kültürlerin yükseldiği görülür. Bunlardan bazıları Kolomb öncesi uygarlıklardan olan [[Olmek]]ler, [[Teotihuacan]], Mayalar, Zapotec, Mixtec, Huastec, Purepecha, [[Toltek]]ler ve [[Aztek]]lerdir. 4000 yıllık bu uygarlıklar çok sayıda keşifte bulunmuştur; piramid şeklinde tapınaklar inşa etmişler, matematik, astronomi, tıp, edebiyat alanında ilerlemiş, oldukça hassas takvimler oluşturmuşlar, sanat, tarım, mühendislik alanında aşama katetmiş, karmaşık bir din sistemi oluşturmuş, abaküs hesap makinesini ve tekerleği keşfetmişlerdir. İnsanlık tarihindeki en önemli buluşlardan olan tekerlek bölgede yük hayvanı bulunmayışından sosyal hayata dahil edilememiştir. Ayrıca bakır ve altın işlemeciliği de gelişmiştir.

Kuzey Meksika’daki Nuevo León eyaletinde bulunan kaya yazıtlarında bölge uygarlıklarının sayma sistemine dair pek çok bilgi bulunur. Bu karmaşık sayma sistemi 20 rakamlı bir sisteme dayanır. Her bir sayı önemli bir astronomik olaya bağlanmıştır. Bölge topluluklarının hayatında astronomi biliminin önemi öne çıkar. Meksika’da bulunan uygarlıklar şehirlerini ve törensel merkezlerini özel astronomik olaylara göre planlayıp inşa etmişlerdir. Orta Amerika’daki en büyük şehirler Teotihuacan, Tenochtitlan ve Cholula o dönemde dünyanın en büyük şehirleri arasındadır. Bu şehirler aynı zamanda ticaret, felsefe, dinsel ve askeri tören merkezleri olup tüm bölge halkları tarafından bilinen çekim merkezleriydi.

Bölgede çok sayıda şehir devleti, krallık ve imparatorluk ortaya çıkıp dağılırken birbirleriyle sürekli olarak mücadele halinde olan öne çıkan beş uygarlıktan bahsedilebilir: Olmekler, Teotihuacan, Toltekler, Mexica ve Mayalar. Politik olarak dağınık durumda olan Mayalar hariç tüm bu uygarlıklar Meksika çapında etkili olacak ve iktidarlarını ticaret, sanat, siyaset, teknoloji ve teoloji alanlarında sağlamlaştıracaklardır. Bölge halkları 4000 yıl boyunca bu uygarlıklarla ekonomik ve siyasi ilişkiler içinde oldular; kimi zaman savaştılar kimi zaman ticari ilişkiler içinde oldular ancak süreklsürekli olarak bu beş uygarlığın etkisi altında kaldılar.

Olmeklerin duraklama ve gerileme dönemine girmeleriyle berbaerberaber Meksika’da bir iktidar boşluğu oluşur. Bu iktidar boşluğunaboşluğunda doğan Teotihuacan MÖ 300 yıllarında ortaya çıkar. MS 150 yıllarında artık şehir ilk gerçek anlamdaki metropol haline gelir. Şehirde daha önceden görülmemiş bir ekonomik ve siyasi düzen kurulur. Mayalar üzerinde de etkisi olan gelişmeler şehirdeki farklı ve kozmopolitan nüfus sayesinde gerçekleşir. Meksika’daki neredeyse her kavimin temsil edildiği şehirde topluluklar bir arada yaşayarak sanatlarını icra etmekte ve şehrin ekonomik ve kültürel gelişkinliğine katkılarını sunmaktadır. MS 500 yılında şehir dünyadaki en büyük şehirdir. MS 650 yıllarında düşüşe geçmesine rağmen şehirde Meksika uygarlıklarının en heybetli mimari örnekleri bulunmaktadır. Şehir güçten düşse de MS 950 yıllarına kadar sahnede kalacaktır.

Teotihuacan uygarlığının ulaştığı seviye Maya uygarlığını da olumlu şekilde etkilemiştir. MS 250 ile 650 yılları arasında Maya uygarlığı önemli gelişmelere sahne olsa da Maya şehir devletleri arasında siyasal birlik sağlanamaz. Mayalar bölgedeki en görkemli şehirleri inşa edecek, matematik, astronomi ve takvimcilikte önemli ilerlemeler kaydedeceklerdir. Mayalar yerli amerika halklarından gerçek anlamda bir yazı sistemine sahip olaolan tek uygarlıktı. Taş, çömlek veya ağaç üzerine yazılan yazıların haricinde ağaç kabuklarının işlenerek kâğıt haline gietirilmesiylegetirilmesiyle oluşan el yazması kitaplar da Mayalarca yapılmıştır.

Tolteklerin duraklama ve gerileme dönemine girmesiyle beraber [[Meksika]]’da siyasi olarak bölünme yaşanır. Toltek saltanatına göz diken kavim bölgeye dışarıdan gelen Mexicalar olacaktır. Çölden gelen bu kavim kendilerine eskiden “Azteca” diyen kavimdir. Ancak isimlerini yıllarca yaşanan göçlerden sonra değiştirmişlerdi. Meksika bölgesinden olmadıkları için ilk başlarda kaba ve görgüsüz olarak değerlendirildirlerdeğerlendirildiler. [[Aztek Üçlü İttifakı]] döneminde diğer iki Aztek şehri olan Texcoco ve Tlacopan ile anlaşarak Meksika’da iktidara yükseldiler, iyi diplomat olmalarının yanı sıra çok iyi savaşçıydılar. Mexicalar Meksika bölgesine gelerek kendilerini Tolteklerin mirasçıları olarak görerek uygarlıklarının başına geçtiler. MS 1400 yıllarında Orta Meksika’nın hakimleridirler ve 1470 yılına dek tüm düşmanlarına boyun eğdirmiş durumdadırlar. Gücünün doruğundayken 300.000 Mexicalı bölgedeki 10 milyon kişiye hükmetmekteydi. Modern “Meksika” ismi de buradan gelmektedir. Başkentleri olan [[Tenochtitlan]], modern [[Meksiko City]] şehrinin yerindedir. En görkemli döneminde 300 binin üzerindeki nüfusuyla dünyanın en kalabalık şehri olduğu tahmin edilmektedir. Şehirde kurulan pazarlar [[konkistador]]ların o zamana kadar gördükleri en büyük pazardır.

Güney Amerika’nın geniş yağmur ormanları, dağları, ovaları ve kıyıları bu dönemde onmilyonlarcaon milyonlarca insan ev sahipliği yapıyordu. Burada yerleşik hayata geçen ve öne çıkan uygarlıklar; [[Kolombiya]]’da Chibchalar, [[Ekvador]]’da Valdivialar, [[Peru]]’da Quechualar ve [[Bolivya]]’da [[Aymara]]lar olur. Kolomb öncesi dönemde [[Pasifik Okyanusu]]ndaki [[Polinezya]] ile Güney Amerika arasında temas olduğu iddia edilse de bunu destekleyecek bilimsel veriler bulunmamaktadır<ref>Böyle bir temas muhtemel olmakla beraber genetik, arkeolojik, kültürel ve dilbilimi olarak ispatlanamamıştır.</ref>.

Çipça (Chibcha) uygarlığı [[Kolombiya]]’da hüküm süren en kalabalık, en çok araziye yayılan ve sosyo-ekonomik olarak en gelişkin uygarlıktır. MS 3.yüzyılda [[Çipçalar]] hakimiyetlerini And Dağlarının kuzeyine kadar genişletmiş ve bugünkü [[Panama]]’nın bir kısmını ele geçirmişlerdi. Hakim olunan bölge Kolombiya’nın doğal zenginlikleri en çok olan ve en verimli toprakların bulunduğu yerlerdi. Çipçalar, [[Mayalar]] ve [[İnkalar]] arasındaki bölgedeki en kalabalık topluluktu. En göze çarpan yerleşik hayat biçimlerini kuran bu kültür aynı Çipça dilini konuşan çok sayıda farklı kabileye ayrılmış durumdaydı; Muiscalar, Guaneler, Lacheler, Cofanlar ve Chitarerolar.