Çayönü: Revizyonlar arasındaki fark

Köy meydanı olarak kabul edilen alanda, tanrı heykelleri olduğu düşünülen dikilitaşlar vardır. Bir tören meydanı olduğu düşünülmektedir.<ref name="1,3"/> Daha sonraki evrede de kullanılan bu alan, bu evrede en az 50 x 25 – 30 metre boyutlarında bir alandır. Bir alt evrenin yapı kalıntıları üzerine, en yüksek zeminleri taban alarak, çukur kalan bölümleri doldurarak inşa edilmiştir.<ref>M. Özdoğan, A. Özdoğan, Sh.: 69</ref> Konutların doğusunda, ayrı bir alan olarak yer alır. Kuzey kenarı boyunca, planları konut planlarına benzeyen fakat yan yana, düzenli bir planlamayla ve daha geniş olarak tasarlanmışlardır. İçlerinde maden buluntular, kil kaplar ve kil ev maketleri gibi, "statü eşyası" olarak yorumlanan buluntular ele geçmiştir.<ref name="1,14"/> Bütün bunlar topluluk içinde ayrıcalıklı bir grubun olduğuna işaret etmektedir.<ref>Serap Özdöl, [http://egeweb2.ege.edu.tr/tid/dosyalar/XXVI-1_2011/TIDXXVI-2011-09.pdf ''Çanak Çömleksiz Neolitik Çağda Güneydoğu Anadolu'da Din ve Sosyal Yapı''] Sh.: 193</ref>

=== KamusalKült yapılaryapıları ===

Yerleşmede farklı alt evrelerde konutlar dışında, tüm topluluğun kullanımı için inşa edilmiş, bir bakıma kamusal nitelikte yapılar vardır. BuBirer kült yapısı olarak görülen bu yapılar hem plan, hem yapı tekniği, hem de içerde ele geçen buluntuların niteliği yönünden konutlardan farklılık göstermektedir.<ref>J. Pearson, M. Grove, M. Özbek, H. Hongo, Sh.: 70</ref> Bu yapıların ortak özellikleri çevre duvarlarının içten payelerle donatılmış olması ve her ne kadar farklı teknikler kullanılmış olsa da hepsinde özenle işlenmiş geniş döşemelerin görülmesidir.<ref>[http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/02_kazi.pdf ''2. Kazı Sonuçları Toplantısı''] (1980), Sh.: 122</ref>

Kuşkusuz bu tür yapıların inşası, yani bireysel kullanım işlevi ötesinde topluluğun tümüne yönelik işlev gören yapılar, ancak bireysel iradenin ötesinde güçlü bir iradenin, bir otoritenin varlığını gerektirmektedir. Bu tarz bir irade ise tek tek topluluğu oluşturan bireylerin iradesinden daha güçlü ve bu şekilde topluluktaki tüm bireyleri harekete geçirebilecek yönetsel bir iradedir. Bu iradenin maddi kalıntılarını görebildiğimiz en eski topluların, bireysel bir iradenin toplum üzerindeki otoritesini göstermesi bakımından tabakalı bir toplum olduğu söylenebilir. Yine de bu toplumların tabakalı olmasını, Marksist literatürdeki, gücünü üretim araçları üzerindeki özel mülkiyete dayandıran bir hakim sınıfın varlığı olarak görmek için elimizde kanıt yoktur. Kamusal yapıların en eski örnekleri çoğu kez birer kült merkezidirler ve o toplumlarda, bireylerin paylaştığı ortak bir inanç sisteminden gücünü alan ruhban unsurların topluluğa empoze ettikleri iradeye bağlanır.<ref>Alev Erarslan, [http://www.bilimvegelecek.com.tr/?goster=397 ''Anadolu'da Yönetici Sınırın Ortaya Çıkışı'']</ref> Nitekim Çayönü'nde katı bir inanç sisteminin sosyal yapının olduğu anlaşılmaktadır.<ref>Serap Özdöl, [http://egeweb2.ege.edu.tr/tid/dosyalar/XXVI-1_2011/TIDXXVI-2011-09.pdf ''Çanak Çömleksiz Neolitik Çağda Güneydoğu Anadolu'da Din ve Sosyal Yapı''] Sh.: 176</ref>

Yerleşme içinde kazılarda ortaya çıkarılan konut işlevli olmayan yapılardan biri de "Kafataslı Yapı" olarak tanımlanan yapıdır. Yapının ilk kez ortaya çıkarıldığı 1981 yılında içinde 70 kadar insan kafatasından başkaca bir buluntu elde edilmemişti. Bu nedenle bilim dünyasına Kafataslı Yapı olarak tanıtılmış, daha sonraki yıllarda yapıda kafataslarının yanı sıra diğer insan kemikleri de bulunmasına karşın bu adlandırma yerleşmiştir.<ref name="1,10">[http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/11_kazi_1.pdf ''11. Kazı Sonuçları Toplantısı''] (1989) Cilt 1, Sh.: 61 - 63</ref> Kazıların sonuna kadar bu yapıdan 450 bireye ait kafatası ve kemikler ele geçmiştir.<ref name="1,14">Serap Özdöl, Sh.: 188</ref> Yaklaşık 2 bin yıl boyunca kullanılmış olan bu yapıda çok daha fazla bireye ait kemik bulunması gerektiği düşünülmektedir. Bunun açıklaması, Çayönü'nde bu süre içinde yaşayıp ölmüş tüm bireylerin değil, sadece ayrıcalıklı görülen bireylerin buraya gömüldüğü şeklinde yapılmaktadır. Ele geçen gömüler de bunu göstermektedir. Örneğin Izgara Planlı Yapılar'da taban altı gömüler vardır.<ref name="1,15">Serap Özdöl, Sh.: 194</ref><ref name="1,18"/>

KanallıKült yapıları içinde en eskilerinden ve en uzun süre kullanılanıdır. Yuvarlak Planlı Yapılar Evresi'nden itibaren işlev görmektedir. Bu alt evrede ve Izgara Planlı Yapılar Evresi'nde söbeyuvarlak, daha sonraki alt evrelerde ise dörtgen planlı olanolarak yapıinşa edilmiştir.<ref name="1,18">Deniz Erdem, Sh.: 36</ref> Kanallı Yapılar Evresi'nde yerleşmenin güneydoğu yamacını kesecek biçimde yapılmıştır. Büyük bir yangın geçirdiği, içindeki kemiklerin büyük ölçüde kavrulmasından da anlaşılmaktadır. Bir sonraki Taş Döşeli Yapılar Evresi'nde bu kez dörtgen planlı olarak yeniden inşa edilmiştir.<ref name="1,3"/>

Çayönü'ndeki söz konusu yapının "kafatası kültü", gömme geleneğinde başın gövdeden ayrı tutulması ile doğrudan ilişkili olduğu kabul edilir. Ölülerin hazırlanması işlemleriyle ilgili görülmektedir.<ref name="1,3"/> Yapının avlusunda bulunan, üzerinde insan ve hayvan kanı saptanan bir sunak<ref name="1,16">Metin Özbek, [http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/arkeometri/02_arkeometri.pdf ''Çayönü Yerleşmesindeki Kesik İnsan Başları''] 2. Arkeometri Sonuçları Toplantısı (1986)</ref>, çevresindeki sekiler ve odacıklarda, çukurlarda rastlanan çok sayıdaki ezik – kırık kemikler bu görüşü desteklemektedir.<ref name="1,14"/><ref name="1,15"/> Bunun bir uzantısı olabilecek şekilde, Çayönü'nde insan kurban etme geleneğinin görülmesi, bir olasılık olarak ileri sürülmektedir.<ref name="1,16"/><ref>Sevil Özterzi, Sh.: 34</ref>

Çanak Çömleksiz Neolitik tabakalarda hem [[çakmaktaşı]], hem [[obsidiyen]]den yontmataş alet yapımında yararlanıldığı görülmektedir. En eski Yuvarlak Planlı Yapılar ve Izgara Planlı Yapılar evrelerinde çakmaktaşı kullanımı kabaca üç kat fazladır. Hücre Planlı Yapılar Evresi'nde ise yarı yarıyadır. Çakmaktaşı çevreden sağlanabilirken obsidiyen Bingöl ve [[Nemrut Dağı]] bölgesinden gelmedir. Daha sonraki evrelerde obsidiyen kullanımı artmıştır. Obsidiyen kullanımı dilgilerde, çakmaktaşı ise yongalarda daha çoktur. Yongalar, toplam taş aletlerin % 47'si kadardır.<ref name="1,323"/>

Çayönü sakinlerinin nabit bakırı ve [[malahit]]i işledikleri saptanmıştır. Tüm buluntular değilse bile bir kısmı ısıtılarak tavlama işlemine tabi tutulmuş, daha sonra dövme tekniğiyle işlenmiştir. Bu şekilde işlenen bakırdan delgi, iğne ve tel parçaları yapılmıştır. Bu tavlama işleminin metalurji alanında bir devrim sayılması gerektiği belirtilmektedir. Diğer yandan bilinen en eski dövme tekniğiyle yapılan bu nesnelerin taş örsler üzerinde, sapsız taş çekiçlerle dövülerek şekillendirildiği tahmin edilmektedir. Bu şekilde doğal bakırın kullanılmasının yanı sıra ısıl işlemle cevherinden arıtılmış madenin de kullanıldığı anlaşılmaktadır. Çayönü'nde bulunan bu nesneler, sadece Anadolu'da değil, insanlık tarihinde bilinen en eski maden buluntulardır.<ref>Oktay Başak, ''Diyarbakır'da Maden Sanatının Gelişimi''] Sh.: 55, 56</ref><ref>Oktay Başak, [http://e-dergi.atauni.edu.tr/ataunigsed/article/viewFile/1025002211/1025002210 ''Taş Çağı'ndan Tunç Çağı'na Anadolu'da Maden Sanatının Gelişimi ve Kullanımı''] Sh.: 19 dipnot, 20</ref> Bakırdan yapılma buluntular esas olarak Izgara Planlı Yapılar ve Kanallı Yapılar evrelerinde ele geçmiştir.<ref name="1,17">H. Çambel, R. Braidwood, Sh.: 16</ref>

[[Yakındoğu]] Neolitik Çağı yerleşmeleri arasında Çayönü, en çok insan kemiği veren yerleşmedir. Kazılarda 394227'si kadın, 193'ü yetişkinerkek, 211142'isi çocuk, 57'si bebek ve 7'si [[fetus]] olmak üzere toplam 605626 insan iskeletine ulaşılmıştır.<ref name="1,322">Sevil Özterzi, Sh.: 53</ref>

Yerleşmenin Neolitik Çağ'da, hiç umulmadık ölçüde, 600 nüfuslu bir köy yerleşmesi olduğu anlaşılmaktadır. Ortalama ömürün 29 – 30 yıl olduğu anlaşılmaktadır. Bununla birlikte beş bireyin 50 yaşın üstünde öldüğü saptanmıştır. Bunlardan dördü erkektir, beşincinin cinsiyeti saptanamamıştır.<ref>M. Özbek, ''Çayönü İnsanları ve Sağlık Sorunları'', Sh.: 125</ref> Ortalama boy erkeklerde 1,70 kadınlarda 1,57'dir. Kafa yapısı Akdeniz ırkından olduklarını göstermektedir.<ref name="1,322"/> Bu ırkın kaba ve narin yapıları bir arada görülür, ancak narin yapılılar çoğunluktadır.<ref>M. Özbek, ''Çayönü İnsanları ve Sağlık Sorunları'', Sh.: 126</ref> Bu dönemde nüfusun % 34'ünün bebek ve çocuk olduğu görülmektedir. Çocuk ölümlerinin çoğunlukla 2 – 3 yaş arasında olduğu belirlenmiştir. Bu yaşlar, normal olarak son derece steril bir beslenme tarzı olan anne sütüyle beslenmeden diğer besinlere geçiş yaşlarıdır. Çayönü geleneğinde bebeklerin sütten kesilmelerinin 2 – 3,5 yaşlarında olduğu anlaşılmaktadır.<ref>A. Metin Büyükkarakaya, [http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1748/18578.pdf ''Tasmasor ve İkiztepe Arkeolojik Topluluklarında Mine Hipoplazilerinin İncelenmesi''], Sh.: 11</ref> Bu yaşlardaki ölümler, bu dış besinlerden alınan patojen unsurlara, enfeksiyonel hastalıklara, örneğin ateşli ishale ve yetersiz anne bakımına bağlanmaktadır.<ref>M. Özbek, [http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/arkeometri/05_arkeometri.pdf ''Son Buluntuların Işığında Çayönü Neolitik İnsanları''] 5. Arkeometri Sonuçları Toplantısı (1989) Sh.: 161, 162</ref><ref>M. Özbek, ''Çayönü İnsanları ve Sağlık Sorunları'' Sh.: 124</ref><ref>[http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/arkeometri/13_arkeometri.pdf ''13. Arkeometri Sonuçları Toplantısı''] (1998) Sh.: 148</ref> Bebek ölümleri genelde yüksek oranlı olmakla birlikte Hücre Planlı Yapılar Evresi'nde daha yüksek olduğu görülmektedir.<ref name="1,8">M. Özbek, ''Son Buluntuların Işığında Çayönü Neolitik İnsanları'', Sh.: 165</ref> Daha ayrıntılı bir inceleme, 0 – 15 yaş arasındaki ölümlerden % 67'si 0 – 5 yaş arasındaki çocuklarda görüldüğünü ortaya çıkarmaktadır.<ref name="1,6">M. Özbek, ''Son Buluntuların Işığında Çayönü Neolitik İnsanları'' Sh.: 162</ref>

Kemiklerin incelenmesinden çeşitli hastalıklar yaşandığı anlaşılmaktadır. Belli başlıları kulak ve kemik iltihabı, eklem bozuklukları, diş çürükleri sayılabilir. Özellikle kemik iltihabı dikkat çekecek kadar yaygın görünmektedir.<ref name="1,3"/> Eklem kıkırdaklarındaki tahribat sıklığı % 71,8 olarak görülmektedir. Enfeksiyonel hastalıkların sıklığı ise % 61,1'dir. Dejeneratif eklem rahatsızlıkları kadınlarda % 65,9 erkeklerde ise % 84 olarak görülmektedir.<ref name="1,12">Ali Metin Büyükkarakaya, [http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/arkeometri/21_arkeometri.pdf ''Çayönü ve Aşıklı Neolitik Toplumlarında Büyüme Bozuklukları''] 21. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, Sh.: 68, 69</ref> Diğer yandan ileri derecede diş aşınması görülmektedir. Bu durumun, tahıl öğütmekte kullanılan [[bazalt]] öğütme taşlarının ufalanmasıyla una karışan çok ufak parçalardan ileri geldiği kabul edilmektedir. Bu tahıl öğütme işleminin bir olumsuz sonucu, ki Çayönü toplumunda yaygındır, bilek, kol, diz eklemleri ile bel ve boyun omurlarında görülen ileri derecedeki eklem deformasyonlarıdır.<ref name="1,3"/> Bu durumun, zor ve ağır işlerde çalışmanın omurgada neden olduğu aşırı yüklenmeye de bağlı olduğu düşünülür.<ref>M. Özbek, ''Son Buluntuların Işığında Çayönü Neolitik İnsanları'' Sh.: 166</ref> Dişlerde görülen diğer bir sorun da, diş minesinin yeterince kalınlaşamaması olarak tanımlanan diş mine hipoplazileridir. Kadınlarda % 44,7 erkeklerde ise % 20,5 sıklıkla görülen bu durum 1 – 1,5 yaşlarda ortaya çıkmaya başlar, 4 – 4,5 yaşlarda en yüksek orana ulaşır.<ref>Sevil Özterzi, ''Anadolu'da Neolitik ve Kalkolitik Dönemdeki Mezar Tiplerinin ve Ölü Gömme Geleneklerinin Sosyokültürel Açıdan Değerlendirilmesi'' Yüksek Lisans Tezi, 2011 Sh.: 54</ref> Bir başka sağlık sorunu ise [[anemi]]dir. Özellikle çocuklarda rastlanmaktadır. Çayönü toplumunda aneminin demir eksikliğine bağlı olduğu ileri sürülmektedir. Demir eksikliği ise buna yol açan bir hastalığa ya da belirli bir süre devam eden yetersiz beslenmeye bağlanır. Beslenmenin esas olarak tahıllara dayanması, demir eksikliğinin önemli bir nedeni olarak görülmektedir.<ref name="1,19">Deniz Erdem, Sh.: 41</ref>

Ayrıca muhtemelen avlanma sırasında karşılaşılan kazalar sonucu baş, kol ve bacak kemiklerinde kırıklar vardır. Bu kırıkların bilinçli bir sarma ile iyileştirildiği görülmektedir. Dokuz yetişkin kafatasında karşılaşılan yaralanmalarını da iyileştiği görülmektedir.<ref name="1,3"/><ref>Serpil Özdemir, [http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/71/1758/18643.pdf ''Minnetpınarı İskeletlerinin Paleopatalojik Açıdan Analizi''] Sh.: 101 – 108 - 111</ref>

Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'ın son yapı katı olan Geniş Odalı Yapılar Evresi'nde ve Çanak Çömlekli Neolitik tabakada yerleşme içi gömütlere rastlanmaz. Açıktır ki yerleşme dışında bir mezarlık alanı vardı. Daha eski tabakalarda ise yerleşme içi gömüt geleneği esastandır. En eski evre olan Yuvarlak Planlı Çukur Yapılar Evresi'nde gömüt armağanı olmadan, hocker durumunda kil tabanlar altına gömü yapılmıştır. Izgara Planlı Yapılar Evresi'nde avlularınızgaraları kuzeyoluşturan yarısınaduvarlar ya da iki avlu arasındaki alanlaraarasına, hockertek durumunda,tek sağya taraflarınada yatırılaraktopluca gömülmüşlerdirgömülmüştür. Gömüt armağanı olarak takı gibi kişisel eşyalar, sürtmetaş aletler ve kırmızı aşıboyası parçaları vardır.<ref name="1,18"/> Kanallı Yapılar Evresi'nde, arkeoloji biliminde "Kafataslı Yapı" olarak bilinen yapıya topluca ve ikincil gömü yapılmıştır. Çeşitli gömüt tipleri uygulanmıştır.<ref name="1,3"/> Tüm bunlar, Çayönü kazılarının önemini gösterir bulgulardır. Çayönü, zaman içinde taban altına gömü geleneğinden yerleşme içinde ortak bir yapı içinde ve ikincil gömü yapma geleneğine doğru olan gelişmenin izlenmesini sağlamaktadır.<ref>J. Pearson, M. Grove, M. Özbek, H. Hongo, Sh.: 181</ref>

== Değerlendirme ve tarihlendirme ==