Vikipedi

Erzurum: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmemiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Agilli (mesaj | katkılar)
59 değişiklik
Değişiklik özeti yok
JAnDbot (mesaj | katkılar)
67.455 değişiklik
k r2.7.3) (Bot: Ekleniyor: ms:Wilayah Erzurum
1. satır:
{{Coord|40|03|47|N|41|34|01|E|region:TR-25_type:adm1st|display=title}}
{{taraflı}}
{{dablink|Bu madde Erzurum il sınırları içindeki tüm bölgeyi kapsamaktadır. Şehir için [[Erzurum]] sayfasına gidiniz.}}
 
{{Türkiye il bilgi kutusu
{{dablink|Bu sayfa [[Erzurum (il)|Erzurum ilinin]] şehir merkezini anlatmaktadır. Başlığın diğer anlamları için [[Erzurum (anlam ayrımı)]] sayfasına bakınız.}}
| il_adı = Erzurum
{{Yerleşim bilgi kutusu
| ad harita_adı = Erzurum
| bölge = [[Karadeniz Bölgesi]] ve [[Doğu Anadolu]]
| resmi_ad =
| diğer_adil_merkezi = [[Erzurum]]
| yerli_adyüzölçümü = 25066
| takma_adyüzölçümü_ref =
| nüfus_yoğunluğu = 31.05
| yerleşim_türü = [[Türkiye'de büyükşehir belediyeleri|Büyükşehir]]
| sloganplaka_kodu = 25
| görüntü alan_kodu = Erzurum.jpg442
| vali = [[Sebahattin Öztürk]]
| görüntü_boyutu = 270px
| website = [http://www.erzurum.gov.tr Erzurum Valiliği]
|isim = Erzurum
|harita1 = Latrans-Turkey location Erzurum.svg
|harita1 boyut = 250px
|harita1 açıklama = Türkiye'deki yeri
|harita = Erzurum districts.png
|harita boyut = 250px
|harita açıklama = Siyasi haritası
| latd = 39| latm = 54| lats = 35| latNS = N
| longd = 41| longm = 16| longs = 32| longEW = E
| altbölüm_türü = [[Ülkeler listesi|Ülke]]
| altbölüm_adı = {{bayraksimge|Türkiye}} [[Türkiye]]
| altbölüm_türü2 = [[Türkiye'nin coğrafi bölgeleri|Bölge]]
| altbölüm_adı2 = [[Doğu Anadolu Bölgesi|Doğu Anadolu]]
| altbölüm_türü3 = [[Doğu Anadolu Bölgesi|Bölüm]]
| altbölüm_adı3 = [[Erzurum-Kars Bölümü|Erzurum-Kars]]
| altbölüm_türü4 = [[Türkiye'nin illeri|İl]]
| altbölüm_adı4 = [[Erzurum (il)|Erzurum]]
| parts = 3 [[Erzurum ilinin merkez ilçeleri|ilçe]]
| p1=[[Aziziye, Erzurum|Aziziye]] |p2=[[Palandöken, Erzurum|Palandöken]] |p3=[[Yakutiye, Erzurum|Yakutiye]]
| kuruluş_tarihi =
| yönetim_dipnotlar=
| önder_türü = [[:Kategori:Erzurum Büyükşehir Belediye başkanları|Belediye Başkanı]]
| önder adı = [[Ahmet Küçükler]]
| önder_adı = [[Ahmet Küçükler]]
| önder_parti = [[Adalet ve Kalkınma Partisi|AK Parti]]
| önder_türü1 = [[:Kategori:Erzurum valileri|Vali]]
| önder_adı1 = [[Sebahattin Öztürk]]
| önder_parti1 =
| yüz_ölçümü_toplam_km2 = 3385
| yüz_ölçümü_su_km2 =
| nüfus_as_of = 2012
| nüfus_toplam = 398.368
| nüfus_merkez = 384.399
| nüfus_not = <ref>[http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&ENVID=adnksdb2Env&report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.RDF&p_il1=25&p_kod=1&p_yil=2012&p_dil=1&desformat=html Erzurum merkez ilçelerinin nüfus bilgileri - TUİK (2012)] </ref>
| nüfus_metro =
| nüfus_yoğunluğu_km2 = 117.7
| nüfus_yoğunluğu_urban_km2 =
| nüfus_yoğunluğu_metro_km2 =
| nüfus_metro =
| zaman_dilimi = [[Doğu Avrupa Zaman Dilimi|DAZD]]
| utc_offset = +2
| zaman_dilimi_DST = [[Doğu Avrupa Zaman Dilimi|DAYZD]]
| utc_offset_DST = +3
| rakım_m = 1853
| posta_kodu =
| alan_kodu = 0442
| plaka_kodu = 25
| website = <center>[http://www.erzurum.bel.tr/ Erzurum Büyükşehir Belediyesi] <br /> [http://www.erzurum.gov.tr/ T.C. Erzurum Valiliği] <br /> [http://www.kudaka.org.tr/ T.C. Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı]</center>
}}
'''Erzurum''', [[Doğu Karadeniz Bölgesi]]'nde kalan kuzey kesimleri hariç, büyük bölümü [[Doğu Anadolu Bölgesi]]'nde yer alan, [[Türkiye Cumhuriyeti]]'nin bir [[il]]idir.
'''Erzurum''', Azerice (Ərzurum), Gürcüce (ერზურუმი), Ermenice (Էրզրում) [[Türkiye|Türkiye]]'nin [[Doğu Anadolu Bölgesi|Doğu Anadolu Bölgesi]]'ndeki en büyük ve en kalabalık şehridir. Denizden yüksekliği yaklaşık 2000 m. olan Erzurum, tarihin ilk dönemlerinden beri yerleşim yeridir. 2012 yılı itibariyle şehir nüfusu 398.472'dir. Şehir, tarihi eserleri ve kış sporları tesisleriyle de tanınır.
 
İlin kuzeyinde [[Rize]] ve [[Artvin]], kuzeydoğusunda [[Ardahan]], batısında [[Bayburt]] ve [[Erzincan]], doğusunda [[Kars]] ve [[Ağrı]], güneyinde [[Bingöl]] ve [[Muş]] bulunmaktadır. 3 tanesi merkez ilçe olmak üzere toplam 20 ilçesi vardır. Yüzölçümü bakımından en büyük 4. ildir.
== Kökenbilim==
"''Erzurum''" isminin menşeî: " ''Erzurum'' " ismi; "[[Azzi|Azzi]] ", " Erzen " (Darı), " Arze " ve bilhassa Müslüman Arapların " Erzenu'r Rûm " (''Erzen-i Rûm'') ismiyle andıkları, aynı bölgedeki eski ve tarihi bir şehirden gelir. Erzurum ismini şehire Türkler vermişlerdir.<ref>Rehber Ansiklopedi, Cilt 5, s.189</ref>
[[Hudûd el-âlem]] isimli kitapta; bu şehrin müstahkem bir kalesi bulunduğu için, her taraftan gelen gazilerin nöbet tutarak şehri korudukları ve şehirde tüccarların çok olduğu bildirilmektedir.<ref>Maqbul Ahmad: C. E. Bosworth ve M. S. Asimov (Yayımcı): ''History of Civilizations of Central Asia''. Cilt IV, Bölüm 2, Paris 1992, s. 221.</ref>.
 
Nüfusun %35'i köylerde, %65'i kentte yaşar.<ref>http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&ENVID=adnksdb2Env&report=wa_idari_yapi_10sonrasi.RDF&p_il1=25&p_yil=2011&p_dil=1&desformat=html</ref> Temel geçim kaynağı tarım ve hayvancılık olup son yıllarda kış turizmiyle de öne çıkmaktadır. Soğuk iklimi sebebiyle sanayisi gelişmemiştir. Yüzölçümünün %15.17'sinde tarım yapılabilir.<ref>[http://www.erzurumtb.org.tr/erzurum/erz_ekonomi.htm Erzurum'da Tarım - Erzurum Ticaret Borsası]</ref> [[Kadayıf dolması]], [[cağ kebabı]], [[kesme çorbası]], [[civil peynir]]iyle meşhurdur.
== Tarihçe ==
=== Erzurum Kronolojisi ===
<ref>[http://www.erzurum.gov.tr/kronoloji.asp/ Erzurum_Valiliği_Kültür_Erzurum Kronolojisi]</ref>
 
[[Türk Silahlı Kuvvetleri]] [[9. Kolordu Komutanlığı]], Erzurum ilinde bulunmaktadır.
[[Dosya:Erzurum-Alaca ky.höyük1.jpg|thumb|right|250px|Erzurum merkez ilçe [[Aziziye, Erzurum|Aziziye'ye]] bağlı [[Alaca, Aziziye|Alaca]] köyündeki eski dönemlere ait Alacahöyük]]
 
== Kökenbilim ==
{| class="wikitable" width="533px"
Erzurum ili, adını il merkezindeki [[Erzurum]] kentinden alır.
!Dönem/Yıl
!OLAYLAR
|-
| <small>M.Ö.XI. yy.</small>
| [[Azzi|Azzi–Hayaşa]] Krallığı
|-
| <small>M.Ö.VIII.yy.</small>
 
== Tarihçe ==
| [[Urartular]]
Erzurum il alanı tarih öncesinden günümüze dek pek çok medeniyeti barındırmıştır. Erzurum'un tarihi MÖ 4000'e kadar uzanmaktadır.[[Urartular]], [[Kimmerler]], [[İskitler]], [[Hititler]], [[Medler]], [[Persler]], [[Romalılar]], [[Bizanslılar]], [[Sasaniler]], [[Emeviler]], [[Selçuklular]], [[Moğollar]], [[İlhanlılar]], [[Safeviler]], [[Osmanlılar]] ve [[Türkiye Cumhuriyeti]], il topraklarını kontrolleri altında tutmuştur.<ref>[http://erzurum.meb.gov.tr/menu_dosyalar/erzurum_stratejik_plan.pdf Erzurum Valiliği, İl Milli Eğitim Müdürlüğü, Erzurum Tarihi] 20 Haziran 2012 tarihinde erişilmiştir.</ref>
|-
== İklim ==
| <small>M.Ö.585–550</small>
| [[Medler]]
|-
| <small>M.Ö.550–530</small>
| [[Persler]]
|-
| <small>M.Ö.330–323</small>
|[[III. Aleksandros|Büyük İskender dönemi]]
|-
| <small>M.Ö.323–120</small>
| Selokitler
|-
| <small>M.Ö.120–34</small>
| [[Partlar]]
|-
| <small>M.Ö.34-M.S.395</small>
| [[Romalılar]]
|-
| <small>'''M.Sonra'''</small>
|-
| [[395]]
| [[Bizans]]
|-
| [[610]]
| [[Sasaniler]]
|-
| [[638]]
| [[Ömer bin Hattab]] 'ın komutanlarından İlyas Bin Ganem'in Erz.’u alması
|-
| [[651]]
| [[Habib bin Mesleme]] 'nin Erz.'u Bizans'tan geri alması
|-
| [[686]]
| [[Leontlos]] 'un (Bizanslı komutan) Erz.'u alması
|-
| [[700]]
| [[Emevi]] [[Halife|Halifesi]] Abdülmelik'in oğlu Abdullah'ın Erz.'u [[Bizans|Bizans'tan]] geri alması
|-
| [[753]]
| Erzurum’un tekrar [[Bizanslılar|Bizanslıların]] eline geçmesi
|-
| [[772]]
| Amr bin İsmail el–Haris'in yöreyi [[Abbasiler|Abbasi]] yönetimine bağlaması
|-
| [[934]]
| [[Loannes Kurkuas]] 'ın (Bizanslı komutan) Erz.'u alması
|-
| [[948]]
| [[Abbasiler|Abbasilerin]] şehri geri almaları
|-
| [[949]]
| Loannes Çimiskes'in (Bizanslı komutan) Erz.’u alması
|-
| [[979]]
| Erz.’un [[Bagratlı Krallığı|Bağratlı]] David'e verilmesi
|-
| [[1001]]
| Erz.’u (Bizans imparatoru)[[II. Basileios]] 'un alması
|-
| [[1019]]
| [[II. Basileios]]’un Oltu'yu alması
|-
| [[1048]]
| Erz. ve civarına [[Pasinler Muharebesi|İbrahim Yinal Bey]] ve [[Pasinler Muharebesi|Kutalmış Bey]] 'in akınlar yapmaları
|-
| [[1054]]
| Tuğrul Bey'in Erz.’a kadar ilerlemesi
|-
| [[1058]]
| Yakut Bey'in Erz. civarını alması
|-
| [[1071]]
| Alparslanın komutanlarından Ebulkasım'ın Erzurum ve yöresini fethederek [[Saltuklu Beyliği|Saltuklular beyliğini]] kurması
|-
| [[1202]]
| [[Saltuklu Beyliği|Saltuklu beyliğinin]] Anadolu Selçuklu sultanı II. Süleyman şah tarafından ortadan kaldırması
|-
| [[1242]]
| Moğolların Erz.'u alması
|-
| [[1295]]
| Erz.'un [[İlhanlılar| İlhanlı]] egemenliği altına girmesi
|-
| [[1358]]
| Erz.’u [[Celayirîler]] sultanı [[Celayirîler#Celayirîlerin sultanları|Uveys Bahadır Han'ın]] alması
|-
| [[1385]]
| Erz.'u [[Karakoyunlular|Karakoyunluların]] alması
|-
| [[1387]]
| [[Timur|Timur'un]] , kenti Mutahharten'in yönetimine vermesi
|-
| [[1404]]
| Yusuf Ali adlı bir Türkmenlinin [[Timur|Timur'un]] ölümü üzerine Erz.’u ele geçirmesi
|-
|[[1434]]
| [[Akkoyunlular|Akkoyunlu]] hükümdarı Karayülük Osman'ın Erz.'u alması
|-
|[[1468]]
| Akkoyunlu hükümdarı [[Hasan (Akkoyunlu)|Uzun Hasan'ın]] Erz.'u ele geçirmesi
|-
|[[1502]]
| Erz.'un [[Safevî Devleti|Safevilerin]]eline geçmesi
|-
|[[1517]]
| Erz.'un [[Yavuz Sultan Selim|Yavuz Sultan Selim Han]] tarafından Osmanlı yönetimine bağlanması
|-
|[[1535]]
| [[Erzurum Eyaleti|Erzurum Beylerbeyliği]] kuruldu
|-
|[[1590]]
| Erzurum halkı [[Yeniçeri Ocağı|yeniçerilere]] karşı ayaklandı
 
İlin [[Doğu Karadeniz Bölgesi]]'nde yer alan kuzey kesimleri haricindeki büyük kısmı [[Doğu Anadolu Bölgesi]]'nde yer alır ve [[karasal iklim]]e sahiptir. Erzurum rakımının fazlalığı ve kar yağışının yoğun olması (Yılın 70 günü [[kar]] yerde kalır.) güneş ışınlarının uzaya tekrar geri yansımasına sebep olur. Bu yüzden Erzurum, [[Türkiye]]'nin en çok güneş gören illerinden biri olmasına rağmen, en soğuk illerindendir. Yazın sıcaklık +35 dereceyi görürken kışın sıcaklık -38 dereceye kadar iner. <ref>[http://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=ERZURUM Erzurum Yıllık Sıcaklık ve Yağış Verileri - Türkiye Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü (DMİ])</ref>
|-
|[[1622]]
| [[Abaza Mehmed Paşa|Abaza Mehmet Paşa]] ayaklanması
 
|-
|[[1628]]
| [[Abaza Mehmed Paşa|Abaza Mehmet Paşa]] ayaklanmasınınsona erdirilmesi, [[IV. Murat|IV. Murat'ın]] yeni sadrazamı [[Gazi Ekrem Hüsrev Paşa]] komutasındaki Ordunun tekrar Erzurum kalesini kuşatması
|-
|[[1803]]
| Erz. Valisi Gürcü Osman Paşa ayaklandı
|-
|[[1828]]
| Erzurum [[Ruslar]] tarafından işgal edildi.
|-
|[[1829]]
| [[Ruslar]] Erzurum'dan çekildi.
 
|-
|[[1856]]
| [[Rusya-Türkiye ilişkileri|Türk–Rus Savaşı]] (Gavurboğan savaşları)
 
|-
|[[1877]]
| Erzurum'un yeniden rus işgaline uğraması ve şanlı Aziziye savaşında Erzurum'un Türk tarihine emsalsiz bir zafer kazandırması
 
|-
|[[1879]]
|[[Berlin Antlaşması|Berlin antlaşması]] ile Rus işgalinin sona ermesi <ref>[http://www.erzurum.gov.tr/kronoloji.asp/ Erzurum_Valiliği_Kültür_Erzurum Kronolojisi]</ref>
 
|-
|[[1916]]
| [[Ruslar]] Erzurum’u işgal etti
 
|-
|[[1917]]
| [[Ruslar]] ,[[Rusya|Rusya'daki]] [[Ekim devrimi|Bolşevik isyanından]] dolayı Erzurum’dan çekildi, Erzurum ve yöresinde binlerce insan [[Müslüman - Türk katliamları#1905-1920 yılları arasında Ermenilerin yaptığı katliamlar|Ermeni çetelerince]] katledildi.<ref name=Tver9>{{Harvnb|Tverdohlebof|1918|loc=9-10}}.</ref>
 
|-
|[[1918]]
|[[Ruslar|Rusların]] [[1916]] yılında Erzurum’u istilası ile başlayan işgal, Osmanlı ordusunun bölgeye intikali ile son buldu. Bölge işgal ve katliam çetelerinden temizlendi. 12 Mart 1918 tarihi, Erzurum’un düşman işgalinden kurtuluş tarihi olarak ilân edildi.
|-
|[[1919]]
| [[Erzurum Kongresi]] ([[21 Temmuz]]-[[7 Ağustos]] [[1919]]) yapıldı.
|}
 
=== İlk dönem ===
 
Doğu Anadolu'nun en büyük kenti olan Erzurum'un MÖ 4900 yıllarında kurulduğu tahmin edilmektedir. Erzurum'u da içine alan bölge tarih boyunca [[Hurriler]], [[Asurlar]], [[Kimmerler]], [[İskitler]] (''Sakalar'') bölgede hakimiyet kurmuşlardır. [[Medler]] tarafından kuşatılamayan bölge [[Persler]] tarafından M.Ö. 6. yüzyılda istilâ edilmiştir. M.Ö. 4. yüzyılda İran'ı mağlup eden Makedonya Kralı İskender bölgede hüküm sürmüştür.Daha sonra İskender'in ölümü üzerine önce Selokidler'in sonra ise [[Romalı]]'ların eline geçen bölge, Romalılar ile [[Partlar]] arasında büyük savaşlara sebep olmuştur. [[Roma İmparatorluğu]]nun bölünmesi sebebiyle M.S. 395 yılında ''Erzurum'', Doğu Roma' lılara ([[Bizanslılar]]'a) verilmiştir. Daha sonraki dönemde [[Sasaniler]] ve [[Bizanslılar]] tarafından yönetilmiştir. [[Hititler]]'in sınır bölgesinde olan Erzurum'un pek çok savaşlara sahne olmasının sebebi tarihi göç ve istilâ yolları üzerinde bulunmasından kaynaklanmaktadır. M.S. 422 yılında Bizanslılar ''Erzurum'' yakınlarında " Theodosiopolis" şehrini kurdular. Daha sonra ''Erzurum'' ve "Theodosiopolis" Müslüman Komutan Ömer bin Hattab'ın komutasındaki İslam Orduları tarafından 633 yılında fethedildi. Müslümanların eline geçen bölgenin nüfusu çok sürede hızla arttı ve 200 bin oldu. O dönemde dünyanın en büyük şehirleri arasında olan ''Erzurum'' daha sonra İslâm devletlerinin birbiriyle çekişip iç mücadeleye başlamaları ve sonuç itibariyle zayıf düşmeleri neticesinde Bizanslılar diğer şehirleri ve Erzurum'u geri aldılar.<ref>Rehber Ansiklopedi, Cilt 5, s.189</ref> 1048 yılında [[Selçuklular]] Pasinler meydan muharebesinde Bizanslıları mağlup ettiler. Böylece 1071 Malazgirt meydan muharebesinden 22 yıl önce ''Erzurum'' 'u; Tuğrul Bey, kardeşi Çağrı Bey ve Süleyman Şah'ın babası Şahzade Kutalmış Bey feth etmiş oldular. Bu süreçte Bizansla yapılan anlaşma üzerine ''Erzurum'' Bizans'a geri iade edildi. Selçuklu Sultanı Alparslan'a bağlı komutanlardan Ebul Kasım, 1071 Malazgirt zaferinden sonra Bizans'ı mağlup ederek ''Erzurum'' 'u feth etti.
[[Dosya:12. yy. da yaptırılan Emir Saltuk Kümbeti.jpg|thumb|right|200px|Üç kümbetler-Emir Saltuk Kümbeti]] [[Dosya:Erzurum Üç kümbetler.jpg|thumb|left|200px|Üç kümbetler]]
[[Anadolu]]'da ilk Türk Beylerbeyliği olan Saltık (Saltuk)oğulları " [[Saltuklular|Saltuklular Beyliği]] " kuruldu. ''Erzurum'' 1202 yılına kadar Saltuklular Beyliğinin başşehri olmuştur.
'''1071-1202 döneminde''': Melik Ebul Kasım (1071-1103), Melik Ali (1103-1174), Melik Nasreddin Mehmed (1174-1884), Melikşah (1184-1202), Melik Alâeddin (1200-1202) hüküm sürmüşlerdir.Erzurum 1202 yılında Konya 'da bulunan Anadolu Selçuklularına tabi bir vilâyet oldu.
1242 yılında [[Moğollar]] tarafından istilâ edildi. Bu istilânın ardından Erzurum ve yöresini [[İlhanlılar]] ele geçirmiş oldular. 1202-1335 yıllarında Erzurum'da hüküm süren İlhanlılar'dan sonra bölge [[Eratna Beyliği|Eretna]] ( Ertenç) Türk Beyliğinin himayesine girdi. 1300'lü yılların sonunda ''Erzurum'' 'u önce [[Karakoyunlular]] sonra da [[Timur]] kuşattı. Karakoyunlular bölgede 15 'nci asrın ortalarına kadar hüküm sürdüler. 1467'de Akkoyunlular'ın önderi Uzun Hasan'ın gerçekleştirdiği ani bir baskın sonucu [[Cihan Şah]]'ın ölümüyle Karakoyunlu devleti yıkıldı, ''Erzurum'' [[Akkoyunlular]] 'ın eline geçti. Akkoyunlu Devleti, Safevi hükümdarı Türk asıllı [[Şah İsmail]] tarafından 1508'de tamamen ortadan kaldırıldı. Safevilerin eline geçen Erzurum, safeviler döneminde çok geriledi. 1514 yılında Osmanlı Sultanı [[Yavuz Sultan Selim]] ''Erzurum'' 'u feth etti. Safeviler ''Erzurum'' 'u geri aldılar. Daha sonra Kanuni Sultan Süleyman Erzurum'u kesin olarak Osmanlı topraklarına katmıştır. ''Erzurum'' Osmanlı İmparatorluğu döneminde bir eyâlet merkezi olarak çok gelişti. Trabzon - Tebriz ticaret yolu üzerinde olması ve kalesinden dolayı serhat şehri statüsüne sahip oluşu, ''Erzurum'' 'u, Osmanlıların İran'a yaptığı seferlerin askeri üssü konumuna getirmişti. Günden güne gelişerek; ticaret, kültür, san'at, sanayi ve askeri merkez haline geldi. Osmanlılar tarafından ''Erzurum'' merkezli kurulan eyaletin sınırları dahilinde; ''Erzurum'', Gümüşhane, Erzincan illeri ve Muş'un Malazgirt, Bingölün Kiğı ilçeleri yer alıyordu. 1600 'lü yılların ortalarında ''Erzurum eyaleti'' 49.324 km2 yüzölçüme sahipti.<ref>Rehber Ansiklopedi, Cilt 5, s.190</ref>
 
=== Yakın dönem ===
[[Dosya:A mansion in which Turks are being massacred.jpg|thumb|left|300px|1918'de, Erzurum'da Ermenilerin, Türkleri içine doldurarak yaktıkları konak.]] ''Erzurum'' , 1828- 1829, 1878 ve 1916 'da üç defa Rus istilâsına uğramıştır. Rusların çok büyük tahribatlar yaptığı bu istilâlar geçici olmuştur.<ref>Rehber Ansiklopedi, Cilt 5, s.190</ref> 1877-1878 'de [[Ahmet Muhtar Paşa|Gazi Ahmet Muhtar Paşa]], Ruslar'ı doğuda birkaç defa bozguna uğratmasına rağmen, Rusların sürekli takviye almaları sebebiyle sonuç Ruslar'ın lehine gelişmiştir.<ref>Rehber Ansiklopedi, Cilt 5, s.190</ref> [[Ahmet Muhtar Paşa]], Rus General [[Arshak Ter-Gukasov]] 'u [[Halyaz, Karayazı|Karayazı]] yakınlarında vuku bulan [[Halyaz Muharebesi|Halyaz meydan muharebesinde]] (21 Haziran, [[1877]] ) ; Rus Başkomutanı Ermeni asıllı Melikof 'u da [[Zivin Muharebesi|Zivin Meydan Muharebesinde]] (25-26 Haziran 1877 ) mağlup etti.<ref>Edward W.,Allen D.,Muratoff P. -"Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border ..."ingilizce bölümurl =http://books.google.com.tr/books?id=oDb6P0HXwIcC&pg=PA141&dq=battle+of+zivindag&hl=tr&sa=X&ei=nwDxTpCDAorssgaDr8nxDw&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=battle%20of%20zivindag&f=false</ref> Rus Çarı, bu yenilginin üzerine General Melikof 'u azletti ve akabinde [[Ahmet Muhtar Paşa]], Rus ordusu ile [[Başgedikler, Kars|Kars ve Gümrü arasında]] [[Gedikler Muharebesi|Gedikler Meydan Muharebesinde]] üçüncü defa karşılaştı. Rus ordusunu mağlubiyete uğrattı.<ref > [http://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D0%B8_%D0%9A%D1%8A%D0%B7%D1%8A%D0%BB_%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B5]Bkz.Bulgar vikipedisi-[[Kızıltepe Muharebesi]]</ref> Bunun üzerine [[II. Abdülhamid|Osmanlı Sultanı İkinci Abdülhamid Han]] , [[Ahmet Muhtar Paşa]] 'ya " [[Gazi|''Gazi'']] " ünvanını verdi. [[Yahniler Muharebesi|Yahniler Meydan Muharebesini]] ;, 34 bin [[Türk]] askeri , 74 bin Rus askerini mağlup ederek kazandı.<ref name= kafkas>http://ebooks.cambridge.org/chapter.jsf?bid=CBO9780511708732&cid=CBO9780511708732A025</ref> Ruslar aşırı derecede kuvvet yığınca [[Ahmet Muhtar Paşa|Gazi Ahmet Muhtar Paşa]], ordusunu ''Erzurum'' 'a çekti. [[Osmanlı İmparatorluğu Ordusu|Türk ordusunun]] dağilmasını böylece önlemiş oldu. Türk askeri ve [[Dadaş|Erzurum halkının]] birlikte verdikleri savunma ve mücadele karşısında Ruslar geri çekilmek zorunda kaldılar. Sonradan Rusların aldıkları ek takviye yardımlar 9 Kasım 1877 - 13 Temmuz 1878 döneminde bölgeyi işgal altında tutmalarını sağlamıştır. [[Ekim Devrimi|Rus devrimi]](6 Kasım 1917) üzerine Ruslar, ''Erzurum'' 'u terk ederken şehri Ermeni çetelerine teslim ettiler.Ermeni çetelerinin bölgedeki [[Müslüman-Türk katliamları|katliam]] ve tahribatları Ruslar'dan çok daha korkunçtu.<ref>Rehber Ansiklopedi, Cilt 5, s.191</ref>[[Dosya:Erzurum-Alaca ky.Şehitler Anıtı3.jpg|thumb|right|200px|[[Alaca, Aziziye|Alaca köyü şehitler Anıtı]]]]
27 Şubat 1918 günü Ermeniler Erzurum'un [[Alaca, Ilıca|Alaca]] köyünde Türkleri öldürdü.<ref name=Tver9>{{Harvnb|Tverdohlebof|1918|loc=9-10}}.</ref> Erzurum'da Türk çarşıları Ermeniler tarafından yakılmaya başlandı.<ref name=Tver9/> 26-27 Şubat 1918 gecesi Ermeniler Erzurum'da 3000<ref name=Tver11/> ila 8000<ref>Demirel, Muammer. ''Birinci Dünya Harbinde Erzurum ve çevresinde Ermeni hareketleri, 1914-1918'' (1996), Genelkurmay Basımevi, [http://books.google.com/books?id=209pAAAAMAAJ&q=Erzurum+katliam+8000&dq=Erzurum+katliam+8000&hl=en&ei=vVW5TceACczSsgbmoO3qAw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC4Q6AEwAA sf.97]</ref><ref>Türközü, Halil Kemal. ''Armenian atrocity according to Ottoman and Russian documents'' (1986), Institute for the Study of Turkish Culture, [http://books.google.com/books?ei=C1S5TfKgFJDfsgbO1LDrAw&ct=result&id=sKsMAAAAIAAJ&dq=Erzurum+massacre&q=%22Erzurum+massacre%22#search_anchor sf.72]: "In brief, the victims of Erzurum massacre, including aged men women and children totaled at 8000."</ref> Müslümanı öldürdü.<ref name=Tver11>{{Harvnb|Tverdohlebof|1918|loc=11-12}}.</ref> Rus Yarbay Tverdohlebof, Şubat 1918 sonlarında Erzurum'a yakın köylerdeki Türklerin "ortadan kaybolduklarını" bildirmektedir.<ref name=Tver30>{{Harvnb|Tverdohlebof|1918|loc=30}}.</ref> Türk Ordusu 15'inci Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir, ''Erzurum'' 'da Ermeni çeteleri ile girdiği muharebe sonucunda galip geldi ve ''Erzurum'''u Ermeni işgalinden kurtardı (12 Mart, [[1918]]) . ''Erzurum'', bir harebeyi andırıyordu. Ermeni çeteleri binlerce insan katletmişti. Selçuklular ve Osmanlılara ait tarihi eserlerin çoğu Ermenilerce tahrip ve imha edilmişti.<ref>Rehber Ansiklopedi, Cilt 5, s.191</ref> [[Dosya:ErzurumKongresiKararlari.JPG|thumb|right|180 px|Erzurum Kongresi Kararları (23 Temmuz, 1919)]]''Erzurum'' 'u işgal eden Rus ve Ermeni çetelerinin baskısı sonucu ''Erzurum'' 'dan göç eden Erzurumlular, kısa süre sonra tekrar ''Erzurum'' 'a dönmeye başladılar. [[Türk İstiklâl Harbi]] , '''Milli Mücadele''', Millî Birlik ve Bağımsızlık Hareketinin temeli [[Erzurum Kongresi|23 Temmuz 1919]] 'da ''Erzurum'' 'da toplanan ve [[Erzurum Kongresi]] 'nde alınan:
# ''Vatan bir bütündür, bölünemez''
# ''Millet her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı, topyekün kendisini savunacak ve direnecektir.''
# ''Milli gücü kullanmak ve milli iradeyi hakim kılmak temel ilkedir''.
[[Dosya:Erzurum Kongresinde alınan kararların özü2(Erzurum Havuzbaşı Şehir Meydanı).jpg|200px|thumb|left|Erzurum Kongresi Kararlarının özü(Erzurum Havuzbaşı Şehir Meydanı)]]
 
 
kararları ile atılmıştır. [[Türk İstiklâl Harbi|İstiklâl Harbi]] sürecinde ''Erzurum'' 'un tarihi yeri ve önemi çok büyüktür. Milli Mücadele, Misak-ı Milli Beyannamesi ile ''Erzurum'' 'da fiilen ve hukuken başlatılmış oldu.
 
=== Tarihi süreç ve sonuç ===
<ref>Maqbul Ahmad: C. E. Bosworth ve M. S. Asimov (Yayımcı): ''History of Civilizations of Central Asia''. Cilt IV, Bölüm 2, Paris 1992, s. 221.</ref>.
[[Anadolu]]' nun en eski yerleşim yerlerinden biri olan ''Erzurum'' , [[Hititler]] 'den [[Bizanslılar]]'a kadar pek çok millet ve devlet tarafından istilâ edildi ve hüküm sürüldü. Doğu-batı yol güzergâhında bulunan ''Erzurum'' ' dan gerek göçler ve gerekse bölgede yaşanan savaşlar nedeniyle eski medeniyetler, tarih içerisinde kaybolmak suretiyle günümüze kadar ulaşamadılar. ''Erzurum'', [[Türkler]] 'in [[Anadolu]]'ya ilk olarak girişi diye bilinen [[1071]] yılından 22-23 yıl önce, [[İbrahim Yınal]] ve [[Kutalmış]] komutanların önderliğinde [[Türkmenler]] tarafından [[1048]] yılında ([[Pasinler Savaşı]]) fethedilmiş ve Erzurum'a yerleşilmiştir. [[Anadolu]] 'da kurulan ilk [[Türk]] beyliği olan [[Saltuklu Beyliği]] ''Erzurum'' 'da kurulmuş ve ''Erzurum'' 'u [[Başkent|başkent]] edinmiştir. Yaklaşık bin yıldır ''Erzurum'' 'da [[Türk]] - [[İslâm]] medeniyeti yaşanmakta ve yaşatılmaktadır. Tarihi süreçle Erzurumla ilgili aşağıdaki anektodlar önem arz etmektedir.
# [[Oğuz Türkleri]] nin [[Anadolu]]'ya göçü iki kez olmuştur. M.Ö. 2-3. bin yıllarında ilk göç gerçekleşmiş ama göç edenler o dönemde [[Anadolu]]'da yaşanan Hıristiyan kültürü içinde adeta erimişler, Hıristiyan kültürüne asimile olmuşlardır.<ref>Rehber Ansiklopedi, Cilt 5 sayfa 194</ref>. İkinci asıl göç ise [[1071]] [[Malazgirt Zaferi]] öncesi ve sonrasında [[Müslüman]] [[Selçuklular]]'ın ([[Oğuz Türkleri]]'nin) [[Anadolu]] 'yu fethederek girişidir.
# Anadolu'da, Malazgirt Zaferi döneminde yaşayan halkın nüfusu 1,5 milyondu.<ref>Rehber Ansiklopedi, Cilt 5 sayfa 194</ref>.[[Malazgirt Zaferi]] ile Anadolu'ya göç eden [[Oğuz Türkleri]]'nin muhtelif boylarına mensup insan sayısı ise 2 milyondu. <ref>Rehber Ansiklopedi, Cilt 5 sayfa 194</ref>. Malazgirt Zaferi ardından Anadolu'da yaşamakta olan 1,5 milyon nüfuslu Hıristiyan topluluğun çoğu [[Balkanlar]], [[Trakya]] ve [[İstanbul]] yöresine çekilmiştir. <ref>Rehber Ansiklopedi, Cilt 5 sayfa 194</ref>.
# [[Müslüman]] [[Selçuklular]] ([[Oğuz Türkleri]]) dini sebeplerden dolayı[[Anadolu]]'nun [[Hıristiyan]] halkı ile kaynaşmamıştır. <ref>Rehber Ansiklopedi, Cilt 5 sayfa 194</ref>. Bazı Hıristiyanlar İslamiyeti seçerek Müslüman olmuşlardır.
# Günümüzde Anadolu'da yaşayan Türk asıllı olanlar Orta Asya'dan göç eden Türklerin soyudur, neslidir.<ref>Rehber Ansiklopedi, Cilt 5 sayfa 194</ref>.
# [[Selçuklular|Selçuklu]] ve [[Osmanlılar|Osmanlı]] dönemleri [[medeniyet|medeniyeti]] Türk-İslâm medeniyetidir.
# Türklerin [[Anadolu]]'ya girişinde (11.Yüzyıl) [[Hititler|Hititli]], [[Lidyalılar|Lidyalı]], Frikyalı ve diğer milletlerden kimse olmamakla mevcut Hıristiyan kültürüne asimile olmuş bir topluluk vardı. <ref>Rehber Ansiklopedi, Cilt 5 sayfa 194</ref>.<ref>Maqbul Ahmad: C. E. Bosworth ve M. S. Asimov (Yayımcı): ''History of Civilizations of Central Asia''. Cilt IV, Bölüm 2, Paris 1992, s. 221.</ref>.
 
 
 
==== Güncel ====
[[Dosya:Erzurum Havuzbaşı Meydanı.jpg|thumb|right|250px|Havuzbaşı]]
 
[[Türkiye Cumhuriyeti| Türkiye Cumhuriyeti Devleti]] 'nin ilk [[Cumhurbaşkanı]] olan [[Türk]] siyasetçi ve devlet adamı [[Mustafa Kemal Atatürk]] 23 Nisan 1920'de, Ankara'da, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin açılışında, Erzurum mebusu sıfatıyla Meclis ve Hükûmet Başkanlığına seçilmiştir.
 
''Erzurum'', [[Türkiye Cumhuriyeti|Cumhuriyet]] döneminde de il oldu ve hızlı bir şekilde gelişmeye başladı. Günümüzde [[Doğu Anadolu Bölgesi|Doğu Anadolu Bölgesinde]] en gelişmiş ve en büyük şehirdir. Şehirlerarası trafik plâka numarası 25, telefon kodu 442 dir.
 
== Coğrafya ==
''Erzurum'' 'un , çevresi dağlarla çevrilidir. Erzurum yüksek bir yaylanın güney batı bölümünde yer alır. Şehir merkezi Palandöken dağlarının Batı ve Güney kısım eteğinde kuruludur. Şehrin Batısı ve Kuzeyi açık, ova görünümündedir. Erzurum İl geneli ise çepeçevre dağlarla çevrilidir. ''Erzurum'' yüzölçümünün; %64 'ü dağlık, % 20'si plato ve %12'si yaylalardan oluşmaktadır. Erzurum ilinin bir bölümü [[Karadeniz Bölgesi]]ndedir. Diğer bir bölümü ise [[Doğu Anadolu Bölgesi]]'nde yer almaktadır. [[Anadolu]]'da deniz seviyesinden 1959 metre yükseklikteki tek büyük yerleşim yeridir. . Yerleşme alanı yer yer 2000 metreye kadar yükselen bir ova üzerinde bulunur. Bölge kuzeyde [[Dumlu]], güneyde [[Palandöken Dağları]] ile çevrilidir. ''Erzurum'''dan geçen [[İpek Yolu]] ve verimli ovaları bölgenin tarih boyunca yerleşme alanı olarak seçilmesinde önemli rol oynamıştır. Zaman zaman şiddetli depremlere maruz kalan şehir ve çevresi önemli ölçüde zarar görmüştür.
 
 
== İklim ve bitki örtüsü ==
 
=== İklim ===
[[Türkiye]] 'nin en yüksek ve en soğuk illerinden biri olan Erzurum 'da sert kara iklimi hüküm sürmektedir. Genel olarak kışlar çok soğuk ve karlı; yazlar ise çok sıcak ve kurak geçer. hemen hemen yılın yarı süresince bölge karla örüdür. Yaz özellikle kendini Haziran ayı ve Temmuz ayı ortalarına kadar hissettirir. Yağış miktarı m2 ye 460 mm dir. Bölgede eriyen karlarla akarsular beslenir.
{{İklim bilgi kutusu
|Yerleşim adı=Erzurum|Kaynak=Türkiye Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü<ref>[http://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=ERZURUM Erzurum Yıllık Sıcaklık Verileri - Türkiye Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü (DMİ] </ref><ref>[http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagis-verileri.aspx?m=ERZURUM#sfB Erzurum Yıllık Toplam Yağış Verileri - Türkiye Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü (DMİ)]</ref>
 
| Ocak or sıcaklık=-9.9 | Ocak or yağış=19.3
| Şubat or sıcaklık=-8.2 | Şubat or yağış=23.1
| Mart or sıcaklık=-2.2 | Mart or yağış=31.6
| Nisan or sıcaklık=5.5 | Nisan or yağış=53.9
| Mayıs or sıcaklık=10.4 | Mayıs or yağış=67.2
| Haziran or sıcaklık=14.9 | Haziran or yağış=45.1
| Temmuz or sıcaklık=18.3 | Temmuz or yağış=26.2
| Ağustos or sıcaklık=19.3 | Ağustos or yağış=17
| Eylül or sıcaklık=14.4 | Eylül or yağış=21.3
| Ekim or sıcaklık=7.8 | Ekim or yağış=47
| Kasım or sıcaklık=0.1 | Kasım or yağış=32.2
| Aralık or sıcaklık=-6.6 | Aralık or yağış=21.4
| Yıl or sıcaklık=5.3 | Yıl or yağış=405.3
 
| Ocak or soğuk=-15.2 | Ocak or sıcak=-4.3
| Şubat or soğuk=-13.6 | Şubat or sıcak=-2.5
| Mart or soğuk=-7.1 | Mart or sıcak=3.1
| Nisan or soğuk=-0.1 | Nisan or sıcak=11.5
| Mayıs or soğuk=3.7 | Mayıs or sıcak=16.9
| Haziran or soğuk=6.7 | Haziran or sıcak=21.9
| Temmuz or soğuk=10.6 | Temmuz or sıcak=26.9
| Ağustos or soğuk=10.4 | Ağustos or sıcak=27.4
| Eylül or soğuk=5.5 | Eylül or sıcak=23.1
| Ekim or soğuk=1.0 | Ekim or sıcak=15.4
| Kasım or soğuk=-5.1 | Kasım or sıcak=6.3
| Aralık or soğuk=-11.5 | Aralık or sıcak=-1.4
| Yıl or soğuk=-0.7 | Yıl or sıcak=11.7
 
| Ocak en soğuk=-36.0 | Ocak en sıcak=7.7
| Şubat en soğuk=-37.0 | Şubat en sıcak=9.6
| Mart en soğuk=-33.2 | Mart en sıcak=21.4
| Nisan en soğuk=-22.4 | Nisan en sıcak=26.5
| Mayıs en soğuk=-7.1 | Mayıs en sıcak=27.2
| Haziran en soğuk=-5.6 | Haziran en sıcak=31.0
| Temmuz en soğuk=-1.8 | Temmuz en sıcak=35.6
| Ağustos en soğuk=-1.1 | Ağustos en sıcak=36.5
| Eylül en soğuk=-6.8 | Eylül en sıcak=33.3
| Ekim en soğuk=-14.1 | Ekim en sıcak=27.0
| Kasım en soğuk=-34.3 | Kasım en sıcak=17.8
| Aralık en soğuk=-37.2 | Aralık en sıcak=14.0
| Yıl en soğuk=-19.7 | Yıl en sıcak=24.0
|}}
 
=== Bitki örtüsü ===
''Erzurum'', İlkbahar başlangıcında karların erimesiyle birlikte yeşile bürünmeye başlar. Ağustos ayı başlarında kuru rüzgar esintileri ağaç yapraklarını ve ekinleri sarartır. Ağustos ayı sonları ve Eylül ayında Erzurum çevresi sapsarı bozkır görünümündedir. Daha önceki dönemlerde yüzölçümünün %9 u orman ve fundalık olan, sarıçam ve meşe ağaçlarının yetiştiği Erzurum bu açıdan günümüzde oldukça eksiktir.
 
== Yönetim ==
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
=== Belediye Başkanları ===
[[Dosya:Erzurum Valiliği.jpg|thumb|right|180px|Erzurum Valiliği]]
[[Dosya:Erzurum Büyükşehir Belediyesi1.jpg|thumb|180px|Erzurum Büyükşehir Belediyesi]]
{| class=wikitable style="border:1px solid #8888aa; text-align:center; background-color:#f7f8ff; padding:0px; font-size:95%;"
|-
!Sıra
!Erzurum Belediye Başkanları
!Tarih
|-
| 1 || Şerif Bey ||
|-
| 2 || [[Mehmet Nafiz Dumlu]] || 1924-1927
|-
| 3 || Zakir Bey || 1927-1930
|-
| 4 || Seyfullah Bey || 1930-1933
|-
| 5 || [[Mustafa Durak Sakarya]] || 1933-1935
|-
| 6 || [[Salim Altuğ]] || 1935-1938
|-
| 7 || Şevket Arı || 1938-1940
|-
| 8 || [[Mehmet Mesut Çankaya]] || 1940-1945
|-
| 9 || Kâzım Yurdalan || 1943-1949
|-
| 10 || Şevket Arı || 1950-1951
|-
| 11 || Lütfü Yalım || 1951-1953
|-
| 12 || Samih Korukçu || 1953-1955
|-
| 13 || [[Edip Somunoğlu]] || 1955-1960
|-
| 14 || [[Hilmi Nalbantoğlu]] || 1964-1968
|-
| 15 || Selâhattin Ozan || 1968-1973
|-
| 16 || Orhan Şerifsoy || 1973-1977
|-
| 17 || [[Nihat Kitapçı]] || 1977-1984
|-
| 18 || [[Necati Güllülü]] || 1984-1989
|-
| 19 || Mehmet Ali Ünal || 1989-1994
|-
| 20 || Ersan Gemalmaz || 1994-1999
|-
| 21 || Mahmut Uykusuz || 1999-2004
|-
| 22 || [[Ahmet Küçükler]] || 2004-
|}
<ref>{{Web kaynağı| url = http://www.erzurum-bld.gov.tr/kurumsal yapı/ESKİ BAŞKANLAR| başlık = Erzurum Büyükşehir Belediyesi resmi sitesi, ESKİ BAŞKANLAR| erişimtarihi = 2012-06-02 }}</ref>
 
== Nüfus ==
Türkiye'nin 14. büyük kenti olan Erzurum büyükşehir olduktan sonra Merkez ilçe 2008 yılında 5747 sayılı kanun ile Palandöken, Aziziye ve Yakutiye olmak üzere 3 ilçeye ayrılmış, yine aynı kanun ile daha önce ilçe olan Ilıca'nın ismi Aziziye olarak değiştirilmiş ve Büyükşehir Belediyesine bağlanmıştır.
Şehir merkezinin nüfus verileri yıllara göre aşağıdaki gibidir:<ref>[http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&ENVID=adnksdb2Env&report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.RDF&p_il1=25&p_kod=1&p_yil=2011&p_dil=1&desformat=html Erzurum merkez ilçelerinin nüfus bilgileri - TUİK (2011)]</ref>
 
<center>
{{Yıllara göre Erzurum Merkez Nüfus Verileri|center}}
</center>
 
Türkiye İstatistik Kurumu - Adrese dayalı Nüfus kayıt sistemi (ADNKS) Veri tabanı - 2012 yılı İllere göre nüfus kayıtlarında: Erzurum İli nüfusunun toplam 778.455 kişi olduğu,İl/ilçe merkezi nüfusunun toplam 535.254 kişi, Belde/köy nüfusunun ise toplam 243.201 kişiden oluştuğu yer almaktadır. İlgili kayıtlarda Erzurum nüfusunun yaş aralıkları itibariyle dağılımı ise aşağıdaki gibidir:
 
<table>
<caption>'''（2012）<ref>{{Web kaynağı| url = http://report.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2=&report=turkiye_il_yasgr.RDF&p_il1=6&p_kod=2&p_yil=2011&desformat=html&ENVID=adnksdb2Env | başlık = TUİK, İl yaş grubu ve cinsiyete göre nüfus - 2011, Erzurum | erişimtarihi = 2 Haziran 2012 }}</ref>'''</caption>
<tr>
<td> 0 － 4</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">72.892</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=128 TITLE=37.569 align=center>Erkek</td><td BGCOLOR="#ff9999" width=122 TITLE=35.323 align=center>Kadın</td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>5 － 9</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">75.947</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=131 TITLE=38.577><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=128 TITLE=37.370><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>10－14</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">82.740</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=145 TITLE=42.357><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=140 TITLE=40.383><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>15－19</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">78.815</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=140 TITLE=40.283><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=132 TITLE=38.532><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>20－24</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">77.800 </td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=155 TITLE=39.779><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=151 TITLE=38.021><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>25－29</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">64.817</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=167 TITLE=33.063><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=168 TITLE=31.754><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>30－34</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">60.661</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=147 TITLE=30.578><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=149 TITLE=30.083><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>35－39</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">50.629</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=140 TITLE=25.584><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=143 TITLE=25.045><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>40－44</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">39.109</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=125 TITLE=20.422><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=128 TITLE=18.687><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>45－49</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">41.649</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=110 TITLE=20.796><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=110 TITLE=20.853><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>50－54</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">28.079</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=95 TITLE=14.101><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=95 TITLE=13.978><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>55－59</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">29.283</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=70 TITLE=13.938><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=72 TITLE=15.345><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>60－64</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">23.668</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=55 TITLE=11.078><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=57 TITLE=12.590><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>65－69</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">18.539</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=46 TITLE=8.721><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=49 TITLE=9.818><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>70－74</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">15.308</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=30 TITLE=6.997><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=38 TITLE=8.313><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>75－79</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">10.620</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=22 TITLE=5.348><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=28 TITLE=5.272><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>80－84</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">6.913</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=15 TITLE=2.656><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=20 TITLE=4.257><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
 
 
<tr>
<td>85－89</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">2.681</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=22 TITLE=1.044><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=28 TITLE=1.637><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
<tr>
<td>90+</td><td style="text-align:right;padding-left:1em">697</td><td NOWRAP><table cellspacing=0 HEIGHT=16>
<tr>
<td BGCOLOR="#9999ff" width=22 TITLE=190><br /></td><td BGCOLOR="#ff9999" width=28 TITLE=507><br /></td>
</tr>
</table></td>
</tr>
</table>
 
== Ekonomi ==
Erzurum ilinde [[tarım]], [[hayvancılık]], [[ormancılık]] yapılmaktadır. [[Kış]] turizmi de gelişmiştir. Sanayi siciline kayıtlı 69 kuruluş vardır. 2 tane organize sanayi bölgesi vardır.<ref>[http://www.erzurumtb.org.tr/erzurum/erz_ekonomi.htm Erzurum Ticaret Borsası]</ref>
[[Dosya:Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası.jpg|thumb|right|280px|Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası]]
''Erzurum'' 'un ekonomisini genel olarak tarım - hayvancılık ve sanayi - ticaret unsurları oluşturmaktadır. Bölgenin geçmiş dönemlerde de ipek yolu üzerinde olması, şehrin ekonomi alanında gelişmesini sağlamakla birlikte ticari anlamdaki önemini de ortaya koymaktadır. [[1957]] yılında Erzurum'da kurulmuş olan [[Atatürk Üniversitesi]] , şehirde ticari anlamda da canlılık sağlamaktadır. ''Erzurum'' , Türkiye'nin ve Doğu Anadolu bölgesinin en önemli ticaret merkezlerinden biridir. Bölgede, [[Oltu]] ilçesinde çıkarılan ve yarı kıymetli maden özelliğinde olan [[Oltu taşı]] ve bu taştan yapılan özel aksesuarlar, takı ve benzeri eşyalar bölge insanı ve esnafı için geçim kaynağıdır. Daha önceleri bölgede mevcut olup, Palandöken dağı kış spor tesisleri ile sınırlı olan kış turizmi, özellikle son yıllarda önemli kazanımlar elde etmiş ve bölge geneline yeni altyapı ve tesisler olarak dağılmıştır. Bu özelliği ile Türkiye sınırlarını aşarak alanında dünyanın sayılı merkezlerinden biri haline gelmiştir. {{olgu}} Spor tesislerinin bölge turizmine ve ekonomisine önemli katkıları söz konusudur.
 
Erzurum, [[Türkiye]]'nin en gözde [[kış]] [[turizm]]i merkezlerinden biri olup aynı zamanda [[2011 Dünya Üniversiteler Kış Oyunları|Universiade 2011]]'e ev sahipliği yapmıştır.
<gallery>
Erzurum Taşmağazalar.jpg|Taşmağazalar
Erzurum Taşmağazalar Kuyumcular Çarşısı.jpg|Taşmağazalar kuyumcular çarşısı
Erzurum Taşmağazalar Kuyumcu vitrini.jpg|Taşmağazalar kuyumcu vitrini
Erzurum Taşmağazalar alt giriş.jpg|Taşmağazalar alt giriş
Rüstepaşa_Bedesteninde_işyeri_vitrin_görüntüsü.jpg|[[Oltu Taşı|Oltu taşından]] imal edilmiş takılar ve tespihler
</gallery>
 
== İlçeler ==
=== Tarım ve hayvancılık ===
==== Merkez ilçeler ====
* [[Aziziye, Erzurum|Aziziye]]
* [[Palandöken, Erzurum|Palandöken]]
* [[Yakutiye, Erzurum|Yakutiye]]
 
==== Diğer ilçeler ====
Yüz ölçümü itibariyle [[Türkiye]] ‘nin dördüncü büyük ili olma özelliğine sahip Erzurum, toplam 2.533.000 hektarlık bir yüzölçüme sahiptir. Ekonomi tarım ve hayvancılığı dayanmaktadır. 460 bin hektarlık tarım arazisinin 306 hektarlık bölümü sulanabilir konumda olup, 268 bin hektarlık bölümünde ekim yapılmaktadır.<br>
{|
Bitkisel üretimi ; tahıllar, yem bitkileri, baklagiller, endüstri bitkileri, yumrulu bitkiler, yağlı tohumlar oluşturmaktadır.<br>
|
Ekili alanların; 181 bin hektarında tahıl, 937 hektarında baklagiller, 3 bin hektarında yumrulu bitkiler, 2 bin hektarında endüstriyel bitkiler, 80 bin hektarında yem bitkileri, bin 500 hektarında meyve, 780 hektarında sebze yetiştirilmektedir.<br>
* [[Aşkale, Erzurum|Aşkale]]
Bitkisel üretimin değeri günümüzde 240 bin TL. civarında gerçekleşmektedir.
* [[Çat, Erzurum|Çat]]
 
* [[Hınıs, Erzurum|Hınıs]]
Tahıl türlerinden en fazla buğday, arpa ve çavdar ekimi; sanayi bitkilerinden ise çoğunlukla şeker pancarı, patates ve ayçiçeği ekimi yapılmaktadır.
* [[Horasan, Erzurum|Horasan]]
 
* [[İspir, Erzurum|İspir]]
Yaklaşık 4 bin çiftçi 40 bin hektarlık alanda organik tarım yapmaktadır. 2012 yılı itibariyle 154 bin tona yakın ürün elde edilmiştir. Organik tarım uygulamalarını buğday, yonca, yem bitkileri, çayırotu, meyve ve bal üretimi oluşturmaktadır.
* [[Karaçoban, Erzurum|Karaçoban]]
 
* [[Karayazı, Erzurum|Karayazı]]
''Erzurum’da'' meyve olarak ; elma, armut, ceviz, kayısı, erik, kiraz, vişne ve kızılcık yetişmektedir.
* [[Köprüköy, Erzurum|Köprüköy]]
 
* [[Narman, Erzurum|Narman]]
2012 yılı verilerine göre Erzurum’da yaklaşık olarak 760 bin küçükbaş, 550 bin büyükbaş hayvan bulunmakta; 15 bin ton et , 358 bin ton süt , 7 bin ton tereyağı, 70 bin ton peynir , 50 bin ton yoğurt üretimi yapılmaktadır. Bal üretimi ise bin 500 tona yakındır.<ref>[http://www.erzurum.gov.tr/tarim.asp/ Erzurum Valiliği]</ref>
|
 
* [[Oltu, Erzurum|Oltu]]
=== Sanayi ve ticaret ===
* [[Olur, Erzurum|Olur]]
 
* [[Pasinler, Erzurum|Pasinler]]
''Erzurum'' [[Ekonomi|ekonomisi]] başta [[Tarım|tarım]] olmak üzere, [[Hizmet sektörü|hizmet]] ve [[İnşaat|inşaat]] sektörlerinden oluşmaktadır. <br>
* [[Pazaryolu, Erzurum|Pazaryolu]]
''Erzurum'' şehir merkezindeki günlük ticari hareketliliğe yön veren en önemli etkenlerden birisi de yaklaşık 70.000 öğrencisi olan Atatürk Üniversitesidir. Yaz aylarında üniversite öğrencilerinin şehirde olmaması ile oluşan ekonomik durgunluk bariz bir şekilde hissedilir.
* [[Şenkaya, Erzurum|Şenkaya]]
 
* [[Tekman, Erzurum|Tekman]]
''Erzurum’da'' [[İmalat|imalat]] alanında;
* [[Tortum, Erzurum|Tortum]]
* Gıda sanayi,
* [[Uzundere, Erzurum|Uzundere]]
* Kimya- plastik sanayi,
* Metal Eşya Sanayi,
* Makine Sanayi,
* Petrol ve Tekstil Sanayi <br>
üretimde önde gelen sektörler olarak faaliyet göstermektedir.<br>
Sanayi Sektörü günümüzde beklenilen düzeyde olmasa da ''Erzurum'' [[Ekonomi|ekonomisine]] belirli bir oranda katkı sağlamaktadır. [[2011]] yılı verilerine göre bu alanda ''Erzurum'' ’da toplam beşyüzden fazla [[Şirket|şirket]] kurulmuştur.<br>
[[Sanayi]] sektöründe faaliyet gösteren işletmeler, küçük ve orta ölçekli özelliktedir. Bu özelliklerinden dolayı söz konusu işletmeler, sadece yerel pazarlara yönelik üretim yapmakta ve düşük bir oranda [[İstihdam|istihdam]] sağlamaktadırlar.
''İmalat sanayi'':
* ''Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı'' : Peynir, yağ, yoğurt, hazır su, et ve et ürünleri üreten
* ''Plastik ve kauçuk ürünler imalatı'': PVC doğrama- PVC boru, plastik damacana- şişe- torba- çuval vb. üreten
* ''Mineral ürünler imalatı'': Çimento, hazır beton, kiremit, büz, briket, tuğla, parke taşı, kaldırım taşı,karo, mermer vs. ürünleri üreten
* ''İşlenmiş metal ürünler imalatı'': Demir doğrama, çelik kapı, kalorifer ve buhar kazanı, güneş kolektörü, doğalgaz bacası, teneke kutu, çivi vb. Ürünleri üreten
* ''Motorlu kara taşıtı römorkü imalatı'': Motorlu kara taşıtları için kasa, römork ve yarı römork üretimi yapan
* ''Oltu Taşı imalatı'': Tespih başta olmak üzere çeşitli türden takılar üreten
* ''Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı'': Boya, sabun, deterjan ve diğer temizlik ürünlerini üreten
* ''Tekstil ürünleri imalatı'': Giyim eşyası dışındaki hazır tekstil ürünleri ve çorap üreten
* ''Ana metal sanayi'': Metal döküm üzerine üretim yapan
* ''Sınıflandırılmamış makine ve teçhizat imalatı'': Soba, mangal, semaver vb. üretimi
* ''Basım ve yayım''; plak, kaset ve benzeri kayıtlı medyanın çoğaltılması ve matbaacılık alanında üretim yapan işletmelerden oluşmaktadır.<br>
<ref>[http://www.erzurum.gov.tr/tarim.asp/ Erzurum Valiliği]</ref>
Sanayi yönünden merkez ilçe ''Aziziye'', Erzurum ilinin diğer ilçelerine göre en gelişmiş olanıdır. İlçe sınırları dahilinde Erzurum Organize Sanayi Bölgesi yer almaktadır.
''Erzurum'un'' en önemli sanayi kuruluşu, 1956 yılında üretime başlayan ve kamuya ait olan [[Erzurum Şeker Fabrikası]] dır. [[Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.|T.Ş.F.A.Ş.(Türkşeker)]] [[Erzurum Şeker Fabrikası]] şehrin ekonomik kalbi konumundadır.
 
==== Organize Sanayi Bölgesi ve Küçük Sanayi Siteleri ====
Erzurum Organize Sanayi Bölgesinde sanayi parsellerinin toplam alanı yaklaşık 87 bin dönümdür. Çalışan kişi sayısı 2.500'dır. Birinci Organize Sanayi Bölgesi Erzurum-Aziziye ilçe sınırları dahilinde konuşlandırılmıştır. 2012 yılı itibariyle 2. Organize Bölge Sanayi şehir merkezine 5 kilometre uzaklıkta, Güney Taşsırtı mevkiinde 216 hektarlık bir alana kurulma aşamasındadır. Sanayide elektrik kullanım oranı % 20 civarındadır.<ref>[http://www.erzurum.gov.tr/tarim.asp/ Erzurum Valiliği]</ref>
 
<gallery>
Resim_Galeri4(Aziziye_Organize_Sanayi).jpg|Erzurum Organize Sanayii
ERZURUM ŞEKER FABRİKASI GİRİŞ.jpg|Erzurum Şeker Fabrikası
</gallery>
 
== Altyapı ==
=== Ulaşım ===
Erzurum'dan diğer şehirlere olan uzaklık aşağıdaki gibidir: <ref name="Karayolları Genel Müdürlüğü">[http://www.kgm.gov.tr/Sayfalar/KGM/SiteTr/Uzakliklar/illerArasiMesafe.aspx/ Karayolları Genel Müdürlüğü] Erişim: 12 Kasım 2012.</ref>
<center>{{Erzurum Mesafe Cetveli|center}}</center>
=== Coğrafi konum ===
{{Coğrafi konum
|Merkez = Erzurum
|Kuzey = [[Tortum, Erzurum|Tortum]]
|Kuzeybatı = [[İspir, Erzurum|İspir]]
|Kuzeydoğu = [[Tortum, Erzurum|Tortum]]
|Güney = [[Tekman, Erzurum|Tekman]]
|Güneybatı = [[Çat, Erzurum|Çat]]
|Güneydoğu = [[Tekman, Erzurum|Tekman]]
|Batı = [[Aşkale, Erzurum|Aşkale]]
|Doğu = [[Pasinler, Erzurum|Pasinler]]
|resim =
}}
 
== Kültür ve sanat ==
[[Dosya:Erzurum Kültür Merkezi.jpg|thumb|right|280px|Erzurum Kültür Merkezi]]
Şehirdeki Kültür merkezi birçok kültürel faaliyetlerin icrasına imkân sağlamaktadır. Ayrıca Erzurum Devlet Tiyatrosu tarafından birçok oyun sergilenmektedir. Şehirdeki 3 sinema salonu faaldir. [[İhsan Doğramacı]] Vakfı Özel [[Bilkent|Bilkent Erzurum Laboratuvar Lisesi]] her ay [[Bilkent Senfoni Orkestrası]]'nın konserlerine ev sahipliği yapmaktadır.
 
=== Yaşam, örf ve adetler ===
 
[[Dadaş|Erzurumlular]] yüzyıllarca hayvancılık ve tarımla uğraşmış, günümüze kadar da bu gelenek süregelmiştir. Yazın yoğunlukla yaylalara çıkılmış, sonbaharda ise şehre inilmişir. Böylelikle şehir ve göçebe hayatı birlikte yürütülmüş, sürekli göçebe hayatı yerine sadece yaz aylarının yaylalarda yaşanıldığı bir şehir hayatı tercih edilmiştir.
 
=== [[Dadaş]] ===
Dadaş , Türkiye'de Erzurum denince halk arasında akla gelen ilk ifadedir. [[Dadaş]] kelimesi Erzurum'da ve yöresinde yerleşik veya menşe-i olarak bu yörenin insanını ya da özellikle bu yöreye ait bir halk oyunu olan [[Erzurum Barı|Erzurum barlarını]] oynayan oyunculardan her birini ifade eder. Bu sebeple dadaş ifadesi üzerinde fikir beyan edenler, bunu Erzurum ve [[Erzurum barı|bar]] sözcükleriyle ilişkilendirirler. Genel olarak Erzurum yöresinde ''1- Erkek kardeş, 2- Yiğit, delikanlı, babayiğit kimse. 3- Mert, cesur. 4- Arkadaş, dost.''<ref>[http://www.tdk.gov.tr/Kişi Adları Sözlüğü]</ref> anlamlarında kullanılır. Ayrıca ''Ağabey, bar oynayan delikanlı, Erzurumlu arkadaş, hemşeri, geniş anlamı ile Erzurum bölgesinin efesi'' <ref>[http://www.tdk.gov.tr/Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü]</ref> şeklinde de ifade edilir. Üzerinde çok beyan ve açıklamalarda bulunulan ''dadaş'' ifadesi, yöre kültürünün sembolik söyleniş biçimidir. İçeriği yukarıda açıklandığı gibi oldukça zengin olup, Erzurum merkezinde, civar ilçe ve köylerinde yaşayan, özellikle etnik Türk kökenli insanların kendi aralarında veya onlara başkalarınca yapılan hitap şeklidir. Zaman zaman kişiye hitaben doğrudan söylenilebildiği gibi, bazen de yüceltme sıfatı olarak kullanılır. Dadaş olmak tarihi kahramanlıklar, dostluklar, sevgi ve saygı diyalogları, insanlar arasındaki sosyal yardımlaşma ve dayanışmanın adeta alt yapısını oluşturan en önemli unsurdur. [[Anadolu]] 'da özellikle olumlu anlamda Erzurum halkı için kullanılan bu ifade kültürel içerik taşır.<ref>[http://www.erzurum.gov.tr/dadas.asp Ezurum Valiliği/Kültür]</ref>
 
=== [[Erzurum barı|Halk oyunları]] ===
Erzurum denince akla [[dadaş]], dadaş denince de akla bar gelir.<ref name="Seyyahların Gözüyle Erzurum 2009">Seyyahların Gözüyle Erzurum, 2009, Hanifi Hancı, ER-VAK yayınları, 1. baskı, s:254</ref>.
''[[Erzurum barı|Bar]]'', ''Erzurum'' ve yöresinde oynanan folklorik özellikteki halk oyunlarının genel adıdır. Bu özelliğinden dolayı ''bar'' kelimesi bilinen sözlük anlamları dışında yörede ; "''el ele tutuşmak, birliktelik, bağlamak, topluluk, birlikte oynamak''" gibi manalarda yorumlanır.<ref name="Halk Oyunları">[http://www.erzurum.gov.tr/KÜLTÜR/Erzurum Halk Oyunları]</ref>
''Bar'', antropologlara göre Türklerin orta Asya'dan getirdikleri milli bir oyundur. Bu sebepten dolayı çok eski bir geçmişe sahiptir. Ortaya çıkış nedeninin ise; yaşanan iklim, coğrafya ve tarihi olaylar olduğu ifade edilmektedir.<ref name="Halk Oyunları"/>
Ünlü Türk seyyah [[İsmail Habip Sevük]] 1943 yılında kaleme aldığı ''Yurttan Yazılar'' adlı eserinde ; Erzurum 'daki halk oyunlarının asırlardan beri " ''[[Erzurum barı|bar]]'' " adıyla anıldığını, [[Dadaş|"dadaşların"]] " ''aşk, sevgi, mertlik, yardımlaşma, kahramanlık'' " gibi duygularını sembolize ettiğini bildirmektedir.<ref name="Seyyahların Gözüyle Erzurum 2009"/>
''Erzurum'' ili [[Erzurum (il)|ve yöresi]] halk oyunları açısından çok zengin bir bölgedir. Günümüzde bu zenginlik bütün güzellikleriyle ve aslına uygun olarak bölgede yaşatılmaktadır.
 
“ Bar “ terimi, günümüz öncesi [[Türk]] şair ve yazarlarını farklı algılamalara da götürmüştür. Sadettin (Sadi) Akatay (1904-1944), ünlü "''Bar''" şiirinde ''barı'' : " ''kahramanlık, yiğitlik, erlik destanı , yüzyılların ardından kopup gelen bir vakar'' " olarak tanımlarken ; Nejat Ünal " ''Bar bir savaş oyunudur yiğitlere yaraşır'' " ifadesini kullanmıştır.<ref name="Seyyahların Gözüyle Erzurum 2009"/> Günümüzde, gerek yurt içinde ve gerekse yurt dışında düzenlenen halk oyunları program ve yarışmalarına,Erzurum ‘daki “ ''Halk Oyunları ve Türküleri Derneği'' ” nin “ ''Halk Oyunları Ekipleri'' ” azami ölçüde katılmaya özen göstermekte ve bu anlamda önemli başarılar elde etmektedir.<ref name="Halk Oyunları"/> <br>
 
''Erzurum barı'' ; ''erkek ve kadın barları'' olmak üzere iki katagoride oynanmaktadır. [[İsmail Habip Sevük]] " ''Yurttan Yazılar'' " adlı eserinin " ''Dadaş ve Bar''" 'la ilgili bölümünde ; " ''iyi bilenler tarafından oynanınca seyrine doyum olmaz'' " dediği ''barların'' oynanma şekli ve sırası ile ilgili olarak ; ''" Gergin birer yay gibi duran [[dadaş]]ların oynadığı ilk bar, barbaşının elindeki mendili bir bayrak gibi salladığı ve sanki vücudun akümülatörüne hareketin elektriği doldurulmaktaymış hissini veren ''Başbar'' dır''."<ref name="Seyyahların Gözüyle Erzurum 2009"/> ifadesine yer vermiştir.
 
=== Kıyafet ===
Erzurum ve yöresinde mahalli kıyafetler günümüzde de bilinmekte ve giyilmektedir. Özellikle Kadınların geleneksel giyimi ''ihramdır''. '''(Ehram) İhram''' genellikle 185 x 215 cm ebadında yünden özel olarak dokunmuş örtüdür. Şekil ve renk olarak farklı zümrelere hitap eder.
 
=== Ağız (şive) ===
 
[[Osmanlı İmparatorluğu]] [[Coğrafya|coğrafyasında]] konuşulan Türkiye [[Türkçe|Türkçesi]] ; göçler, [[İklim|iklim]], coğrafya ve [[dil]]in kendisine ait özelliklerinden dolayı Anadolu 'da çeşitli ağızlarla konuşulmaktadır. ''Erzurum'' ‘da kullanılan Türk şivesinin [[Doğu Anadolu Bölgesi|Doğu Anadolu]] ağızları içindeki konumu (Türkoloji) Prof. Dr. Leyla Karahan 'ın<ref>[http://w3.gazi.edu.tr/~karahan/]</ref> “ [[Anadolu Ağızları]] nın Sınıflandırılması” (Türk Dil Kurumu yayınları: 630, Ankara 1996) adlı çalışmasına göre; Erzurum, [[Aşkale]], [[Ovacık]], [[Narman]] grubundadır.
İletişimde ve medyada kullanılan [[teknoloji]]k ürünlerin günden güne gelişmesi ve artması [[Türkiye]] genelinde [[İstanbul]] ağzının yaygınlaşmasına ve yöresel ağızların giderek azalmasına hatta kaybolmasına sebep olmakta ise de ''Erzurum'' şehir merkezi ilçe ve köylerinde konuşulan [[şive]] diğer bölgelere kıyasla kendine özgü yapısını büyük ölçüde korumaktadır.
 
=== Şenlikler ===
 
Erzurum gelenekleri arasında olan 1001 hatimler şehrin en önemli şenliklerindendir. Özellikle Aralık ayında okunmaya başlayan 1001 hatimler yaklaşık 1 ay sürer. Tüm şehir halkı 1 ay içerisinde hatimler okur ve 1 ayın sonunda okunan hatimler Ulucamii'de tüm halkın katılımı ile bağışlanır ve Erzurum için dualar edilir. Erzurum'un manevi mimarlarından olan Alvarlı Efe Hazretlerinin beyitlerinden de okunur. <ref>[http://erzurummuftulugu.gov.tr/binbirhatim2011.html]</ref>
 
=== Mutfak ===
[[Dosya:Erzurum Cağ Kebabı1.jpg|Cağ Kebabı|250 px|Cağ Kebabı kesilmemiş]]
[[Dosya:Oltucağ.jpg|Cağ Kebabı|140 px|Cağ Kebabı şişte (''cağda'')]]
[[Dosya:Oltukebabı.jpg|Cağ Kebabı|150 px|Servise hazır hali]]
[[Dosya:Kadayıf Dolması porsiyon.jpg|130px]]
 
''Erzurum merkez ve yöresine özgü yemekler'' : Bilinen [[Türk mutfağı]]'na ek olarak Erzurum’ un geleneksel mutfağı ; Ayran aşı ( yayla çorbası), herle aşı, kesme çorbası, paça çorbası, çeşitli türde et yemekleri özellikle son yıllarda Erzurum’ un simgelerinden biri haline gelen [[Cağ kebabı]] ( ''kırmızı et dönerin, odun ateşinde koyun eti ve özel katkı karışımla hazırlanıp yatay olarak ateşte pişirilen türü'') , [[Kuymak|kuymak]], [[Peynir helvası|tereyağlı peynir helvası]], kurut, [[Hıngel|hıngel]], tirit, [[Haşıl|haşıl]], kiriş, [[Çakşır|çaşır]], [[Lor|lor dolması]], [[Patates|kartol pancarı(patates yahnisi)]], çeç pancarı, çortuti pancarı, şile, [[Şalgam|şalgam dolması]], [[Pazı|pazı]] ve [[Lahana|lahana]] dan yapılan etli-zeytinyağlı yemekler, ekşili dolma, [[Evelik dolması|evelik dolması]] ve [[Kuzukulağı|kuzu kulağı (bitki) kavurması]]; ebegümeci, [[Semizotu|pirpirim ( semizotu )]] 'dan oluşur.<br>
''Tatlılar'' ;[[Kadayıf|dökme tepsi tel kadayıf ve kadayıf dolması]], burma tatlısı yörenin en bilinen ve sevilen tatlılarıdır.<br>
''Hamur işi olarak''; tatar böreği, erişte plavı, [[Su böreği|tereyağlı su böreği]], [[Kete|sini ketesi-içli kete-tandır ketesi]] , açık ekmek ( ''lavaş'' ) - pide (''tandırda''), gugul ( ''tereyağlı'' ) yapılır.<br>
Kahvaltıda ve hemen hemen her öğün yemek sonrası azda olsa tüketilen [[Lor|göğermiş (kerti) lor]], [[Civil peynir|civil peynir]] ve koyun peyniri de yörede meşhurdur.<ref>[http://www.erzurum-bld.gov.tr www.erzurum-bld.gov.tr/Erzurum Sehir Rehberi/Erzurum Tanıtım/Yöresel Yemekler]</ref>
 
[[Dosya:Baked kete photo.jpg|Kete|150 px|Kete]]
[[Dosya:Cağkebabı5.jpg|150px]]
[[Dosya:Kadayıf Dolması.jpg|200 px|Kadayıf dolması]]
[[Dosya:Su Böreği.JPG|Su Böreği|130 px|Su böreği]]
[[Dosya:Dolma.JPG|Dolma|130px|Dolma]]
 
=== Tarihi yapılar ===
 
* [[Rüstem Paşa Kervansarayı (Erzurum)|Rüstem Paşa Kervansarayı]]
* [[Çobandede Köprüsü]]
* [[Tarihi Erzurum Evleri]]
 
=== Erzurum Kalesi, Saat Kulesi ===
[[Dosya:Citadel of Erzurum.JPG|thumb|right|200 px|Erzurum Kalesi ve Saat Kulesi]]
[[Dosya:Erzurum Kalesi Orta Sur.jpg|thumb|200px|Orta kale]]
 
''Erzurum Kalesi ve Saat Kulesi'' ; Erzurum'a hakim, şehir merkezinde bir tepe üzerinde yer almaktadır. Özellikle Saat Kulesinden şehrin panaromik gürüntüsünü izlemek, günümüzde yerli ve yabancı turistlerin ilgisini çekmektedir. Özellikle son yıllarda yapılan "tarihi eserleri ortaya çıkarma" çalışmaları çerçevesinde, Erzurum Kalesi çevresindeki çarpık yapılaşma görüntüsü veren ve tarihi eserleri gölgeleyen binaların kısmı yıkım çalışmaları, kale surlarını ve iç kalenin varlığını iyice belirginleştirmiştir.
 
==== Erzurum Kalesi ====
 
''Erzurum Kalesi'', şehir merkezinde yer aldığı tepenin en uc noktasında bir iç kale ve bu iç kaleyi çevreleyen bir dış kaleden oluşmaktadır. İç Kale sekiz burcu ile günümüze kadar varlığını koruyabilmiş olmasına rağmen Dış Kale konumundaki ikinci kat sur kısmen mevcuttur. İç kale duvar kalınlıkları 2-2.5 m. arasındadır. Kalenin ilk inşâ tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte M.S. 5. yüzyılın ilk yarısında Bizanslılar tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Tarih boyunca [[Asurlular]], [[Sasaniler]], [[Persler]], [[Araplar]], [[Romalılar]] ve [[Bizanslılar]] arasında sık sık el değiştiren ve 11. yüzyılda [[Türkler]]'in eline geçen Erzurum Kalesi İç kale kısmında, ilk Türk-İslam eserlerinden [[Saltuklu Beyliği|Saltukoğulları]] dönemine ait Kale Mescidi (Kale Camii) yer almaktadır.<ref>[http://www.erzurumkulturturizm.gov.tr/Turizm Aktiviteleri/Kuleler ve Kaleler]</ref>. Kale [[Selçuklular|Selçuklu]] ve [[Osmanlılar]] döneminde onarılmıştır. Üç kat surla çevrili olan kalede, yüzon burç ve kule bulunmaktaydı. Tebriz Kapı, Gürcü Kapı, Uyucan Kapı ve Yeni Kapı olmak üzere dört kapısı vardı. İkinci kat surun günümüzde kısmen mevcudiyetine rağmen Üçüncü kat sur (Şehri tam olarak çevreleyen sur) tamamen kaybolmuştur. Kalenin kurulu bulunduğu tepenin yüksekliği 1950 metredir. Erzurum'un [[Selçuklular]] tarafından fethi döneminde, kale ile ilgili olarak günümüze kadar anlatıla gelen menkıbeye göre: ''Erzurum kalesinin ihtişamı karşısında şaşkınlığa düşen Selçuklu Türkleri ' Bu kal'ayı kılıçla mancınıkla fethedemeyiz' derler. Birkaç hafta süren kuşatmanın akabinde "Esirleri iade etmek için biz kale tekfuruna gidiyoruz, siz bizim esirleri bize teslim edin bizde sizin kırk askerinizi (esiri) size verelim" derler. Kale tekfuru sevinir. Akşam karanlığında esir kılığındaki kırk Türk yiğidi kale kapısındaki muhafızlara saldırırlar. Oluşan panikten yararlanan Türk askerleri kaleyi fethederler.'' <ref>Rehber Ansiklopedi, cilt 5, sayfa 201</ref><ref>Erzurum Türbeleri ve Ziyaret Yerleri, Muzaffer Taşyürek, 2010 syf.53-54</ref>
 
[[Dosya:View east from Ezurum Minaret.JPG|thumb|left|200 px|Saat kulesinden Erzurum'un Doğu yönündeki panaromik görüntüsü]]
==== Saat Kulesi ====
''Saat Kulesi'',Erzurum'un şehir merkezindeki en yüksek tepesinde yer alan "İçkale" dedir. ''Tepsi Minare'' diye de geçmişte adlandırılmıştır. [[Saltuklu Beyliği|Saltukoğulları]] tarafından 12. asırda gözetleme kulesi olarak yapılmıştır. Gövdesi tuğla, kaidesi ise kesme taştandır. 19. yüzyılda üst kısmına ahşap külah ilave edilmiştir. Kale içerisinde bulunan "Kale Mescidi" nin minaresi olarak da kullanılmıştır. Kale mescidi kitabesinde "İnanç Beygu Alp Tuğrul Bey Ebi-l Muzaffer Kasım" yazılıdır. ''Erzurum Saat Kulesi (Tepsi Minare),'' [[Anadolu]]'daki en eski [[Selçuklular|Selçuklu]] minaresidir.
 
 
 
 
 
 
[[Dosya:Aziziye Tabyası Şehitler Anıtı3.jpg|thumb|100px|Aziziye Tabyası Şehitler Anıtı]]
[[Dosya:Aziziye Tabyası Bayrakve Top.jpg|thumb|100 px|Aziziye Tabyası Top ve Bayrak]]
==== [[Erzurum Tabyaları]] ====
''[[Erzurum Tabyaları]],'' 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında ''Erzurum'' 'u düşmana karşı savunmak için yapılan ve silahlarla güçlendirilen askeri yapılardır.
 
* [[Erzurum Tabyaları#Aziziye Tabyaları ve Nene Hatun|'''''Aziziye Tabyaları ''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Mecidiye Tabyası''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Ağzıaçık Tabya''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Sivişli Tabyası''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Ahali Tabyası''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Dolangez Tabyası''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Gez Tabyası''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Küçük Höyük Tabyası''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Büyük Höyük Tabyası''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''İlâve Tabya''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Uzun Ahmet Tabyası''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Büyük Kiremitlik Tabyası''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Küçük Kiremitlik Tabyası''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Çobandede Tabyası''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Toparlak Tabya''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Küçük Palandöken Tabyası''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Büyük Palandöken Tabyası''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Karagöbek Tabyası''''']],
* [[Erzurum Tabyaları#Erzurum'daki tabyalar|'''''Tafta Tabyası''''']], <ref>Rehber Ansiklopedi</ref>.
 
=== Camii ve medreseler ===
''Erzurum'' 'daki Cami ve Medreseler tarihi ve fiziki özellikleri itibariyle ''Tarihi özellikte olanlar ve Cumhuriyet döneminde yapılanlar'' olmak üzere iki kategoride değerlendirilmektedir.
 
==== Tarihi camii ve medreseler ====
 
[[Dosya:Çifte Minareli Medrese.JPG|thumb|left|200px|[[Çifte Minareli Medrese (Erzurum)|Çifte Minareli Medrese]]]]
[[Dosya:Erzurum,Yakutiye-W.jpg|right|thumb|200 px|[[Yakutiye Medresesi]]]]
[[Dosya:Erzurum Ulu Camii dış görünüm.jpg|thumb|right|200px|[[Erzurum Ulu Camii|Ulu Camii]]]]
[[Dosya:Erzurum Ayazpaşa Camii.jpg|thumb|right|200px|Erzurum Ayazpaşa Camii|Ayaz Paşa Camii]]
[[Dosya:Erzurum Caferiye Camii.jpg|thumb|left|150px|Erzurum Caferiye Camii|Caferiye Camii]]
[[Dosya:Erzurum Gürcü Mehmet Paşa Camii.jpg|thumb|right|150px|Erzurum Gürcü Mehmet Paşa Camii|Gürcü Mehmet Camii]]
[[Dosya:Erzurum Gürcükapı Camii.jpg|thumb|left|150px|Erzurum Gürcükapı Camii|Gürcükapı Camii]]
[[Dosya:Erzurum Kasım Paşa Camii.jpg|thumb|150px|Erzurum Kasım Paşa Camii|Kasım Paşa Camii]]
[[Dosya:Erzurum Pervizoğlu Camii.jpg|thumb|right|150px|Erzurum Pervizoğlu Camii|Pervizoğlu Camii]]
[[Dosya:Erzurum Boyahane Camii.jpg|thumb|150px|Erzurum Boyahane Camii|Boyahane Camii]]
Erzurum'da bulunan tarihi Camii ve Medreseler:
{| class=wikitable style="border:1px solid #8888aa; text-align:center; background-color:#f7f8ff; padding:0px; font-size:95%;"
|-
!Sıra
!Caminin/Medresenin Adı
!Mevkisi
!Yapıldığı yıl
|-
| 1 ||[[Çifte Minareli Medrese (Erzurum)|Çifte Minareli Medrese]]||Tebrizkapı, Yakutiye-Erzurum||1225
|-
| 2 ||[[Erzurum Ulu Camii|Ulu Camii]] ||Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum ||1179
|-
| 3 ||[[Yakutiye Medresesi]]||Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum ||1310
|-
| 4 ||[[Erzurum Lala Mustafa Paşa Camii|Lala Mustafa Paşa Camii]]||Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum ||1563
|-
| 5 ||[[Murat Paşa Camii]] ||Murat Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum||1572
|-
| 6 ||[[Erzurum Derviş Ağa Camii|Derviş Ağa Camii]] ||Gülahmet Mah. Tahtacılar yokuşu Yakutiye-Erzurum||1717
|-
| 7 ||[[Erzurum Ayazpaşa Camii|Ayazpaşa Camii]] ||Ayazpaşa Mah. Yakutiye-Erzurum||1558
|-
| 8 ||[[Erzurum Caferiye Camii|Caferiye Camii]] || Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum ||1645
|-
| 9 ||[[Erzurum Gürcü Kapı (Aliağa) Camii|Gürcü Kapı (Aliağa) Camii]] || Gürcükapı Aliağa Mah. Yakutiye-Erzurum||1608
|-
| 10 ||[[Erzurum Narmanlı Camii|Narmanlı Camii]] ||Narmanlı Mah. Yakutiye-Erzurum||1738
|-
| 11 ||[[Erzurum Şeyhler camii ve Medresesi|Şeyhler camii ve Medresesi]] || Erzincankapı Şeyhler Mah. Yakutiye-Erzurum||1771
|-
| 12 ||[[Erzurum Kurşunlu Camii ve Medresesi|Kurşunlu Camii ve Medresesi]] ||Feyzullah Mah. Yakutiye-Erzurum||1700
|-
| 13 ||[[Vani Efendi Camii]] || ||
|-
| 14 ||[[Ehmal Camii]] || ||
|-
| 15 ||[[Erzurum Kasım Paşa Camii|Kasım Paşa Camii]] || Kasım Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum||1667
|-
| 16 ||[[Erzurum Bakırcı Camii|Bakırcı Camii]]||Bakırcı Mah. Yakutiye-Erzurum||1720
|-
| 17 ||[[Erzurum Boyahane Camii|Boyahane Camii]] || Bakırcı Mah. Yakutiye-Erzurum||1621
|-
| 18 ||[[Erzurum Pervizoğlu Camii|Pervizoğlu Camii]] || Caferzade Mah. Yakutiye-Erzurum||1715
|-
| 19 ||[[Abdurrahman gazi camisi]] ||Abdurrahman gazi türbesi Şigveler dağı, Palandöken-Erzurum ||1797
|-
| 20 ||[[Zeynal Camii]]|| Çortan Mah. Yakutiye-Erzurum||1162
|-
| 21 ||[[Şafii Camii]] || ||
|-
| 22 ||[[Erzurum İbrahim Paşa Camii|İbrahim Paşa Camii]] || İbrahim Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum||1748
|-
| 23 ||[[Kale içi camii(Kale Mescidi)]](<small>''faal değil''</small>)||Erzurum Kalesi||XII.yy.
|-
| 24 ||[[Taş Camii]] || Aş.Hasan Basri Mah. (Gavurboğan semti) Palandöken-Erzurum||1905
|-
| 25 ||[[Erzurum Ali Paşa Camii|Ali Paşa Camii]]|| ||
|-
| 26 ||[[Başak Camii]] || ||
|-
| 27 ||[[Erzurum Esad Paşa Camii|Esad Paşa Camii]] ||Kale Mahallesi Yakutiye-Erzurum||1852
|-
| 28 ||[[Erzurum Köse Ömer Ağa Camii|Köse Ömer Ağa Camii]]|| ||1771
|-
| 29 ||[[Erzurum Cennetzade Camii|Cennetzade Camii]]||Aşağı yoncalık Mah. Yakutiye-Erzurum||1700
|-
| 30 ||Eski Camii||(Ilıca)Eski Mah., Aziziye-Erzurum||
|}
 
== Nüfus yapısı ==
İl sınırları içinde sırasıyla şu etnik gruplar yaşamaktadır:<ref>[http://www.bilgesam.org/tr/images/stories/rapor/RAPOR26.pdf Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da Etnik Yapı - Bilgesam] </ref>
 
* [[Türkler]]
Bu camiler günümüzde de kullanılan tarihi camilerdir. Erzurum için Camiler ve Medreseler şehri de denilebilir. Erzurum'daki tarihi camiler [[Saltuklular]], [[İlhanlılar]] ve [[Osmanlılar]] döneminde yapılan camilerdir.
* [[Kurmançlar]]<ref>[http://www.turkishstudies.net/Makaleler/1434799714_4_ahmet_buran.pdf Kürtler ve Kürt Dili- Kurmançlar] </ref>
* [[Çerkesler]]<ref>[http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:rhg-QFGiY60J:www.nartajans.net/belgeler/k%25FDr%25FDm_ve_kafkasyadan_g%25F6%25E7ler/KIRIM_VE_KAFKASYADAN_G__LER_S_LEYMAN_ERKAN_III.B_L_M.doc+erzurum+g%C3%B6%C3%A7men+n%C3%BCfus&hl=tr&gl=tr Osmanlı Coğrafyası'nda Göçmenlerin Dağılımı - Erzurum'da Çerkes Nüfusu]</ref><ref>[http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/937/11668.pdf İngiliz Arşiv Belgelerinde Büyük Çerkes Göçü (Şubat 1864 - Mayıs 1865) - Nazan ÇİÇEK s.19-22]</ref>
* [[Zazalar]]<ref>[http://www.zazaki.de/turkce/makaleler/zazacauzerinenotlar.pdf Zazacanın fiziki, toplumsal ve tarihsel coğrafyası]</ref>
* [[Hemşinliler]]<ref>[http://hemshin.org/articles/Hemsinliler%20Ermeni%20mi%20-%20Radikal120605.pdf Hemşinlilerin Türkiye'deki dağılımı]</ref>
* [[Poşalar]]<ref>[http://www.belgeler.com/blg/2h1a/turkiye-cingeneleri-doc-dr-ali-rafet-ozkan Türkiye Çingeneleri, Doç Dr Ali Rafet özkan]</ref>
 
{{Türkiye il demografi|Erzurum}}
=== Türbeler, kümbetler ve ziyaret yerleri ===
==== Türbeler ====
* Abdurrahman Gazi Türbesi
* Ahi Tuman Baba türbesi
* Ebu İshak-ı Kazuruni türbesi
* Emir Şeyh (Abbas Şeyh) türbesi
* Habib Baba ve Timurtaş Baba türbeleri
 
==== KümbetlerSiyaset ====
* [[2011 Türkiye genel seçimleri]] Milletvekilleri:<ref>[http://www.cnnturk.com/2011/turkiye/06/13/il.il.24.donem.milletvekili.listesi/619855.0/index.html 2011 Seçimleri Erzurum milletvekilleri]</ref>
* Üç kümbetler
# [[Recep Akdağ]] - [[Adalet ve Kalkınma Partisi|AKP]]
** Emir Saltuk kümbeti
# [[Adnan Yılmaz (milletvekili)|Adnan Yılmaz]] - [[Adalet ve Kalkınma Partisi|AKP]]
** İkinci kümbet
# [[Fazilet Dağcı Çığlık]] - [[Adalet ve Kalkınma Partisi|AKP]]
** Üçüncü kümbet
# [[Cengiz Yavilioğlu]] - [[Adalet ve Kalkınma Partisi|AKP]]
** Dördüncü kümbet
# [[Muhyettin Aksak]] - [[Adalet ve Kalkınma Partisi|AKP]]
* Cemalettin Hoca Yakut kümbeti
# [[Oktay Öztürk]] - [[Milliyetçi Hareket Partisi|MHP]]
* Cimcime Sultan kümbeti
* Çifte Minareli Medrese kümbeti
* Karanlık kümbet
* Mehdi Abbas kümbeti
* Kırklar türbesi
* Mahmut Paşa türbesi
* Rabia Hatun türbesi
* Hasan-ı Basri türbesi
* Maksut Efendi türbesi
* Gümüşlü kümbet ve Şehitlik
** Fosfor Mustafa Paşa
** Mehmet Ali Paşa
** Harbiye Nazırı Cemal Paşa
** Hafız Hakkı Paşa
 
== Galeri ==
=== Müzeler, anıt ve heykeller ===
==== Müzeler ====
* [[Erzurum Arkeloji Müzesi]]
* [[Erzurum Atatürk Evi Müzesi]]
* [[Yakutiye Medresesi#Türk İslam Eserleri ve Etnografya Müzesi|Erzurum - Türk İslam Eserleri ve Etnografya Müzesi (Yakutiye Medresesi)]]
 
=== Arkeolojik alanlar ===
 
*[[Güzelova Höyük]]
*[[Karaz Höyük]]
*[[Pulur Höyük]]
*[[Sos Höyük]]
*[[Alaca, Aziziye#Coğrafya|Alaca höyük]]
 
=== Çağdaş yapılar ===
[[Dosya:Erzurum Adalet Sarayı.jpg|thumb|180px|Erzurum Adliye Sarayı]]
 
''Erzurum'' 'da şehir dokusu günden güne değişmekte, bayındırlık hizmet ve çalışmalarının yanı sıra hızla yeni iskan alanları da oluşmaktadır. Şehrin deprem hattında kurulu olması şehirdeki yeni yapılaşmada dikkate alınmaktadır. Gerek resmi gerekse özel kurum ve kuruluşların hizmet binalarının da yeniden imar durumunda sağlamlık kriterinin yanı sıra fizikî çağdaş görünümde önem arzetmektedir.
 
=== Medya ===
 
'''Erzurum Yerel TV Kanalları'''
* Kardelen TV
* Doğu TV
* Kanal 25
 
'''Erzurum Yerel Radyo Kanalları'''
 
* Yıldız FM (88.0 - 95.0)
* Radyo Ritim (88.8)
* Radyo Dinamik (89.9)
* Türkü FM (92.2)
* Erzurum Polis Radyosu (94.6)
* İmaj FM (95.8)
* Süper Kanal FM (99.9)
* Güncel FM (103.5)
* Radyo Dadaş FM (104.5)
* Radyo Üniversite (102.0)
Ayrıca Erzurum'da '''TRT Erzurum Radyosu''' bulunmaktadır. TRT kurumuna ait olan bölgesel radyo, 90.8 ve 105.1 frekanslarından Erzurum ve İlçelerinde [[Türkü]], [[Türk Halk Müziği]] ve [[Türk Sanat Müziği]] yayınları ve yöresel programlar yayınlamaktadır.
 
'''Erzurum Yerel Gazeteler'''
 
* [http://www.albayrakgazetesi.com/ Albayrak]
* [http://www.anadoluhaber.com/ Anadoluhaber]
* [http://erzurumajans.com/ Erzurum Ajans]
* [http://erzurumgazetesi.com.tr/ Erzurum Gazetesi]
* [http://www.erzurumgundem.com/ Erzurum Gündem Gazetesi]
* [http://www.erzurumhabergazetesi.com/ Erzurum Haber Gazetesi]
* [http://www.gazeteguncel.com/ Gazete Güncel]
* [http://www.gurbettekierzurum.com.tr/ Gurbetteki Erzurum]
* [http://haber25.com/ Haber 25]
* [http://www.haberdogugazetesi.com/ Haber Doğu]
* [http://www.palandokengazetesi.net/ Palandöken]
* [http://www.gazetepusula.net/ Pusula]
* [http://www.erzurumyorum.com/ Olaylara Yorum]
 
== Eğitim ==
Erzurum'da yüksek öğretim alanında :
* [[Atatürk Üniversitesi]] ve
* [[Erzurum Teknik Üniversitesi]] eğitim vermektedir.
İlk ve orta seviyede eğitim-öğretim:
* [[Eğitim-öğretim|Milli Eğitim Müdürlüğüne]] ne bağlı okullarda yapılmaktadır.
Yaygın eğitim ise [[Halk Eğitim Merkezi]] aracılığıyla yürütülmektedir.
 
== Turizm ==
Erzurum'da [[kış]] turizmi gelişmiştir. Şehrin en önemli turizm kaynağı [[Çifte Minareli Medrese (Erzurum)|Çifte Minareli Medrese]] ve merkeze üç kilometre uzaklıktaki [[Palandöken Dağı]]'dır. [[Palandöken Dağı]] 2011 yılında [[2011 Dünya Üniversiteler Kış Oyunları|Üniversite Oyunları]]'na ev sahipliği yapmıştır.
 
== Spor ==
Erzurum'da bulunan Spor tesisleri: <ref>Erzurum Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü/Tesisler/</ref>
[[Dosya:Galatasaray-FB Skupa.jpg|thumb|left|100px|[[Kâzım Karabekir Stadyumu]]]]
[[Dosya:Erzurum 2011 ENG logo.png|thum|right|100 px|2011 Dünya Üniversitelerarası Kış Oyunları]]
[[Dosya:Erzurum Curling Salonu.jpg|thumb|left|100px|Curling Salonu]]
[[Dosya:Erzurum Kiremitliktepe Kayakla Atlama Kuleleri1.jpg|thumb|right|100px|Kiremitliktepe Kayakla Atlama Kuleleri]]
 
 
{| class=wikitable style="border:1px solid #8888aa; text-align:center; background-color:#f7f8ff; padding:0px; font-size:95%;"
|-
!Tesisin Adı
!Bağlı olduğu birim
!Adres
!Seyirci kapasitesi(kişi)
|-
|Palandöken Kayakevi||Spor Gen. Müd.lüğü||Palandöken kayak merkezi Palandöken, Erzurum||
|-
|Konaklı Kayak Tesisleri||Spor Gen. Müd.lüğü||Konaklı köyü Palandöken, Erzurum||
|-
|Curling Salonu||Spor Gen. Müd.lüğü||Mecidiye Mah. Yakutiye, Erzurum||1000
|-
|Buz Hokey Salonu||Spor Gen. Müd.lüğü||Yakutiye Spor Kampusu Aziziye yolu Üzeri Yakutiye, Erzurum||3000
|-
|Buz Hokey Salonu||Spor Gen. Müd.lüğü||Yakutiye Spor Kampusu Aziziye yolu Üzeri Yakutiye, Erzurum||500
|-
|Buz Pateni Salonu||Spor Gen. Müd.lüğü||Hacı Ahmet Baba Mah. Palandöken, Erzurum||2000
|-
|Short Track Salonu||Spor Gen. Müd.lüğü||Hacı Ahmet Baba Mah. Palandöken, Erzurum||500
|-
|Kayakla Atlama Kuleleri||Spor Gen. Müd.lüğü||Kiremitliktepe Palandöken, Erzurum||7500
|-
|[[Kâzım Karabekir Stadyumu]]||Spor Gen. Müd.lüğü||Yakutiye Spor Kampusu Aziziye yolu üzeri Yakutiye, Erzurum||23700
|-
|Palandöken Spor Salonu||Spor Gen. Müd.lüğü||Hacı Ahmet Baba Mah. Palandöken, Erzurum||
|-
|Yakutiye Spor Salonu||Spor Gen. Müd.lüğü||Nenehatun sitesi karşısı Doğu Tv yanı Yakutiye, Erzurum||
|-
|Yeni Erzurum Spor Salonu||Spor Gen. Müd.lüğü||Yakutiye Spor Kampüsü, Aziziye yolu üzeri Yakutiye, Erzurum||
|-
|Kayaklı koşu ve Biathlon Tesisleri||Spor Gen. Müd.lüğü||Kandilli beldesi Aşkale, Erzurum||
|}
 
== Uluslararası ilişkiler ==
 
=== Kardeş şehirler ===
 
{|width="100%" |
|-
|width="70%" |
* {{bayraksimge|Azerbaycan}} [[Bakü]], [[Azerbaycan]]
* {{bayraksimge|İran}} [[Tebriz]], [[İran]]
 
== Resim galerisi ==
<gallery>
Dosya:ÇifteView Minarelieast Medresefrom Ezurum Minaret.JPG|[[Çifte Minareli Medrese (Erzurum)|Çifte'dan Minarelibir Medrese]]görünüm
Dosya:Tortum Lake Feb.JPG|Tortum Gölü
File:Erzurum,Yakutiye-W.jpg|Yakutiye Medresesi
Dosya:Tortum Şelalesi.jpg|[[Tortum Şelalesi]]
File:Rüstempaşa_Bedesteni_avlu.jpg| Rüstem Paşa Bedesteni (Taşhan) avlu
Dosya:Narman peri 4.JPG|[[Narman Peribacaları]]
File:Erzurum, Yakutiye-left.jpg|Yakutiye Medresesi ön duvarındaki figür
Dosya:BanaPenek - Oltu.jpg|Bana Katedrali) 11.yy [[Şenkaya]]
File:Yakutiye Medrese.jpg|Yakutiye Medresesi
Dosya:Palandoken Erzurum 2009.JPG|[[Palandöken Dağı]]
Tarihi Erzurum Konağı2.jpg
Dosya:Oshki.ოშკი.Ошки.Օշկվանք.Çamlıyamaç.jpg|[[Öşk-Vank Manastırı]]
Erzurum Üç kümbetler.jpg|Üç Kümbetler
Dosya:Khakhuli1.jpg|[[Bağbaşı, Tortum|Hahuli Manastırı]]
12. yy. da yaptırılan Emir Saltuk Kümbeti.jpg|Üç Kümbetler-Emir Saltuk Kümbeti
Erzurum'dan (geçmişe dair1).jpg|Taşhan Parkında sergilenen eski tarım aletleri, kızak ve araba tekerlekleri
</gallery>
 
== Ayrıca bakınız ==
{{geniş resim|Mecidiye Tabyasından Erzurum Panoramik Görüntüsü.jpg|1000px|Mecidiye Tabyasından Erzurum Panoramik Görüntüsü.}}
* [[Erzurum ilindeki yerleşim yerleri listesi]]
 
=== Ayrıca bakınız ===
 
* [http://www.erzurum.gov.tr/galeri.asp Erzurum resimleri]
 
== Kaynakça ==
{{Kaynakça|2}}
# {{Web kaynağı| url = http://www.erzurum.gov.tr Erzurum Valiliği resmi sitesi
| başlık = Erzurum Valiliği/EKONOMİ| erişimtarihi = 16 Kasım 2012}}
# {{Web kaynağı| url = http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&ENVID=adnksdb2Env&report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.RDF&p_il1=25&p_kod=1&p_yil=2011&p_dil=1&desformat=html Erzurum merkez ilçelerinin nüfus bilgileri - TUİK (2011)| başlık =iller/ilçe|erişimtarihi = 02 Haziran 2012 }}
# {{Web kaynağı| url = http://www.erzurum-bld.gov.tr/Erzurum Sehir Rehberi| başlık = Erzurum Tanıtım/Yöresel Yemekler| erişimtarihi = 01 Temmuz 2012}}
# {{Web kaynağı| url = http://www.erzurummuftulugu.gov.tr/binbirhatim2011.html| başlık = Erzurum Müftülüğü Binbir Hatim 2011| erişimtarihi = 02 Ağustos 2012}}
# {{Web kaynağı| url = http://www.erzurumkulturturizm.gov.tr/binbirhatim2011.html| başlık = Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü/Turizm Aktiviteleri/Kuleler ve Kaleler| erişimtarihi = 03 Ağustos 2012}}
 
== Dış bağlantılar ==
{{commonscat|Erzurum Province}}
{{portal|Türkiye}}
* [http://www.erzurum.gov.tr/ Erzurum Valiliği resmi sitesi]
* [http://www.erzurum.bel.tr/ Erzurum Büyükşehir Belediyesi]
* [http://www.erzurumkulturturizmerzurumturizm.gov.tr/ Erzurum İlil Kültür ve Turizm Müdürlüğü]
* [http://www.kudakayerelnet.org.tr/iller T.C. Kuzeydoğu Anadolu Kalkınmayerelnet Ajansıiller]
* [http://www.erzurummuftulugu.gov.tr/binbirhatim2011.html Erzurum_Müftülüğü]
* [http://www.youtube.com/watch?v=iluhibFZ7A4/Erzurum Ulu Camii 1001 Hatim]
* [http://www.kgm.gov.tr/Sayfalar/KGM/SiteTr/Uzakliklar/illerArasiMesafe.aspx/ Karayolları Genel Müdürlüğü]
* [http://www.erzurum.gov.tr/dadas.asp Erzurum Valiliği/Kültür]
* [http://e-dergi.atauni.edu.tr/index.php/zfd/article/viewFile/5750/5546 Erzurumun Suyu ve Toprağı, Yıldırım Sezen-Atatürk Üniversitesi(e-dergi.atauni.edu.tr)]
 
{{Erzurum merkez belde ve köyleri}}
{{Erzurum ilçeler}}
{{Türkiye'dekinin şehirlerilleri}}
{{il-taslak}}
[[Kategori:Erzurum tarihi]]
 
[[Kategori:Erzurum merkez| ]]
[[Kategori:Erzurum| ]]
 
[[ar:أرضروم (محافظة)]]
[[az:Ərzurum ili]]
[[be-x-old:Горад Эрзурум (правінцыя)]]
[[bg:Ерзурум (вилает)]]
[[be-x-old:Эрзурум]]
[[br:Erzurum (proviñs)]]
[[bg:Ерзурум]]
[[brca:Província d'Erzurum]]
[[ckb:پارێزگای ئەرزەڕۆم]]
[[ca:Erzurum]]
[[ckbcrh:ئەرزەڕۆمErzurum (il)]]
[[cv:Эрзурум (ил)]]
[[cs:Erzurum]]
[[cy:Erzurum (talaith)]]
[[dade:Erzurum (Provinz)]]
[[dediq:Erzurum (wılayet)]]
[[elen:ΕρζερούμErzurum Province]]
[[eneo:Provinco Erzurum]]
[[eoes:Provincia de Erzurum]]
[[eset:ErzurumErzurumi provints]]
[[eteu:Erzurum probintzia]]
[[fa:استان ارزروم]]
[[fi:ErzurumErzurumin maakunta]]
[[fr:Erzurum (province)]]
[[he:ארזורום (נפה)]]
[[gag:Erzurum]]
[[hu:Erzurum (tartomány)]]
[[he:ארזורום]]
[[huhy:ErzurumԷրզրում (településնահանգ)]]
[[hyid:ԿարինProvinsi Erzurum]]
[[idit:Provincia di Erzurum]]
[[ja:エルズルム県]]
[[it:Erzurum]]
[[jako:エルズルム에르주룸 주]]
[[ku:Erzîrom (parêzgeh)]]
[[ka:ერზურუმი (ქალაქი)]]
[[la:Erzurum (provincia)]]
[[kk:Эрзурум]]
[[lbe:Эрзурум (иль)]]
[[ko:에르주룸]]
[[kulv:ErzîromErzurumas ils]]
[[mk:Ерзурум (покраина)]]
[[lbe:Эрзурум]]
[[mrj:Эрзурум (ил)]]
[[lt:Erzurumas]]
[[lvms:ErzurumaWilayah Erzurum]]
[[nl:Erzurum (provincie)]]
[[mrj:Эрзурум]]
[[msnn:Provinsen Erzurum]]
[[nlno:Erzurum (stadprovins)]]
[[os:Эрзурум (ил)]]
[[nn:Erzurum]]
[[pa:ਏਰਜੁਰਮ]]
[[no:Erzurum]]
[[pl:Erzurum (prowincja)]]
[[os:Эрзурум]]
[[pnb:صوبہ ارض روم]]
[[pl:Erzurum]]
[[pnbpt:ارضErzurum روم(província)]]
[[ptro:Provincia Erzurum]]
[[ru:Эрзурум (ил)]]
[[ro:Erzurum]]
[[sl:Erzurum (provinca)]]
[[ru:Эрзурум]]
[[rwsq:Erzurum (Provincë)]]
[[shsv:Erzurum (provins)]]
[[srsw:ЕрзурумMkoa wa Erzurum]]
[[tg:Вилояти Ерзурум]]
[[sv:Erzurum]]
[[swtk:Erzurum (il)]]
[[tl:Erzurum Province]]
[[th:เอร์ซูรุม]]
[[ug:ئەرزۇرۇم ۋىلايىتى]]
[[udm:Эрзурум]]
[[uk:Ерзурум (іл)]]
[[uruz:ارضErzurum روم(viloyat)]]
[[viwar:Erzurum (lalawigan)]]
[[zh:埃尔祖鲁姆省]]
[[war:Erzurum]]
[[zh-min-nan:埃尔祖鲁姆Erzurum (séng)]]
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Erzurum" sayfasından alınmıştır