Alevilik: Revizyonlar arasındaki fark

'''Alevîlik''', ({{Arapça|عَلَوِیُّون}}) [[Türkiye]]’de [[Sünnîlik]]’ten sonra en fazla mensûba sahip olan [[İslâm]]î bir [[İtikadî mezhepler|i’tikadî]] düşünce [[ekol]]ü ''([[Mezhep|mezheb]]i)'' ve [[tarikât]]ıdır. Bu inancın temsil ettiği [[tarikât|tarîkat ''(yol)'']] mensûpları ''"[[İmamiyye#Alev.C3.AEler|Alevîler]]"'' olarak adlandırılır. Alevîlik’te, [[Muhammed]]’in son [[peygamber]] olduğu, [[Ali]]’nin ise [[Velî (İslam)|Velî]]’liği ''([[İmam]]’lığı)'' esastır. [[Sünnîlik]]’teki ''“[[Allah]]-[[Muhammed]]-[[Dört Büyük Halife]]”'' tamamlamasından farklı olarak, [[Onikicilik]] i’tikadının da temelini teşkil eden ''"Hâkk-Muhammed-Ali"'' tanımlaması ile, [[Ehl-i Beyt]] ve [[On iki İmamlar]] sevgisini esas alan [[Anadolu]]’ya özgü ''“nev’î şâhsına münhâsır”'' [[İslâm]]î bir [[inanç]]tır.

 

Siyâseten [[İslâmiyet]]’in ''“[[İmamiye-i İsnaaşeriye|İmamiye-i İsnâ‘aşer’îyye]] / [[Onikicilik]]”'' [[Fıkhi mezhepler|fıkhî mezheb]]inden olan [[İmamîlik#Alev.C3.AEler|Alevîler]], [[İtikadi mezhepler|i’tikaden]] [[Horasan Melametîliği]]’nden köken alan [[Hoca Ahmed Yesevî]]’in kurduğu “[[Sünnî]]liğin [[Tasavvuf]]î–[[Yesevîlik|Yesev’îyye]] [[Tarikât]]ı”<ref>'''Not 2:''' [[Mâtûridîyye|Mâtûridî]]–[[Hanefîlik|Hanefî]] kimliğini paylaşan [[Türkistan]] [[Yesevîlik|Yesevîliği]] ile [[Anadolu]] [[Sünnî]]liği’nde ortak olan ve daha geniş kitleleri ihâta eden bir yelpazeye yayılan “[[Namaz]]” ve “[[Oruç]]” ibâdetleriyle alâkalı iştirâk-sınıflandırılması:<br /><small>

* [[Mâtûridîyye|Mâtûridî]]–[[Hanefîlik|Hanefî]] i’tikadî “[[Namaz]]” ibâdeti uygulamalarına iştirak edenler

* Yalnızca [[Mâtûridîyye|Mâtûridî]]–[[Hanefîlik|Hanefî]] i’tikadî kimliğe sahip olanlar

** Ramazan’da kısmen Oruç tutanlar

Alevîlik içerisinde [[Kızılbaş]], Dazalak, [[Kalenderîlik|Kalender’îyye]], [[Şeyh Bedreddin|Bedr’îyye]], [[Bektaşîlik|Bektâş’îyye]], Câm’îyye, Şems’îyye, Edhem’îyye gibi farklı birçok [[bâtın]]î [[tarikât|tarîkat ''(yol)'']] yer almaktadır. 13. asırda [[Babâîlik]]’ten ve 14. asrın sonlarından itibaren de yoğun olarak [[Hurûfîlik]]’ten etkilenen [[Anadolu]] kaynaklı ''[[Bektaşilik Tarikatı]]'' bunların içlerinde en meşhur olanıdır. 14. ve 15. asırlarda “Fadl’Allah Ester-Âbâdî” tarafından [[Şiî]]likten ayrılarak zuhur eden “[[Hurûfîlik]]” mezhebinin tesirleri altında kendisini yeniden yapılandırmış olan ''[[Bektâşîlik]],'' Alevîliğin içinde yer aldığı varsayılan bir [[tarikât|tarîkat ''(yol)'']] olması itibâriyle [[Anadolu Alevîliği]]’nin tamamını tanımlamamaktadır.

{{Ayrıca bakınız|Horasan Melametîliği|Hoca Ahmed Yesevî|Yesevîlik|Nasır-ı Hüsrev|İsmâilîlik}}

Alevîler kendi içlerinde bir çeşit hiyerarşi oluşturmuştur. Örneğin "yol"a gönül vermiş olana "tâlip" denir. Kişi, yolun kurallarını yerine getirip bilgi düzeyini arttırdıkça yükselir. Alevîlik’te ''"Yol"'' denen deyimin temelini ''"[[Dört Kapı Kırk Makam]]"'' anlayışı oluşturmaktadır.

 

 

 

Her kapının on makâmı vardır.

# Özünü fakir görmek

|

# Edepli olmak,

# Bencillik, kin ve garezden uzak olmak,

# Âriflik.

|

# Alçakgönüllü olmak,

# Kimsenin ayıbını görmemek,

{{Ayrıca bakınız|Kalenderîlik|Baba Haydar|Babâîlik|Baba İlyas|Kızılbaşlık}}

=== Dînî âyinler ===

{{Ayrıca bakınız|Kadir Gecesi|14 Masum-u Pak|Oruc|Muharrem|Hızır}}

==== Cem ====

{{Ana|Salmân-ı Fârisî|Muhammad|Semah|Hacı Bektaş Veli|Hubyar Sultan}}

Semah, [[Cem]]’lerde deyişler eşliğinde yapılan dinsel törenin adıdır. Ulu Hünkâr [[Hacı Bektaş-ı Veli]] bu konuda şöyle söyler: "Semah, ariflerin aleti, muhiplerin ibadeti, taliplerin maksududur. Bizim Semahımız oyuncak değil, ilâhî bir sırdır. Bir kimse ki semahı oyuncak sayar, o cahildir". [[Semah]]ın kaynağı "Kırklar Meclisi"’ne dayanır. İnanca göre bu meclise gelen [[İslam peygamberi]] [[Muhammed]]’e [[Salmân-ı Fârisî]] tarafından bir üzüm tanesi verilir ve [[Salmân-ı Fârisî]] kendisinden bunu paylaştırmasını ister. [[Muhammed]], [[Cebrail|Cebrâil]]’in getirdiği tabakta bu üzüm tanesini sıkar. Bunu içen Kırklar "Ya Allah" deyip [[Semah]] dönmeye başlarlar.{{olgu}}

[[Dosya:Asadullah.gif|thumb|sağ|240px|[[İslam peygamberi]] [[Muhammed]]’in yeğeni [[Ali]]’ye taktığı isim: ''“Esedullah.”'']]

=== Kutsal Günler ve Anma Günleri ===

{{ana|Hıdırellez|Kadir Gecesi|Şeker Bayramı|Kurban Bayramı|14 Masum-u Pak}}

* 6 - 7 Haziran: Abdal Musa anma törenleri {{olgu}}

* 16 - 18 Ağustos: [[Hacı Bektaş-ı Veli Anma Törenleri]] {{olgu}}

{{Ayrıca bakınız|Ali bin Ebu Talib|Nevruz|Kerbela Savaşı|Aşure Günü|Hacı Bektaş-ı Veli Anma Törenleri}}

== Nüfus dağılımı ==

{{ana|Kızılbaş|Türkmen|Sünnî|Şafii mezhebi|Kürtler}}

Ağırlıklı olarak Bismil ilçesinin köylerinde (Seyithasan, Ulutürk ''(eski adı Darlı),'' Türkmenhacı, Şükürlü) ve Diyarbakır merkez köylerinde (Kadıköy, Şarabi) yaşarlar. Bu Alevîler kendilerini [[Türkmen]], [[Kızılbaş]] olarak adlandırılar. Ana dilleri Türkçe’dir. Horasan'dan geldikleri bilinir. Kimi köylerin bugün bile Irak'ta ''(Musul)'' akrabaları vardır. 1990'lı yıllarda birçokları batı illerine ''(İzmir, Antalya, Mersin...)'' göçmüştür. Yakın dönemde asimile olan köyler de vardır. Köselli köyü aslen [[Alevî]]-[[Türkmen]]'ken bugün [[Şafi]]-[[Kürt]] bir kimlik taşımaktadır.

* Şîʿa-i Muhlîsîn: [[Sünnîler]] ve [[Zeydîler]]

** Şîʿa-i Ulâ ''([[Ehl-i Sünnet vel Cemaat]])'':<br />[[Hanefîlik]], [[Malikîlik]], [[Şafiîlik]] ve [[Hanbelîlik]]

* [[İslâmiyet]] ile hiçbir zaman alâkalı olmayanlar: [[Yarsanilik]], [[Yezîdîlik]], [[Zerdüştçülük]], [[Zurvanizm]], [[Mazdekçilik]], [[Mani dini]], [[Sâbiîlik]], [[Budizm]], [[Işıkçılık]] ve [[Nebatiler]]<br /><small>'''Kaynak:''' Mustafa Öz, ''Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü,'' Ensar, İstanbul, 2011.</small></ref> ve Türkler’in İslâmiyete girişi ==

{{ana|Hoca Ahmed Yesevî|Baba Haydar|Hacı Bektaş Veli|Taptuk Emre|Yunus Emre}}

{{ayrıca bakınız|Sarı Saltuk|Barak Baba|Abdal Musa|Kaygusuz Abdal|Pir Sultan Abdal}}

=== İran ruhunun yarattığı Şîʿa-i Bâtın’îyye ===

==== Şîʿa-i Bâtın’îyye teşkilâtının kökeni ====

{{ana|Haricîler|Karmatîler|İsmâilîyye|Mustâlîlik|Nizarîlik}}

İslâmın hudutlarının gün geçtikçe genişlemesi neticesinde Zerdüştler, Maniler, Harran Sâbîileri, Yunan felsefe sisteminin tâkipçileri, Keldanîler, Irak Nebtîleri, Asur dinlerinin kalıntıları ve Şamanîler hep Bâtınîliğin i’tikadî hudutları içerisine dâhil edilmiş bulunuyorlardı. Türkler arasında yüzyıllarca sönmeden süregelen bu akidelerin ilk kaynakları da Alevî-[[Bâtınî]]liği’nin yönetim merkezlerine bağlı bulunmaktaydı. Tüm Alevî-[[Bâtınî]] mezheplerinin temellerini oluşturan bu önemli yolun kökenin başka dinlerin şemsiyesi altında barındığı ve İslâmiyetin bünyesine daha sonradan nüfuz ettiği anlaşılmaktadır. [[Karmatîler|Karamîta]], [[İsmâilîyye|İsmâ‘il’îyye]], Seb’îyye, Muhammer’îyye, Mübeyyize, [[Nizarîlik|Nezzar’îyye]], [[Sabbahiyye|Sabbah’îyye]] ve Melâhide-i Bâtın’îyye gibi daha bir takım adlar da aynı Bâtınî-Alevî teşkilâtının çeşitli muhitlerde aldıkları değişik nâmlar arasındadır. Batılılar ise doğuda “[[Sabbahiyye|Melâhide]]-i [[Bâtınîlik|Bâtın’îyye]]” olarak adlandırılan kola “[[Haşhaşilik|Haşşaşiyôn / Assassins]]” adını vermişlerdir.

{{Ayrıca bakınız|Bâtıni|Nusayriyye|Alamut Devleti|Sabbahiyye|Dürzîler}}

* Arap ordularına karşı siyâseten başarı sağlayamayan ve ağır yenilgilere uğrayan İran, İslâm’ın vâhdetini bulandırmak ve çeşitli muhalif mezhepler icât ederek “aks’ül-âmeller” ortaya çıkarmak suretiyle mukabele etmekte gecikmemiştir. Bu teze göre [[Şiîlik]] ve [[Bâtınîlik]] [[İslâm]]’ın ruhuna muhalif olup, ''sırf onu içinden baltalamak için İran’ın yapmış olduğu bir nev’i intikâm hareketidir.'' Bu savı daha bilimsel bir platforma taşımak isteyenler ise ırkçı bir görüşe başvurarak, ''Sami Ruh'' ile ''Ârî Ruh'' arasında meydana gelen bir iktidar mücadelesi neticesinde, Sami dehânın ürünü olan [[İslâmiyet]]’in [[İran]]’da kendine özgü yorumlanarak önce ''“[[Şiî]]lik”'' ve daha sonra da ''“[[Bâtınîlik]]”'' şeklini aldığını öne sürmekteydiler. Bu ırkçı kuram, kurucusu ''Comte de Gobineau'' tarafından savunulmuştur. Şiîliğin ''“[[tasavvuf]]”'' maskesi altında [[İslâmiyet]]’in içerisine yerleştirildiği kuramı ise ''Frederich Delitzsche'' tarafından iddia edilmekteydi. Bu bilim adamlarından başka, Şiîliğin ve Bâtınîliğin Arap istilâsına karşı ârî kavimlerin, bilhassa da İranlılar’ın ortaya çıkardığı ırkî, lisânî ve millî tepkiler olarak gösteren ve bu kuramın yayılmasına hizmet eden diğer batılılar arasında ''Ernest Renan,'' ''P. Lagarde,'' ''Reitzenstein,'' ''Edgard Blochet'' ve ''E. B. Browne'' isimlerini saymak mümkündür.

* Yukarıda bahsedilen batıda bir hâyli taraftar toplamış olan bu akım Türkiye’de de uzun süre kabul görmüştür. “Bir ateşkedenin duvarları dibinde zelilâne beklemek, Hind ve İran gibi uyuşukluk ve hûlya yağdıran çevrelerde pek olağan karşılanan şeylerdi. Türkler, Hind ve İran’da olduğu gibi hûlyaî ve istiğrâkî hayâttan bir şey anlamıyor, meskent telkin eden âkidelere pek itibar göstermiyorlardı. İslâm âlemini kavuran bu elim buhranın kaynağı İran tarafları ve bilhassa da [[Deylem]] havalisiydi.”<ref>M. Şerafeddin, ''Mazîden Âtiye,'' 1933.</ref> Başlangıçta, [[Fuad Köprülü|Professör Fuad Köprülü]]’de bu görüşü destekleyenler arasında yer almaktaydı.<ref>[[Fuad Köprülü|Professör Fuad Köprülü]], ''Türk Tarihinde İlk Mutasavvıflar.''</ref>

 

==== Şîʿa-i Bâtın’îyye mezhebinin akideleri ====

{{Ayrıca bakınız|Nusayrîler|Haşhaşilik|Karmatîler|Nizarî İsmailîlik|Dürzîler}}

[[Abbâsîler]] devrinde (M. 750 – M. 1258) çeşitli [[Şia|Şîʿa]] fırkaları tarafından yönetime karşı gizli bir muhalefet hareketi tertip edilmekteydi. Bu muhalefet gruplarının arasında Ön-İsmâ‘îlî topluluklarının destekçilerinin en tanınmışlarından olan “Mûbârek’îyye” adı verilen topluluk ta yer almaktaydı. İsmâ‘îlî düşünce sistemine göre, İmâm [[Cafer es-Sadık|Câʿfer es-Sadık]] (M. 702 – 765) ikinci oğlu olan İsmâ‘îl bin Câfer el-Mûbarek’i (M. 721 – 755) [[İmamet]]’e veliaht olarak tayin etmişti. Bununla beraber, İsmâ‘îl babasından evvel vefat etti. Bazıları onun gizlendiğini iddia ettiyseler de, Ön-İsmâ‘îlî fırkaları onun ölümünü kabul ettiler ve İsmâ‘îl’in en büyük oğlu olan Muhammad bin İsmâ‘îl’i (M. 746 – 809) imâmları olarak tanıdılar. Muhammad bin İsmâ‘îl, mensuplarının çoğu [[Küfe]]’de oturan “Mûbârek’îyye Fırkası” ile olan alâkasını tüm yaşamı boyunca sürdürdü.

İsmâ‘îl bin Câfer el-Mûbarek’in yedinci ve sonuncu imam olduğuna inananlar “Yediciler” veya “Yedici [[İsmâilîyye|İsmâ‘îlîler]]” olarak tanımlandılar. M. 813 yılında Muhammad bin İsmâ‘îl’in vefatı üzerine “Mûbârek’îyye Fırkası” da ikiye ayrıldı. En önemli ve fa’al kolunu [[Karmatîler]]’in oluşturduğu “Yediciler,” İsmâ‘îl bin Câfer el-Mûbarek’in oğlu olan Muhammad bin İsmâ‘îl’in gizlenen Mehdi olduğuna ve birgün adâlet dağıtmak üzere tekrar ortaya çıkacağına inandılar. Muhammad bin İsmâ‘îl’in öldüğünü kabûl eden ve daha sonraki yıllarda [[Fâtımî]] [[İsmâilîyye|İsmâ‘îlîleri]] olarak ortaya çıkan küçük fırka ise günümüzde mevcut olan çağdaş İsmâ‘îlî mezheplerinin oluşumuna öncülük ettiler. Böylece, gizlendikleri yerleri ve isimleri bilinmeyen imâmların yönetimi altına giren [[İsmâilîyye]] mezhebi, kendi i’tikatlarını “Dâîler – Dâvetçiler” aracılığıyla ana karargâhları olan Suriye’den etrafa yaymağa başladılar. Bu hâdise, daha sonraları [[Mustâlîlik]] kolunun yayılmasında etkin bir araç hâline dönüşecek olan “Dâvah” hareketinin ruhânî başlangıcına işaret etmekteydi.

{{Ayrıca bakınız|Karmatîler|Fâtımîler|İsmâilîyye|Mustâlîlik|Nizarî İsmailîlik}}

{{Ayrıca bakınız|İbahiyye|Haricîlik|hülul|Bâtınîlik|İsmâilîyye}}

==== Şîʿa-i Bâtın’îyye teşkilâtındaki gizlilik derece ve mertebeleri ====

* İkinci mertebede bulunanlara ise daha değişik bir yönden hitap edilmekteydi. Burada şahsa eski âlimlerin akidelerini kabullenmekle insanlığın büyük bir delâlet içerisine düşeceği ve ilâhî hâkikatin sırrının ancak imâmlara bahşedilmiş bir ayrıcalık olduğu söylenmektedir.

* Üçüncü derecede bulunanlara [[Şia|Şîʿa]]’nın diğer fırkalarında olduğu gibi imâmların adedinin on iki olmayıp yedi olduğu, yedi adedinin kudsiyeti ile bütün temsiliyetin [[Bâtınîlik]] dîninin kurucusu olan yedinci imâma ait olduğu bildirilir.

* Beşinci mertebede bulunanlar, Semavî nass’ların açıklamaları ile hadislerin tamamının uydurma olduğuna inanmakla yükümlüdürler. Müntesibin buradaki ruh hali milliyetine göre de değişmektedir. İranlı ise ona Arab’ın çok cahil bir çöllü olduğu fikri, yok eğer müntesip ırken bir Arap ise ona karşı da Arap milletinin mağrur damarlarını tahrik etmek suretiyle başka bir cepheden yaklaşılarak kendisinin diğer bütün kavimlerin hepsinden üstün bir efendi konumunda olduğu söylenmektedir.

* Altıncı dereceliler dinî tekliflerin kâmilen ref’edilmiş olmakla birlikte, sadece milletlerin an’anelerine hürmeten bunlara değer verildiği, yoksa aklı belirli ve sınırlı gayelere ulaştırmak amacıyla anlatılan bu öğretilerin bütün önem ve değerlerinin aslında bir hiç olduğu açıklanır.

* Arda kalan üç mertebenin mensupları ise pek azdır. Hele dokuzuncu mertebede bulunanlar sadece dâî â’zamlardır. Bu makam “Fâtımîler’den El-Mûstensir bil-Lâh”, “[[Sabbahiyye|Hükümet-i Melâhide]]’nin bânisi olan [[Hasan Sabbah|Hassan bin Sabbah]]” ve “Suriye Bâtınileri’nin Reisi Raşid’ûd-Dîn Sinan”, “Afrika Kıt’ası Bâtınileri’ni yöneten İbn-i Meserret”, “Pamir Aleviliği’nin kurucusu [[Nasır-ı Hüsrev|Nâsır-ı Hüsrev]]”, “Hindistan Bâtıniliği’nin yaratıcısı Ahmed bin Keyyâl”, ve “Attaş” gibi “Alevî-[[Bâtınîlik]]” tarihinde nâm kazanmış olanlara mahsustur. Hattâ “[[Bâtınî]]-[[İsmâilîyye|İsmâ‘ilîler]]” arasında çok meşhur olanlar dahi daha aşağı derecelerde kalmıştır.

{{Ayrıca bakınız|İsmâilîlik|Karmatîlik|Dürzîlik|Nusayrîlik|Haşhaşilik}}

{{ana|Emevîler}}

==== Bâtınîlerin Türkistan’daki fa’aliyetleri ====

 

==== Araplar tarafından uygulanan şiddetli baskılar ve İslâmlaştırma siyaseti ====

Soğud hükümdarı olan “Gorek” ile akit edilen antlaşmada Zerdüşt mâbedlerinde ne kadar mukaddes eşya varsa teslim edilmesi şartı konulmuştu. Bu maddeye dayanarak Buhara ve [[Semerkand]] mâbedlerindeki eşyaların tamamı [[Araplar]]’a teslim edildi. [[İslâmiyet]]in talimatı aleyhine olan ve mukaddes tanınan her şey [[Araplar]] tarafından ateşe atılarak imha edildi. Hiçbir Mecûsi’nin silâh taşıma yetkisi bulunmamaktaydı. Uygulanmakta olan bu gibi baskılar nedeniyle [[Maveraünnehir|Maverâünnehir]] ve [[Türkistan]] şehirleri [[Emevî]] hükümetine karşı sonsuz kin ve husumet duyguları ile dolup taşmaktaydı. Nihâyetinde, bu zulme dayanamayan yerli halk [[Maveraünnehir |Maverâünnehir]] ve [[Türkistan]] şehirlerinde ihtilâller çıkardılar. Bunu duyan [[Horasan]] nâibi “Kuteybe bin Müslim” isyânı bastırma ve asayişin sağlanması adına şiddetli tedbirler aldı ve kardeşini bu işe memur tayin etti. [[Buhara]] ve [[Semerkand]]lılar’ın ellerindeki bütün silâhları toplatarak İslâmı kabul etmeyenleri cizyeye bağladı. Ayrıca Kuteybe Arap ordularında bulunan Suriye [[Nusayrîler]]’ini yeni zapt edilen şehirlerdeki evlere yerleştirmeğe başladı. Diğer taraftan da, [[Emevî]] valilerinin uyguladığı mezalimler gün geçtikçe artmaktaydı.<ref>İbni Esir, Cilt: 5, Sayfa: 24.</ref> Bunun üzerine dehşetli ıstıraba düşen [[Türkler]], [[Araplar]]’ın ileri sürdüğü ağır şartları kabullenerek antlaşmak zorunda kaldılar. Böylece, zaten Haccâc bin Yûsuf’un uyguladığı mezâlim karşısında sabırları tükenenmiş olan [[Türkler]] de [[İslâmiyet]]’i kabullenmeğe başladılar.<ref>''Hıttat-ı Markizî'', Cilt: 2, Sayfa: 492.</ref>

 

==== İran baskısından usanan ve Şâmânîliğe bağlı olan Türklerin İslâmiyet’e girmeleri ====

Aslında bu İslâmlaşma hâdisesi daha Arap istilâsı vuku bulmadan başlamış, İran ruhânilerinin ve “Dehkan” adı verilen Fârisî yöneticilerinin baskısından usanan [[Maveraünnehir|Maverâünnehir]] ahalisi İslâmı kendiliğinden kabullenmişlerdi. İslâmiyetten önce Tûran’a birçok Nesturî ve Zerdüşt rahipler gelmişler ve kendi inançlarına ait neşriyatta bulunmuşlardı. Din ve mezhebe ait olan ilgilerinde pek zayıf fakat Millî an’anelerine dinî talimlerden daha fazla bağlı olan Türkler, eski Şâmânî dinine benzer akidelere taraftar olmayı daha çok seviyorlardı. İslâmiyetin en kuvvetli olduğu ve [[Türkistan]] içlerine doğru yayıldığı dönemlerde dahi Şâmânî dininin kalıntıları bu bölgede hâlâ canlılığını muhafaza etmekteydi. Altay dağları ile İrtiş nehri boylarından [[Maveraünnehir|Maverâünnehre]] kadar uzanan sahaya aralıksız akın eden Türk göçmenlerinin İslâmı benimsemiş olmalarına rağmen geleneksel yaşam tarzları asla değişmedi. H. 126 / M. 744 yılında [[Semerkand]]’da çok önemli bir din değiştirme hareketi vuku buldu. İslâmiyet neşirlerinden “Ebû Sayda” adında bir şahsın çabaları ile pek çok Türk İslâmiyeti kabul etti.<ref>Arnol’d, ''İntişar-ı İslâm Tarihi'', İngilizceden tercümesi Profesör Halil Hâlid.</ref>

{{Ayrıca bakınız|Şamanizm}}

=== Abbâsîler devrinde Alevîler ===

{{ana|Abbâsîler}}

{{Ayrıca bakınız|İmam Malik|İmam-ı Azam Ebu Hanife|Mansur (Abbasi)}}

===== Alevîlerin Türkistan bölgesine çekilmeleri =====

 

==== İranlılar’ın Abbâsîler’e karşı ayaklanmaları ====

 

===== El-Mukannaʿ ayaklanması =====

{{Ayrıca bakınız|Mazdekçilik}}

==== Horasanlılar’ın Abbâsîler’e karşı teşkilâtlanmaları ====

{{Ayrıca bakınız|Harun Reşid}}

==== Alevîler’in fa’aliyetleri ve Şîʿa-i Bâtın’îyye mezhebinin Türkler arasında yayılmaya başlaması ====

[[Emin (Abbasi)|El Emin]]’in mağlubiyetiyle sonuçlanan iktidar kavgasından sonra Abbâsî tahtına oturan [[Memun (Abbasi)|El Me’mûn]] hür bir fikirle yetiştirilmişti. Alevîler’in [[Abbâsî]] halifelerinden geçmişte sürekli olarak görmüş oldukları gadr ve zulmü telâfi etmeya kalkışan [[Memun (Abbasi)|El Me’mûn]] hulefâ-i Abbâsîyye’nin pek azında bulunan serbestî ve taşıdığı hür fikirleriyle filozoflar ve diğer [[İmamiye Şiası]] ile [[Şia|Şîʿa]]-i [[Bâtınîlik|Bâtın’îyye]] mensuplarına karşı sonsuz iltifatlarda bulundu. Bu devirde ilmî nüfuzu ile büyük şöhret kazanan Ebû Câ’fer Tusî’nin fıkıh, tefsir ve bilhassa mukaddes metinlerin te’vili alanında yayınlamış olduğu eserleri muâsır ulemâ arasında hürmetle elden ele dolaşmaktaydı. [[Memun (Abbasi)|El Me’mûn]]’nun hilâfete geçtiğinde, izlediği ılımlı siyasetiyle [[Horasan]]’daki [[Türkler]] arasında İslâmiyetin yayılmasını teşvik etmeye başladı. Türk dostluğu ile tanınan Esed bin Saman’nın oğulları [[Maveraünnehir|Maverâünnehir]] ve [[Herat]] yöneticiliklerine atandılar. Bu teşvikkâr fa’aliyetlerin bir semeresi olarak [[İslâmiyet]] [[Oğuz Türkleri]] arasında sür’atle yayılmaya başladı. Merv şehri civarındaki [[Oğuzlar]]’ın tamamı İslâmîyeti kabul ettiler. Bu sırada, [[Karluklar]], [[Oğuzlar]] ve Batı Türklerinden birçok kabile Şaş ve Farab’ın çevresindeki bereketli ovalara inmekteydiler.<ref>Medhal Osmanlı Tarihi: Encümen yayınları.</ref> Mezhebî kanaatlerinde daha serbest olan bu halife Alevîler’e karşı da daha müsamahakâr bir tutum sergilemekteydi. Halifenin izlediği bu ılımlı siyâset sayesinde [[Şia|Şîʿa]]-i [[Bâtınîlik|Bâtın’îyye]] dâîleri de Türkistan’ı karış karış dolaşmakta, ve bu yeni mezhebin Türk kabileleri arasında yayılabilmesini kolaylaştırmak amacıyla her türlü dinî eğilimlere uygun bir ortam hazırlamakla uğraşmaktaydılar. Eski Türk ve Moğol inançlarıyla “[[Şia|Şîʿa]]-i [[Bâtınîlik|Bâtın’îyye]]” arasında çok sıkı ilişkiler kuruldu. Hattâ “Râfi bin Leys” isyânında, bütün bu fırkalar ile Şaş, Hocend, Buhârâ, Harezm’deki Dokuz Oğuzlar, Karluklar ve Tibetliler hep birlikte ayaklandılar. Bu çeşit başkaldırmaların, göçebe [[Oğuzlar]] arasında [[Ehl-i Sünnet]] akidelerinden farklılaşan [[Bâtınî]] toplulukların gelişimine büyük katkıları olmuştu.<ref>Türk Tarihi Dinîsi: [[Fuad Köprülü|Profesör Mehmed Fuad Köprülü]].</ref>

{{Ayrıca bakınız|Emin (Abbasi)|Memun (Abbasi)}}

==== Türkler’in ordu ve saraylardaki seçkin yeri ====

{{Ayrıca bakınız|Mutasım (Abbasi)}}

==== Türkler arasında Müslümanlığın sür’atle yayılmaya başlaması ====

{{Ayrıca bakınız|Türkler|İslâmiyet}}

=== Fâtımîler devrinde Alevîler ===

==== Abbâsîler ile Fâtımîler arasındaki Hilâfet mücadeleleri ====

Fâtımîler’in Mısır’da hükûmet kurmaları üzerine Mısır dâîleri Suriye üzerinden uç Anadolu’ya, Horasan’a ve Türkistan’a gelmeye başladılar. Horasan’da oturan büyük dâî, [[Maveraünnehir|Maverâünnehre]] ve oradan daha esaslı bir teşkilât oluşturabilmek amacıyla Nesef ve Buhârâ’ya geçmişti. “Bâtınîler”, artık Abbâsîler’e karşı en önemli dâîlerini Kahire saraylarından ithâl etmeye başlamışlardı. "[[Hâkim Biemrillah|EbûʿAlî el-Mansûr el-Hâkim bi-EmrʿAllâh]]" ve "Ebû Tamîm Ma’add el-Mûstensir bil-Lâh" gibi Bâtınîliğin dâî a’zâmlık mertebesine ulaşmış olan hâlifeler, bu harekâtın idaresini tüm hassasiyetleriyle ellerinde tutmakta ve en ehliyetli dâîlerini Türkistan’a tayin etmekteydiler. Deylem’e Ebâ Hâtim, Nişabur’a Ahmed Nesefî ve Ebû Yakûb Sizcî, [[Maveraünnehir|Maverâünnehir]]’e Bendanî, Hindistan’a Ahmed bin Keyyal (H. 270, M. 884), Endülüs’e İbn-i Meserret (H. 310, M. 923) gibi çok iktidarlı dâîler “Bâtınîlik Teşkilâtını” oluşturmak üzere atanmışlardı.

{{Ayrıca bakınız|Hâkim Biemrillah|İsmailîlik|Mustâlîlik|Nizarîlik|Dürzîlik}}

Abbâsî Halifeliği’ne karşı şiddetli bir husumet ve muhalefet beslemekte olan Mısır Fâtımî dâîleri [[Buhara|Buhârâ]]’ya hâkim olan [[Samânîler]]’in en yakınları arasına nüfuz ederek [[Maveraünnehir|Maverâünnehir]] ve [[Türkistan]] valilerinin saraylarına girmeyi başararak Fâtımî halifeleri adına halkı Şîʿa-i Bâtın’îyye mezhebine davet etmeğe başladılar. [[Maveraünnehir|Maverâünnehre]] atanan Fâtımî dâîlerinden Muhammed Nesefî’nin çabalarıyla [[Samânîler]]’in ikinci hükümdarı olan “Nasr bin Ahmed bin Sâman” [[Şia|Şîʿa]]-i [[Bâtınîlik|Bâtın’îyye]] mezhebine girdi. [[Hazreti Ali]]’nin “İlâh el-Arab” nâmı ile anılmakta olduğu bu bölgede Türkistan hükümdârı ile Âli Saffar’ın müessisi olan Yakûb bin Leys de “[[Bâtınî]]-Alevîliği” kabul etmişlerdi. Böylece, Orta Asya’da çok kuvvetli bir “Bâtın’îyye Teşkilâtı” vücuda getirilmiş oldu.

{{Ayrıca bakınız|Buhara|Samânîler}}

"“[[Türkistan]] [[Bâtınî]]leri”" ve "“Pamir Alevîleri”" tarafından mezhepte “Düstur-û Amel” olarak bilinen [[Nasır-ı Hüsrev|Nâsır-ı Hüsrev]]’in fıkıh kitabını andıran eseri “Veçh-î Dîn,” günümüzde "[[Bâtınî]] Pamir–Alevîliği" i’tikadının ana hatlarını kayıt altında tutabilmiş olan en ciddî belge niteliğindedir.

* Veçh-î Dîn’in öğretisinde “Allah’ın insanlara karşı hücceti olan imân mevcuttur.” Cinnet akıldan ibârettir. “Resûller,” “Hüdâvend-i Tenzil,” onların vasileri olan “İmâm-ı Zamân” da “Hüdâvend-i Te’vil”dir. Cehennem, “Cehl ve Hamakât” demektir.<ref>Tahir Harimi, ''Naklî İlimler Tarihi – Kelâm Tarihi: [[Dürzî]] mezhebi''. <small>([[Dürzîler]]’de “Ûkkal” ve “Cühhal” diye bir nev’i taksimât yaparlar. [[Nasır-ı Hüsrev|Nâsır-ı Hüsrev]]’in te’villeriyle kuvvetli bir benzerlik gösteren bu akidelerin kaynaklarının hep ortak olduğu ve mezhepler tarihinin çeşitli safhalarında rastgeldiğimiz benzer i’tikatların zamanımıza dek hep ufak farklılıklarla birbirlerinden aktarılarak geldikleri anlaşılmaktadır.)</small></ref>

* Şer’iâtin zâhiri olduğu gibi bâtını da vardır. Her peygamber “Sâmit İmâm” diye bilinen ve Nâtığa gelen vahyin [[bâtınî]] mânasını izahâtla görevlendirilen bir “Esâs” ya da “Susan” tarafından tâkip edilir.

* Yedinci “Nâtık” [[Bâtınîlik|Bâtın’îyye]] Mezhebi’nin müjdecisi olan Muhammed bin İsmâ‘il’dir. Onun Esâs’ı da [[Bâtınîlik|Bâtın’îyye]] i’tikadının müessisi olan “Meymûn’ûl-Kaddâh’ın oğlu Abd’Allâh bin Meymûn” ile oğullarıdır.

* [[Ramazan Bayramı]]’nın te’vili “Esâs”ın ilmiyle anlaşıldığından onun delili de “[[Fıtır sadakası|Fıtır]]” gibi “Esâs”ın ismi olan [[Ali]]’nin üç harfinden meydana gelmiş olmasıdır.

* “[[Zekât]]” da “Esâs”a dâhildir. Çünkü [[Zekât]] [[Arapça]]’da “[[Taharet|Tahâret]]” anlamını taşımaktadır. Şek ve şüpheden temizlenmekte “Esâs”ın ilmi olan te’vil ile oluşur.

{{Ayrıca bakınız|Karmatîyye|İsmâilîyye|Mustâlîlik|Nizarîlik|Dürzîler}}

[[Abbâsîler]] ordularını [[Türkler]]’den oluşturdukları gibi bilâhare [[Türkler]]’in üzerinde zalimane bir baskı oluşturmanın olanaksızlığını kabul ettiler. Bundan başka Horasan, Yemen, Mısır, Suriye vilâyetlerine hep Türk valiler atadılar. Bu ülkeler ise, şiîliğin en fazla revaçta olduğu yörelerdi. Fâtımîler’in Mısır’da yerleşmeleri üzerine bu ailenin yanında [[Türkler]], [[Abbâsîler]]’den gördükleri ayrıcalıktan çok daha fazlasına mazhar oldular. H. 465 / M. 1073 tarihlerine doğru Fâtımîler’in en önemli memuriyetlerini [[Türkler]] işgal ediyordu. Fâtımî Bâtın’îyye dâîlerinin çoğu bu Tûrânîler’in yardımları sayesinde Orta Asya ile kalıcı münasebetler kurabilmekteydiler.

=== Selçuklular Devrinde Bâtınîlik hareketleri ===

{{ana|Bâtınîlik|Selçuklular|Büyük Selçuklu Devleti}}

==== Selçuklular devrinde şiddetlenen mezhep mücadeleleri ====

{{ana|Selçuklular|Nizamülmülk|Alamut Devleti|Hasan Sabbah|Sabbahiyye}}

 

==== Salâhaddin Eyyûbî’nin Mısır’ı fethi ve Bâtınîlerin etrafa yayılması ====

H. 553 / M. 1158 yılında İran Selçuklularının sonu olarak kabul edilen Sultan Sencer’in evlât bırakmadan ölmesi üzerine Selçuklu valileri Horasan, Irak-ı Acem, Kerman, Halep, Şam, Konya Selçuk şubeleri oluşturdukları gibi Benî Artıklar, Elgarzîler, Musul ve Halep Atabeylikleri isimleri altında bağımsızlıklarını ilân ettiler.

{{Ayrıca bakınız|Selahaddin Eyyubi|Eyyubiler}}

=== Bâtınîlerin Moğol ve Türk aşîretleri arasındaki fa’aliyetleri ===

==== Budizm, Şâmânizm, Hristiyanlık, Mazdek<ref name="Şehristanî">Abdülkerim Şehristanî, ''Kitâb’ûl-Milel ve’n-Nihâl.''</ref> ve Mani<ref>Brown, ''İran Edebiyat Tarihi''.</ref><ref>Manichéisme: Eski Mazdeist, Babil ve Hristiyan i’tikatlarını birleştiren düalist bir mezhep.</ref> dinlerindeki akidelerin İslâma hulûlleri ====

{{ana|Budizm|Şamanizm|Hristiyanlık|Mazdekçilik|Mani dini}}

{{Ayrıca bakınız|Nusayrîlik}}

==== Bâtınîlerin taraftar toplama amacıyla te’vil<ref>''Tefsir-î Keşşaf'', Cilt: 1, Sayfa 1361.<small>[Âl-î İmrân sûresinin yedinci âyetinde bu te’vilâta dair beyânat vardır. (''Âl-î İmrân sûresinin yedinci âyeti:'' Sana bu muazzam kitâbı indiren O’dur. Onda Kitâb’ın temelini oluşturan kesin anlamlı ''(muhkem)'' âyetler vardır, diğer bir takımları da [[Müteşabih|müteşâbihattır ''(çeşitli anlamları olanlardır)'']]. Ama kalplerinde eğrilik olanlar, fitne çıkarmak ve te’vilini aramak ''(kendi keyiflerine göre yorumlamak)'' için sadece onun [[Müteşabih|müteşâbih ''(çeşitli anlamlı)'']] olan âyetlerinin ardına düşerler. Hâlbuki onların gerçek yorumunu ''(te’vilâtını)'' ancak [[Allah]] bilir. İlîmde rusûhu ''(derinleşmiş)'' olanlar da: “Âmennâ, biz ona imân ettik, hepsi Rabbimizin indindendir ''(katındandır)'',” derler. Gelgelelim, bunları ancak akıl sâhiplerinden başkası düşünemez.)]</small></ref> yollarına başvurması ====

 

===== Türkleri elde etme ve Bâtınîliği Türkler arasında yayma siyâseti =====

 

==== Türkler’in eski dinî inancı ====

 

===== Sünaiyet i’tikadı =====

===== Güneşe tapınma ve Tûrânî akideler =====

 

==== Türk Mistisizmi ====

{{ana|Mistik|Şaman|Şamanizm}}

Gerek ''sihir'' gerekse ''dîn'' şeklinde Türk [[mistisizm]]inin izlerinine aşağıda yeniden gözden geçirilen Türk i’tikadlarında da rastlamak mümkündür:

* Yakutlar insanın ölümünden sonraki kaderi hakkında pek müphem bir fikre sahiptir. Böyle bir soru onları kesinlikle alâkadar etmez. Cennet ve cehennem hakkında her hangi bir fikre sahip değildir. Öte âlem ile alâkalı görüşleri Yunan veya Arap mitolojisindeki gibi ''“réel – şe’ni”'' ve mahsus unsurlardan müteşekkildir.<ref>Radlof, ''Aus Sibérian,'' Cilt 2. <small>(Yunanlılarda ateşten bir hehri geçen sandal, Serbére, öteki âlemin menkıbeleri sembolden âri ve tamamiyle réel’dir. [[Kur'an-ı Kerîm]]’deki cennet tasvirleri de ayni mahiyettedir. Bedreddin Simavî, Varidat’ın baş tarafında “Umuru ahiret cühelânın zu’mettikleri gibi değildir; âlemi emr, âlemi gayb, yani âlemi melekûttur. Cennet hur, kusûr, enhar,.. ve emsali şeyler maanii zâhiresine münhasır değildir.” – Musa Kâzım Efendi tercümesi.)</small></ref> Aralarından çoğu ahiret hayâtını bile düşünmezler.

===== Şâmânî âyinler =====

Bazen ırsî ve bazan da kisbî olarak sürdürülen “[[Şaman|Şâmânlık]]” müessesesinin yürüttüğü âyinler ise açıklanması gayet karmaşık olan bazı kaideler içermekteydi. Şâmânîler, sihirbaz ve kâhin oldukları gibi aynı zamanda hastalıkları tedavi eden doktorlardı. Bunlardan başka Türkler arasında “Otacı” ve “Atasagon” adı verilen, maddî tedâvî yöntemleriyle hastalıkları iyleştiren bir sınıf ta mevcuttu. Şâmân şiir ve mûsiki eşliğinde raksetmekte, kendi özel merasim elbisesini giymekte ve birtakım çıngırdaklar takınmaktaydı. Kadınların katılmadığı bu âyinler genellikle “Hoş Ağacı” ile dolu olan bir ormanlıkta kurulan yurtlarda yapılmaktaydı. “Üveysî” adı verilen tarikât şeyhlerine çok benzeyen ve aslen sinir hastalıklarına yakalanmış “nevrozlu adamlar” vehbî Şamânlık için en yetenekli şahıslardı. Günümüzde hâlen “Uçak” olarak adlandırılan bazı ailelerin bütün aile üyelerinin tedavi etme yeteneklerine ait i’tikatlar ile vehbî Şâmânîlik arasında tam bir benzerlik vardır.<ref>Hilmi Ziya, ''Anadolu’da dinî ruhiyat müşahedeleri'' (Mihrap mecmuaları).</ref> Âyinlerde istiğrak halinde yapılan duaları ise Kamlardan başka kimsenin anlaması mümkün değildir. <ref>''Türkîyat Mecmuası'', Cilt 2, Sayfa 520.</ref>

Akdeniz [[mistisizm]]inin temeli olarak gösterilen bu eski Yunan misterleri gibi [[Şaman|Şâmânlar]]ın “[[Miraç]] Âyinleri” de “Orta Asya” [[Mistisizm]]inin gelişimindeki temel yapı taşını oluşturmuştur. Âyin esnasında taşkınlığı arttıran en önemli araç davuldur. Davulların üzerine [[Şaman|Şâmân]]ları gökyüzüne çıkaran hayvanların ve sandalların resimleri ile mâbudların timsalleri yapılmıştır. [[Şaman|Şâmân]]ların “Barak” adını verdiği hayvan ile İslâmiyet’teki [[Miraç]] hayvanı olan “[[Burak]]” arasındaki benzerlik kayda değerdir.<ref>Bu benzerlik ilk defa [[Ziya Gökalp|Ziya Gök Alp]] tarafından tesbit edilmişti. Kanatlı arslan manâsına gelen “Sphinx” te ayrıca burada zikredilmeğe değer.</ref> İslâmiyet’in kabulünden sonra da Türkler “[[Miraç]]” hâdisesi ile alâkalı yaptıkları minyatürlerde benzer resimleri çizmeğe devam ettiler.<ref>Professör Dumezil: ''Dinler Tarihi Notları'', Sayfa 238-240, 1928. (Örneğin, “mahzenî esrâr” resimlerinde bu görülmektedir.)</ref>

{{Ayrıca bakınız|Laponlar|Eskimolar}}

İslâm kaynaklarında Şâmânizm Dini ''Şemen’îyye (Semenniye)'' şeklinde geçmektedir. İbn-i Nedim Fihrist’inde [[Maveraünnehir|Maverâünnehir]] ahalisinin çoğunluğunun ''Semeniyye'' dininde olduğunu kaydediyor.<ref>İbn-i Nedim, ''Fihrist,'' <small>[Köprülü Kütüphanesi, No: 1134.]</small></ref> Daha ayrıntılı mâlûmat ise El-Birunî’nin Kitâb-ı Malil’Hind adlı eserinde verilmektedir.<ref>[[Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî|Ebû Reyhan el-Birûnî]], ''Kitâb-û-Malil-Hind''.</ref> [[Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî|el-Birûnî]]’ye göre bu kitabında “Budasef” olarak zikrettiği [[Budizm]] Hindistan’dan çıkma olup, ondan önceki din ise “Şemânîlik” idi. Horasanlılar’da kendi dinlerine “Şemenan” adını vermekteydiler. [[Budizm]]’in kabulünden önce ise [[Cengiz]] Sarayı’nın resmî dini de [[Şamanizm|Şâmânîlik]] idi. Orada Kamlar büyük bir nüfuz sahibiydiler.<ref>Sierozevski: ''Yakutlar’da Şâmânizm – Revue d’historie des Religions,'' 1900-1901.</ref>

Kazvinîye göre “[[Cem]]” âyininin kaynağı ilkel “Şâmânlık ve Kam” merâsimidir.<ref>Kazvinî, ''Asar-ül’Bilâd'', H. 394.</ref> Şâmânlıkta görülen ilkel [[mistisizm]] ile Anadolu tarikât ve mezheplerindeki ilkel [[mistisizm]] arasında bazı benzerlikler mevcuttur. Örneğin, Kızılbaşlar’daki “Sahip ve Musahip Âyini” ilkel topluluklardaki “Dühûl” merasiminin devamıdır. <ref>Yusuf Ziya, ''İlâhiyat Fakültesi Mecmuaları'', 1927-1928.</ref> [[Cafer es-Sadık|İmâm Câ’fer]] Menâkıbi’ne göre: “Eğer tâlip günahını saklarsa, [[Tarikât]]-ı Âliyye’de kezzaptır. Yol haini ve imân uğrusu olur. Aman kardeş gühahını saklamayıp derdini söyle. Karanlık kabre koma, burada söyle.”<ref>''[[Cafer es-Sadık|İmâm Câ’fer]] Menâkibi''. (Ankara Umûmî Kütüphânesi, Tasavvuf. No: 86; Yusuf Ziya’dan nakil.)</ref>

{{Ayrıca bakınız|Yakutlar|Başkırtlar|Kızılbaşlar|Şaman|Şamanizm}}

==== Moğol istilâsında Bâtınîlerin rôlleri ====

===== Bâtınîlerin sünnî tarikât ve mutasavvıflar ile olan etkileşimi =====

{{ana|Yusuf Hemedani|Horasan Melametîliği|Hoca Ahmed Yesevî|Yesevîlik|Nakşibendîlik}}

İ’tikad, ve İslâm’ın resmi akideler nizâmnâmesinin dışına çıkmamaya özen gösterme hususunda [[Şia|Şîʿa]]-i Bâtın’îyye’den ayrılan ikinci önemli tarikât ise on üçüncü yüzyıl ortalarında [[Yesevîlik]]’ten ayrılarak [[Maveraünnehir|Maverâünnehir]] ve Suğud ülkelerine nüfuz etmeğe uğraşan “[[Nakşbendiyye]]” idi. Bu tarikât mensupları “[[Şia|Şîʿa]]-i Bâtın’îyye” dâîlerinin peşinden adım adım batıya doğru ilerlemekteydi. Medresenin husumetinden kendilerini koruyabilmiş olan bu iki tarikâtın hudutları İç Anadolu’yu içerisine alacak kadar genişlemişti. [[Yesevîlik|Yesevî]] ve [[Nakşbendiyye|Nakşî]] [[derviş]]leri [[Maveraünnehir|Maverâünnehir]]’den [[Anadolu Selçukluları]]’nın hâkim oldukları ülkelere kadar yayılmışlardı. Aslında, Semerkant’ın Moğol kuvvetlerinin istilâsına uğramasına rastgelen zaman dilimleri içerisinde meşhur [[Necmüddin Kübra|Necmüddin Kübrâ]] halifeleri batıya göç etmişlerdi. Kutb’ûd-Dîn Muhammed Harzem Şah’ın memleketinden hicret etmek zorunda kalan [[Bahaeddin Veled|Sultân’ûl-Ulemâ Behâ’êd-Dîn-i Veled]]’in [[Bağdad]] üzerinden [[Malatya]]’ya gelmesi bu göç hareketlerinin sürekliliğine delâlet etmekteydi. Anadolu ise Konya Selçuk Sultanı [[I. Alaeddin Keykubad|Âlâ’ed-Dîn-î Key-Kûbâd]]’ın Moğol hakanından “Ahtacı” unvanını almasıyla Moğol istilâlarından kurtulmayı başarmıştı.<ref>''Tezkire-î Eflâkî''.</ref>

{{Ayrıca bakınız|Necmüddin Kübra|Bahaeddin Veled|Harezmşahlar|Anadolu Selçuklu Devleti|I. Alaeddin Keykubad}}

==== Bâtınîlik ve tasavvuf ====

[[Tasavvuf]]un [[Şiîlik]] ile alâkalı olduğu ve bazı mutasavvıfların müteşeyyî’ oldukları bilinmekle beraber, bu olguyu bütüne yayarak tasavvuf Şiîlikten doğmuştur ve her ikisinin kökeni de İran’dadır demek mümkün değildir. Tasavvufun kökeni epey eski zamanlara dayanmaktadır. Yeni Eflâtunculuk, Yunan felsefesi, Kabalizm ve İran etkilerinin henüz oluşmamış olduğu eski devirlerde de tasavvuf hareketlerine rastlamaktayız. Bu ilk mistiklere ait eserlerden günümüze kadar elimizde kalanları bulunmamakla beraber, sadece rivayet ve menkıbeleri hayâtta kalmıştır.

{{Ayrıca bakınız|Bâtıni|Şiîlik|Tasavvuf|Kabbala|Felsefe}}

===== “Hânedan-ı Âlevîyye” sevgisi ve Ali bin Ebâ Tâlib’e bağlanan Sünnî tarikât silsileleri =====

 

{{Ayrıca bakınız|Mevlevîlik|Kadiriye|Halvetiyye|Bayramiyye|Rufâîlik}}

==== Şîʿa-i Bâtın’îyye’nin çıkardığı yeni tarikât ve mezhepler ====

===== Kalenderîler’in Anadolu’da Bâtınîlik hareketlerine yaptıkları katkılar =====

Kalenderîler en koyu Alevîler olmaları nedeniyle Suriye, Halep Bâtınî merkezinden aldıkları kuvvetlerle, Anadolu’da bulunan ve diğer Bâtınî merkezlerinden ayrı ve bağımsız yaşamakta olan Bâtınîleri takviye ettiler. ''“Kalenderî – Haydarî”'' ünvanı taşıyan ve dış görünüşleri itibarıyla [[tasavvuf]] kisvesi altında Türkmen boyları arasına yerleşen babalar Anadolu’daki [[Bâtınîlik]] hareketlerine olanca güçleriyle destek oldular.

 

==== Bâtınîliğin Türkler arasında yayılması ====

 

===== Bâtınîler’in Moğollar arasına karışması ve Alevî-Bâtınîliğin Harezm Türkleri arasında yayılması =====

{{Ayrıca bakınız|Harezmşahlar|Celaleddin Harezmşah|Anadolu Selçukluları|I. Alaeddin Keykubad|II. Gıyaseddin Keyhüsrev}}

===== Harezm Türkleri arasında Bektâşîler =====

 

==== Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılması ve Alevî-Bâtınî Babaların Anadolu’ya yayılması ====

{{Ayrıca bakınız|Kösedağ Savaşı}}

==== Mes’udiye tekkesine karargâh kuran Alevîler ====

 

===== Hacı Bektâş’ın yetiştirdiği halifeler =====

Hacı Bektâş’ın [[Horasan Melametîliği]] kökenli [[Bâtınî]]liğin Anadolu’daki neşri fa’aliyetleri tartışmasız hâyrete şâyan olmakla beraber bu meyândaki teşkilatlanmanın ana merkezinde [[Baba İlyas|Şücâ’ed-Dîn Ebû’l Bekâ Baba İlyas el-Horasanî]] bulunmaktaydı. Eflâkî’nin [[Baba İlyas|Baba Resul]]’ü Hacı Bektâş’ın şeyhi olarak göstermesine karşın [[Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî|Velâyet-Nâme]] tersini iddia etmektedir. [[Barak Baba|Burak Baba]]’nın da Tokatlı olduğuna dair söylenti ile Hoylu olduğuna dâir ihtilâf da aynen buna benzemektedir. [[Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî|Velâyet-Nâme]]’nin nakilleri, Milâdî 1271 tarininde vefât ettiği bilinen Hacı Bektâş’ı [[Orhan Gazi]] devrinde sağ olarak göstermek gibi daha birçok yönden tenkit edilmeye açık kalan çelişkileri ihtivâ etmektedir.

{{Ayrıca bakınız|Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî|Bektâşîlik|Abdal Musa|Balım Sultan|Kaygusuz Abdal}}

=== İlhanlılar devrinde “Şîʿa-i Bâtın’îyye” hareketleri ===

{{ana|Moğollar|İlhanlılar}}

H. 656 / M. 1258 yılında Bağdad Abbâsîleri’nin çökmesi sonucu Mısır’a kaçmayı başaran ayni aileden “[[Mustansır (Abbasi-Memlük)|Mûstensir bil-Lâh Ahmed bin Zâhir]]” [[Memlûk|Mısır hükümdarı]] [[Baybars|“Melik Zâhir” ''(Baybars)'']] tarafından M. 1261 tarihinde hilâfete geçirildi. Bu durum “Alevîler” tarafından eskiden kendilerine ait olan Fâtımî hilâfet makâmının gasp edilmesi olarak algılandı. Fâtımî halifelerinin yeniden canlandırılması ve Mısır’ın gelecekteki siyâsî güvenliğinin teminat altına alınmasına yönelik bir tedbir mahiyetinde olan bu hareket, yeni Mısır Abbâsî hâlifesinin konumunu da Mısır hükümdarının yanında bir tekke şeyhinden fazla bir nüfuza sahip olamayan bir kukla durumuna indirgiyordu. Durumun kendi aleyhlerine vahim bir şekilde geliştiğini çabuk kavrayan Alevîler olanca güçlerini Moğol Kaanları’nın teveccühünü kazanmak için sarfetmeğe başladılar.

Büyük Moğol istilâsının başladığı devirlerde [[Bâtınîlik|Bâtın’îyye]], [[Zeydiyye|Zeyd’îyye]], [[İmamiye Şiası|İmâm’îyye]], [[İsnaaşeriyye|İsnaʿAşer’îyye]] ve [[Köktendincilik|Ghulat]]-i [[Şia|Şîʿa]]’dan müteşekkil fırkalar Mısır, Şam, Irak, Arap ve Acem, Azerbaycan, Fâris ve Horasan ülkelerine yayılmışlardı. Cengiz Orduları’nın Harezm ülkelerine doğru hareket etmeğe başladıklarındaysa bu mezheplerin mensupları da Cengiz Orduları’nın önünden kaçarak Orta Asya’dan batıya doğru göç etmek zorunda kalmışlardı.

==== Mahmud Gazan Han ve Moğollar’ın İslâmiyeti kabûlü ====

{{ana|Moğollar|İlhanlılar|Gazan Mahmud Han}}

 

===== Mahmud Gazan Han’ın İslâmiyetin yayılmasındaki rolü ve hizmetleri =====

==== Mahmud Gazan Han’ın kardeşi Olcaytu’nun İsnâ‘aşer’îyye mezhebine girişi ====

{{ana|Olcaytu|İmamiye-i İsnaaşeriye}}

[[Reşidüddin Hamedani|Vezir Hoca Reşid’ed-Dîn]] ile Tac’ed-Dîn Şah arasında vuku bulan siyâsî çekişmeler neticesinde [[Olcaytu]]’nun sarayı zamanla nezahetini yitirmiş olmakla beraber, burada îlmen ve ahlâken çok bilgili ve kıymetli şahsiyetler de bulunmaktaydı. <ref>Ebû-l’Kâsım Abd’Allâh Kaşânî, ''[[Olcaytu]] Tarihi.'' <small>[Ayasofya Kütüphanesindeki yazma nüsha].</small></ref>

{{Ayrıca bakınız|Reşidüddin Hamedani}}

===== Olcaytu Muhammed Hüdâbende’nin sarayındaki “Bâtınîler”: Burak Baba =====

{{ana|Bâtıni|Barak Baba|İbahilik|Hülul|Alamut Devleti}}

{{Ayrıca bakınız|Babâîlik|Baba İlyas}}

==== Moğollar’ın hezimete uğramaları ve Olcaytu’nun Sünnîliği kabulü ====

==== Alevî tekkelerin hükûmetler üzerindeki itibârları ====

 

==== Olcaytu’dan sonraki dönemde “Bâtınîllik” hareketleri ====

{{Ayrıca bakınız|Ebu Said Bahadır|Çobanoğulları|Celayirîler|Serbedâriler|Muzafferiler}}

===== Serbedârlar devrinde “Alevî-Bâtınîllik” hareketleri =====

{{Ayrıca bakınız|Serbedâriler}}

===== Moğollar devrinde çeşitli bölgelerde hâkim olan mezhepler =====

=== Osmanlı Devleti’nin kuruluş devrinde “Şîʿa-i Bâtın’îyye” hareketleri ===

{{ana|Osmanlı Devleti}}

[[II. Murad|İkinci Murad]]’ın ise her şehirde muakkak bir tekke yaptırdığı ve [[III. Murad|Üçüncü Murad Han]]’ın ise tasavvufî şiirleriyle [[Osmanlı Padişahları]] arasında ayrıcalıklı bir mevkiye sahib olduğu bilinmektedir. Fatih’in ûlema ve şeyhlere verdiği önemi ise Mevlânâ Câmî’ye gönderdiği paralardan ve [[Maveraünnehir|Maverâünnehre]] bulunduğu ihsanlardan anlaşılmaktadır. Fatih, Hoca ÛbeydʿAllâh-ı Ahrar’ın halifelerinden Şeyh’ûl-İlâhî Semâvî’yi de [[Edremit]]’ten alıp İstanbul’a getirtmişti. Ayrıca, [[Sadreddin Konevi|Sadr’ed-Dîn Kunevî]]’nin “Cem’ûl-Gayb” isimli meşhur eserini şerhettirmiş ve İstanbul Zeyrek yokuşunda adına bir de zâviyye inşâ ettirmişti. [[Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî|Vilâyetnâme-i Hacı Bektâş-ı Veli’yyûl Horasanî]]’ye göre Batı Anadolu’nun fütuhatı [[Hacı Bektaş Veli|Hacı Bektâş]]’ın hâlifeleri sayesinde gerçekleştirimiş olup, [[Osman Gazi]]’de [[Hacı Bektaş Veli|Hünkâr]]’dan nâsip alanlar arasındandır. <ref>[[Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî|Vilâyetnâme-i Hacı Bektâş-ı Veli’yyûl Horasanî]].</ref><ref>Mevlânâ Câmî, ''Nefahât-ûl’Üns''.</ref><ref>Siret Celâl’ed-Dîn-i Menkûbernî.</ref><ref>Necip Asım, ''Türk Tarihi''.</ref>

{{Ayrıca bakınız|Şeyh Edebali|Hacı Bektaş Veli|Osman Gazi|Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî|Abdal Musa}}

 

==== Erenler ====

 

==== Bektâşîliği Rumeli’de neşredenler ====

Rumeli’de [[Bektaşi]]liğin neşrî, “[[Şia|Şîʿa]]-i [[Bâtınîlik|Bâtın’îyye]]” hareketlerinin merkezinde yer alan [[Baba İlyas|Baba İlyas Horasanî]]’nin “Çehariyâr” adı verilen dört halifesinden biri olan [[Sarı Saltuk|Sarı Saltık Baba]] öncülüğünde gerçekleşmiştir.

 

[[Evliya Çelebi]]’ye göre [[Hoca Ahmed Yesevî|Ahmed Yesevî]] müridlerinden olan [[Sarı Saltuk|Sarı Saltık]], H. 662 / M. 1264 yılında birçok müridleriyle birlikte Rumeli’ye geçti. Dobrıca, Kırım, Moskova, Lehistan kıt’alarını dolaştıktan ve oralarda [[İslâmiyet]]’in uzun süre yayılmasına hizmet ettikten sonra Karesi Oğullarından İsâ Bey zamanında Gelibolu’dan Çardak’a döndüler. Kazdağı üzerinde Edremit Körfezi’nin doğu ve kuzeydoğusuna doğru uzanan silsilesini izleyerek orada oturmakta oal Türkmenler’in arasında uzun yıllar ikâmet ettiler. “[[Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî|Vilâyetnâme]]” bu dönüşün [[Hacı Bektaş-ı Veli|Hacı Bektâş]]’ı ziyâret amacıyla gerçekleştirilmiş olduğunu nakletmektedir. Oysa o tarihte [[Hacı Bektaş-ı Veli|Hacı Bektâş]] çoktan vefât etmiş bulunmaktaydı.

Rumeli kıt’asında [[Sarı Saltuk|Sarı Saltık]]’a ait pek çok ziyaretgâh bulunmaktadır. [[Bektaşi|Bektâşî]] an’anesinde mühim bir yeri olan bu [[Şiî]] babanın, Babaeski’de de yaşamış olduğu ve türbesinin Aya Nikola Kilisesi’nin yerinde bulunduğu Hristiyanlarca da kabul edilmektedir. [[Hacı Bektaş-ı Veli|Hacı Bektâş]]’ın hakkındaki küfr ve ilhada ait çıkarılan söylentiler ile, onun adını taşıyan [[Bektaşilik Tarikatı]]’ın i’tikadları arasında hiçbir alâkanın bulunmadığını, fakat kendisine intisap etmiş olan bazı melâhidenin yapmış olduğu neşriyâtın [[Hacı Bektaş-ı Veli|Hacı Bektâş]]’ın kendisini bizzat töhmet altında bıraktığını “Şekayık” müellifi İbn-i Hallikân Kenarı nakletmektedir.<ref name="Şekayık"></ref>

{{Ayrıca bakınız|Ebu'l Vefâ|Baba İlyas|Baba İshak|Babâîlik|Bâtınîlik}}

===== Osmanlılar üzerindeki Bektâşî etkisi =====

{{Ayrıca bakınız|Şeyh Edebali|Hacı Bektaş Veli|Barak Baba|Osman Gazi|Orhan Gazi}}

===== Şîʿa-i Bâtın’îyye tekkelerinin teftişi =====

Selçuklular’ın sarayında mevki sahibi olan “Baba Merendi” adında ki Azerî bir Şiî dervişi Sultan Âlâ’ed-Dîn’i kendine bağlamış ve daha sonra da “Sulucahöyüğe” yerleşerek Kırşehir hâkimi Nûr’ed-Dîn Bey’i kendi nüfuzu altına almayı başarmıştı.<ref>''Ak Şems’ed-Dîn Vilâyetnâmesi''.</ref>

Bu devirde [[Hacı Bektaş Veli]] hankahının kurulduğu yerde daha birçok “[[Şia|Şîʿa]]-i [[Bâtınîlik|Bâtın’îyye]]” akideleri yaymakta olan ve Türk aşîretleri arasında fa’aliyetlerde bulunan dâîlerin sayısı da epeyce artmıştı. Bunun üzerine [[Baba İlyas]] bendegânından olan Hind ve Çin’den gelmiş bazı ârif geçinen “[[Şia|Şîʿa]]-i [[Bâtınîlik|Bâtın’îyye]]” Babaları’nın hâllerini denetlemek üzere memurlar atanmıştı. Kendilerine kisvetlerinin aslı ve bid’atlerinin faslı sual edildikten sonra cevap vermekten âciz olan torlakların çırağları söndürülmüştü. [[Baba İlyas|Baba İlyas Horasanî]] hulefasından Geyikli Baba’ya İnegöl mirlivası ve tımar sahiplerinden Turgut Alp mürid olduğundan dolayı lehine vermiş olduğu şehadeti neticesinde Geyikli Baba Sultan Orhan’ın iltifatlarına mazhar olmuştu.<ref>Hayrullah Efendi, ''Hayrullah Efendi Tarihi,'' Cilt 3, Sayfa 80.</ref>

 

==== Anadolu’daki Türkmen aşîretlerinin Rûmeli’ye nâkledilmeleri ====

 

=== Timur İmparatorluğu devrinde “Şîʿa-i Bâtın’îyye” hareketleri ===

[[Ebu Said Bahadır|Sultan Ebû Said Bahâdir Han]]’ın iktidardaki yeteneksizliğinden kaynaklanan huzursuzluklar ve İlhanlılar’a tâbi ülkelerde ortaya çıkan siyâsî çalkantıların sebepleri arasında [[Şiî]] dâîlerin çok önemli rolleri mevcuttu.<ref>Hâfız Ebrû, ''Zübbet’ût-Tevârih''.</ref>

 

Bilûmum tarikât mensuplarında mevcûd olan ''Alevîlik duygusu'' Timur’da da tüm kuvvetiyle yaşıyordu.<ref>İbn-i Arab Şâh, ''Acâib’ûl-Makdur.''</ref>

Haleb’e geldiğinde huzuruna giren âlimlere [[Hazreti Ali]] ve Muaviye’den hangisinin haklı olduğuna dair bazı sorular yöneltmişti. Şam’ı feth ettiğinde aralarında müverrih [[İbni Haldun]]’un da bulunduğu bütün âlimler kendini istikbal ettiler. Timur ahâliye karşı çok haşin davranmıştı. “Şamlılar Âli Muhammed’e ve [[Hazreti Ali]]’ye zulmeden [[Emevî]] halifelerinin tarafını tuttuklarından dolayı bugün “Hak Tealâ” onların o vakit işlemiş oldukları cinâyetlerini cezalandırıyor,” demişti.<ref>İbn-i Şahne, ''Ravzât’ûl-Menazır.'' <small>[Emirî Kütüphanesindeki yazma nüsha, No: 2311].</small></ref>

 

==== Timur’un Bâtınîliğe karşı hasmiyane tavrı ve Bâtınîler aleyhine uyguladığı sert önlemler ====

“[[Nimetullahi Tarikatı|Seyyid Ni'met’ûl-Lâh Gürgânî ''(Şâh Ni'met’ûl-Lâh-î Velî )'']]” ile “Seyyid Ali Hemedânî” müridleri bilhassa İran ve Azerbeycan yolu üzerinden bu âkideleri etrafa yayarak Anadolu’ya gelmekteydiler. Seyyid Ali Hemedânî’nin [[Baba Haydar|Kûtb’ûd-Dîn Haydar]] hakkındaki medhiyelerinin dillerde dolaştığı bu devirde Anadolu’ya göç eden Seyyid Kâsım Envar’in müridleri Anadolu’da halktan hem rağbet görmekte, hem de teveccüh ve iltifatlara mazhar olmaktaydılar.<ref>''Ravzat’ûs-Safa,'' Cilt 6, Sayfa 324.</ref>

{{Ayrıca bakınız|Şiîlik|Nimetullahi Tarikatı|Nesîmî|Hurûfîlik|Bektaşilik Tarikatı}}

== <small><u>Alevîliği’nin gelişmesinde etkin rôl alan şahsiyetler ve alâkalı etkileşim grupları arasındaki yakınlıklar şeması</u></small> ==

{{ana|İslâmiyet|Safevîler|Kızılbaşlık|Câferiyye Şiîliği|Arap Aleviliği}}

{{soyağacı/bitir}}

<noinclude></noinclude>

{{ana|Hurûfîlik|Bektaşilik Tarikatı|Safeviye Tarikatı|Safevî Devleti|Kızılbaşlık}}

Anadolu’da 13. Asra damgasını vuran [[Babâîlik]] hareketinin devamı niteliğinde olan ve İran Râfizîliği’nin yayılmasına hizmet eden iki büyük tarikât, 14. Asrın sonlarında ortaya çıkan [[Şiî]]liğin [[Hurûfîlik]] mezhebinin şiddetli tesirleri altında fa’aliyetlerini sürdüren [[Bektâşîlik]] ile, 15. Asrın sonlarında ortaya çıkan ve 16. Asrın başlarında Anadolu’da derin izler bırakan [[Şah İsmail Hatai|Şah İsmâ‘il Safevî]]’nin takipçilerinin oluşturduğu [[Kızılbaşlık]] olmuştu.

{{Ayrıca bakınız|Nesîmî|Hallâc-ı Mansûr}}

=== Hurûfîlik ve Hurûfîliğin Bektâşîlik üzerindeki etkileri ===

{{Ayrıca bakınız|İbahilik|Hurûfîlik|Hülul|Bektâşîlik|Tenasüh}}

==== Hurûfîliğin ana âkaidi ====

“[[Hurûfîlik|Hurûfîler]]”, [[Kur'an-ı Kerîm]] üzerinde çok zaman harcamışlardır. İslâm’ın resmî sınırlarının dışına çıkmamış görünmek maksadıyla, mûhkemâtı müteşâbihâtın yerine müteşâbihâtı da mûhkemâtın yerine koymak suretiyle pekçok hurûf ve hesaplamalar yaparak çeşitli te’vil şekilleri icâd etmişlerdir. Hurûf hakındaki tefsirât-ı [[Bâtınîlik|Bâtın’îyye]]’ye göre:

* Nübüvvet yirmi sekiz Hurûf-u Câmi’dir. Bu nedenle de ümmîdir. “[[Hurûfîlik|Hurûfîler]]” bu yirmi sekiz Arab harfine ''“Kelime-i [[Muhammed]]î”'' adını verirler. [[Kur'an-ı Kerîm]] Velâyet’in Dûnun’undan olan Nübüvvet’e özgü olarak yirmi sekiz hurûf ile indirilmiştir. Fadl’ûl-Lâh Yezdânî’nin bu harflere eklediği dört harf “g”, “j”, “ç”, “p” ile birlikte oluşan otuz iki harfe ise ''“Kelime-i [[Âdem]]îyye”'' adını verirler. Böylece “Veli” de tam otuz iki hurûfa mazhar olmuş olur.

* Esrâr-ı Hurûf’a vakıf olanlar ''“Zümre-i Nâciye”'' olarak adlandırılan seçkinleri oluştururlar. Bu sınıfa dâhil olamayanlar ise hüsrânda kalmış olanlardır.

* Bu yukarıda sıralanan ve [[Kur'an]]’daki yirmi dokuz sûrenin başında yer alan on dört mücerret kelime ''“Kelâm-ı Mahfûz”'' niteliğinde olup [[Hurûfîlik|Hurûfî]]liğe göre [[Bâtınî]] mânalara hâizdir. Örneğin, “Ayn-[[Ali]]/İlîm”, “Mîm-[[Muhammed]]”, “Nûn-Nokta”, “Kâf-Hakk/Allah”, “Hı-Hızır”, “Sîn-Arş/28”, “Sâd-Salât”, “Lâm-Levh” demektir.

* Ebced hesabından başka birde ''“Hesâb-ı Cümeli”'' vardır. Bu hesapta her harf yalnız bir adede karşılık gelir. Daha ayrıntılı [[Hurûfîlik|Hurûfî]] hesap sistemleriyse ''“Hesâb-ı Tafsili”'' ve ''“Cümel-i Kebîr”'' olarak adlandırılır.

{{Ayrıca bakınız|Karmatîlik|Dürzîlik|Nusayrîlik|Hurûfîlik|Bektâşîlik}}

===== Noktacılık =====

{{Ayrıca bakınız|Bâtınîlik|İbrani|Kabbala|Zohar|Tevrat}}

===== Cabbalisme =====

{{Ayrıca bakınız|Bâtınîlik|Yahudilik|Kabbala|Hurûfîlik|Bektâşîlik}}

===== Yahudilik ve Hurûfîlik =====

* Sifr’in nakline göre bütün kâinat Kelâm’ûl-Lâh’ın suret ve timsalidir. Kelâm ise İbranî alfebesinde mevcut olan ''“yirmi iki”'' harften müteşekkildir.

* Munzâm olan “On” kadar ''“Aded-î Asliye”'' ile birikte toplamı ''“otuz iki”'' eder. Allah bütün âlemleri bu otuz iki harf ve adetten yaratmıştır.

Dolayısıyla Hilkât’in sırını idrak edebilmek için bu yirmi iki harf ile on kadar adedin Esrar ve Havass’ına dikkat etmek gereklidir. Bu harflerin içerdiği önem ise aşağıdaki şu sözlere dikkat etmek suretiyle anlaşılabilir:

===== Sufîlik ve Hurûfîlik =====

Çoğu sufîlerin hurûfun çeşitli şekillerine atfedilen sırlara ilgili tefsirleri “[[Hurûfîlik]]” gibi karıncalı i’tikadların zuhur etmesine yönelik teşvikkâr yollar açmıştır. [[Hurûfîlik|Hurûfî Mezhebi]] ile alâkalı olan bazı ıstılahat, kendisini mutasavvıf olarak tanıtan şairlerin hemen hemen büyük bir kısmı tarafından kabul gördüğünden yazmış oldukları eserler, hurûfâta dair pek çok rümûzâtla doludur. Sufî Edebiyâtının meşhur şâirlerinden olan ve [[Hurûfîlik|Hurûfî]]liğe intisap etmeyenlerin dâhi hurûf ve kelimâtın rümûz ve işâretlerinin mânalarına değinen birçok şiirleri mevcuttur. Hattâ [[İbn Arabi|Muhy’id-Dîn İbn Arabî]]’nin Şecere-i Numânîyye’si, Şerâf’ed-Dîn Ahmed Bunî’nin Esrâr-ı Hurûf’u ve bu konuda daha birçok âlimlerin sınıflandırmalarından anlaşıldığına göre i’tikaden kendilerinden asla şüphe edilmesi mümkün bile olmayan bazı meşhur mutasavvıfların dahi eserlerinde hurûfla ilgili gizemli ifadeler kullanmaktan kendilerini alamadıkları görülmektedir.

{{Ayrıca bakınız|Bâtınî|Sufilik|Ekberilik|İbn Arabi|Hurûfîlik}}

==== Hurûfîler’in Hacı Bektâş dervişleri arasına sızması ====

H. 796 / M. 1394 yılında [[Hurûfîlik]] akımının kurucusu “Fadl’Allah Yezdânî” i’dam edilince, başta damadı ''“Ali’ûl-A’lâ”'' olmak üzere [[Hurûfîlik|Hurûfîler]]’in çoğu Kırşehir’deki Hacı Bektâş Dergâhı’na sığındılar. Böylece [[Hurûfîlik|Hurûfî]]liği Kırşehir’de Hacı Bektâş Tekkesi’nin yoldaşları arasında Hünkâr’ın tâlimatı diyerek yaymaya başladılar. H. 822 / M. 1419 yılında vefat eden ve kendisini Hacı Bektâş’ın hâlifesi olarak tanıtan ''“Ali’ûl-A’lâ”'' adındaki bu [[Hurûfîlik|Hurûfî]]-Babasının bütün tâlimatı günümüzdeki [[Bektâşîlik|Bektâşî]] inanışlarıyle tam bir ittihad göstermektedir. Aynı zamanda bu tarikâta, ''“Âşık”'' adı verilen ellerinde saz ve koltuklarında şarap tulumbaları taşıyan şahsiyetleri getirenler de [[Hurûfîlik|Hurûfîler]]’dir.<ref name="İshak Efendi"></ref> <ref name="Clement Huart"></ref>

 

===== Hurûfî – Bektâşîliğin i’tikadî kimliği =====

{{Ayrıca bakınız|Tevella|Teberra|Balım Sultan|Tenasüh|Hülul}}

H. 579 / M. 1189 yılının Ramazan Ayı’nın On Yedinci günü “Kıyâm-ı Kıyâmet” adıyla anılan “Hând Hasan,” [[Alamut|Elemût – Belde’t-ül’İkbâl]]’de yapılan büyük merâsimde bütün dinî tekliflerin tamamiyle ilga edildiğini ilân etti. Verdiği beyânatta: ''“Ben İmâm-ı Zamân’ım, emir ve neyh’e ait ne kadar tekâlif mevcutsa hepsini lağvettim. Halk Bâtınen hüdâya merbut kalmalı, Zâhirde ise tamamen hürdür.”''<ref>Tahir Harimi, ''Naklî İlimler Tarihi – [[İran]] [[Bâtınî]]leri''.</ref>

{{Ayrıca bakınız|Bâtıni|Alamut Devleti|Sabbahiyye|Dürzîlik|Nusayrîlik}}

 

=== Kızılbaş ve Safevîler ===

{{ana|Zahid Gilani|Halvetiyye|Safiyüddin İshak|Safeviyye|Sadreddin Musa}}

==== Kızıllar ''(Muhammira)'' Mezhebî’nin kökenleri ====

{{Ayrıca bakınız|Keysanîyye|Ebu Müslim Horasani|Babek Hürremi|Mazdekçilik|Babek Ayaklanması}}

==== Karakoyunlular’ın Safev’îyye Tarikâtı’nın i’tikadî eğilimleri üzerindeki tesirleri ====

{{Ayrıca bakınız|Moğollar|İlhanlılar|Şiîlik|Karakoyunlular|Akkoyunlular}}

==== Şiîler’in kurduğu Safevî Hükûmeti devrinde Anadolu’daki “Şîʿa-i Bâtın’îyye” hareketleri ====

[[Akkoyunlular]] çökmesi üzerine [[Şah İsmail Hatai|İsmâ‘il Safevî]] önce [[Tebriz]]’i kendisine payitaht edindi ve sonra da buradan İran’ın tamamının fethine başladı. Dokuzuncu hicrî asrın [[Şiî]]’ûl-[[Mezhep]] [[mutasavvıf]]ları arasında seçkin bir yere sâhip olan “Hoca Ahmed Hitlânî” ve onun baş müridi olan “Seyyid Muhammed Nûrbahş” [[Safevîler]]’in ortaya çıkmasında çok mühim gayretler sarfederek başlıca rolü üstlendiler.

{{Ayrıca bakınız|Şiîlik|İmamiye-i İsnaaşeriye|Onikicilik|İmamiye Şiası|Safevî Devleti}}

{{Ayrıca bakınız|Nimetullahi Tarikatı}}

===== Devrin meşhur “Şîʿa-i Bâtın’îyye” mübeşşirleri =====

{{Ayrıca bakınız|Bâtınîlik|Javad Nurbakhsh}}

{{Ayrıca bakınız|Yavuz Sultan Selim|Çaldıran Meydan Muharebesi}}

==== Safevî – Osmanlı siyâsî mücadelesi ====

== Osmanlı ve cumhuriyet dönemlerinde Kızılbaş – Bektâşî mes’eleleri ==

{{ana|Osmanlı Devleti'nde Alevi zulmü|Celali isyanları|Kuyucu Murat Paşa|Vaka-i Hayriye|Dersim ayaklanmaları}}

{{Ayrıca bakınız|Şah Kulu Baba Tekeli isyanı|Baba Zünnun İsyanı|Kalender Çelebi İsyanı|Koçgiri İsyanı|Dersim İsyanı}}

{{ana|Yarsanizm|Ehl-i Hak|Kürtler|Ezidilik|1830 Yezidi İsyanı}}

{{Ayrıca bakınız|Luviler|Hitit mitolojisi|Kabbala|Mitraizm|Işıkçılık}}

== Kaynakça ==

{{Kaynakça|2}}

=== Dış bağlantılar ===

{{Vikisöz}}

=== Başvuru kitapları ===

{{Refbegin|2}}

;Bibliografya

* Asım, Necip, ''Türk Tarihi.''

* Aynî, Bedr’ed-Dîn Mahmud, ''İkd’ûl-Cûmman.''

* Barthold, W., ''İslâm Medeniyeti Tarihi, [[Fuad Köprülü|Professör Dr. Fuad Köprülü]]’nün Geniş, izah, düzeltme ve ilâvelerle tercümesi.''

* Câhiz, ''Kitâb’ûl-Beyân ve’t-Tebyin.''

* Câmî, Mevlânâ, ''Nefeat’ûl-Üns.''

* Christensen, Arthur, ''[[Saltanat|La regne]] du [[kral|roi]] [[I. Kavad|Kawadh I]] et le [[komünizm|communisme]] [[Mazdekçilik|Mazdakite]].''

* Ebrû, Hâfız, ''Zübdet’ût-Tevârih.''

* Handmir, Gıyâs’ed-Dîn, ''Habib’üs-Sîyer.''

* Harimi, Tahir, ''Naklî İlimler Tarihi.''

* Hayrullah Efendi, ''Hayrullah Efendi Tarihi.''

* Hüseyin Hüsamettin Efendi, ''[[Amasya|Amas’ya]] Tarihi.''

* İbn-i Arab Şâh, ''Acâib’ûl-Makdur.''

* İbn-i Hacer, ''Dürer’ûl-Kâmine.''

* [[İbn-i Haldun|İbn-i Hâldun]], ''[[Mukaddime]].''

* İbn-i Şahne, ''Ravzât’ûl-Menazır.''

* Kaşânî, Ebû-l’Kâsım Abd’Allâh, ''[[Olcaytu]] Tarihi.''

* Kenarı, İbn-i Hallikân, ''Şekayık.''

* [[Fuad Köprülü|Köprülü, Fuad]], ''[[Türk]] Tarihinde İlk [[Mutasavvıf]]lar.''

* Massignon, Louis, ''Essai sur la lexique du [[mistik|mystique]] [[Müslüman|musulmane]].''

* Muhsin Fanî, Mûbid, ''Tuhfe-i İsnâ Aşer’îye.''

* [[Yaşar Nuri Öztürk|Öztürk, Yaşar Nuri]], ''[[Ebu Hanife|İmâm-ı Â’zam]] – Savunması <small>Şehid bir önder için Apolocya</small>.''

* Reşidî, Fazl’ûl-Lâh, ''Câmi’ût-Tevârih.''

* Sıbt İbn’ûl Cezvî, ''Mir’at-ûz-Zaman.''

* Suver’ûl-Ekalîm, İbn-i Nedim, ''Fihrist.''

* Şehristanî, Muhammed, ''Kitâb’ûl-Milel ve’n-Nihâl.''

 

;Genel tanıtım

* Shindeldecker, John (1996). [http://www.alevibektasi.org/xalevis1.htm ''Turkish Alevis Today.''] Istanbul: Sahkulu.

* White, Paul J. & Joost Jongerden (eds.) (2003). ''Turkey’s Alevi Enigma: A Comprehensive Overview.'' Leiden: Brill.

* Vorhoff, Karin. (1998), “Academic and Journalistic Publications on the Alevi and Bektashi of Turkey.” In: Tord Olsson/Elizabeth Özdalga/Catharina Raudvere (eds.) Alevi Identity: Cultural, Religious and Social Perspectives, Istanbul: Swedish Research Institute, pp.&nbsp;23–50.

* Zeidan, David (1999) "[http://meria.idc.ac.il/journal/1999/issue4/zeidan.pdf The Alevi of Anatolia.]" Middle East Review of International Affairs 3/4.

 

;[[Alevî]] kimliği

* Olsson, Tord & Elizabeth Özdalga/Catharina Raudvere, eds. (1998). ''Alevi Identity: Cultural, Religious and Social Perspectives.'' Istanbul: Swedish Research Institute.

* Stokes, Martin (1996). “Ritual, Identity and the State: An Alevi (Shi’a) [[Cem]] Ceremony.”In Kirsten E. Schulze et al. (eds.), ''Nationalism, Minorities and Diasporas: Identities and Rights in the Middle East,'' , pp. 194-196.

* Rigoni, Isabelle (2003) “Alevis in Europe: A Narrow Path towards Visibility.” In: Paul J. White/Joost Jongerden (eds.) Turkey’s Alevi Enigma: A Comprehensive Overview, Leiden: Brill, pp.&nbsp;159–173.

* Sökefeld, Martin (2002) “Alevi Dedes in the German Diaspora: The Transformation of a Religious Institution.” ''Zeitschrift für Ethnologie,'' 127, pp.&nbsp;163–189.

* Sökefeld, Martin & Suzanne Schwalgin (2000). “Institutions and their Agents in Diaspora: A Comparison of Armenians in Athens and Alevis in Germany.” Paper presented at the 6th European Association of Social Anthropologist Conference, Krakau.

* Thomä-Venske, Hanns (1990). “The Religious Life of Muslim in Berlin.” In: Thomas Gerholm/Yngve Georg Lithman (eds.) ''The New Islamic Presence in Western Europe,'' New York: Mansell, pp.&nbsp;78–87.

* Birge, John Kingsley (1937). [http://www.hermetics.org/bektashi.html ''The Bektashi order of dervishes''], London and Hartford.

* Brown, John (1927), ''The Darvishes of Oriental Spiritualism.''

* Mélikoff, Irène (1998). ''Hadji Bektach: Un mythe et ses avatars. Genèse et évolution du soufisme populaire en Turquie.'' Leiden: Islamic History and Civilization, Studies and Texts, volume 20, ISBN 90-04-10954-4.

* Shankland, David (1994). “Social Change and Culture: Responses to Modernization in an Alevi Village in Anatolia.”In C.N. Hann, ed., ''When History Accelerates: Essays on Rapid Social Change, Complexity, and Creativity.'' London: Athlone Press.

;[[Yarsanizm|Kızılbaş]] [[Kürtler]]

* Bumke, Peter (1979). "[[Kızılbaş|Kizilbaş]]-Kurden in Dersim ([[Tunceli]], [[Türkiye|Türkei]]). Marginalität und Häresie." ''Anthropos'' 74, 530-548.

 

;Ghulat [[Şiî|Şî’î]] ''([[Köktendincilik|Köktendinci]])'' [[tarikât]]

 

;Türkçe eserler

{{Refend}}

{{Sufism}}