Maya yazısı: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
k Bot: Maya dilleri sayfasına yönelik çift yönlendirme düzeltiliyor |
Maya dilleri sayfasından aktarılıyor |
||
1. satır:
[[Dosya:Museo del Sitio, Palenque 01.jpg|250px|thumb|left|Palenque'de bulunan Maya glifleri]]
Bulgular M.Ö. 3. ve 4.yy.’larda bile Mayalar’ın yazı sistemini kullandıklarını göstermektedir.<ref>Saturno, WA; Stuart D, Beltran B (Mar 3 2006). "''Early Maya writing at San Bartolo, Guatemala''". Science 311 (5765): 1281–3. doi:[http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/311/5765/1281 10.1126/science.1121745]. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16400112 PMID 16400112]</ref> Maya yazısından önce de Orta-Amerika’da çeşitli yazı sistemlerinin kullanıldıkları ([[Zapotek]] yazısı, [[Olmek]] yazısı vs.) bilinmektedir.<ref>Skidmore (2006)</ref> Bunlardan biri Olmec ile Maya yazısı arasında bir "geçiş yazısı" denilebilecek Epi-Olmec yazısıdır.<ref>[http://en.wikipedia.org/wiki/Epi-Olmec_script Epi-Olmec yazısı]</ref> Bununla birlikte 5 Ocak 2006’da [[National Geographic]] tarafından yayımlanan Maya yazısı inceleme sonuçları Maya yazı sisteminin hemen hemen en eski Orta Amerika yazı sistemleri kadar eski olduğunu göstermektedir.<ref>[http://news.nationalgeographic.com/news/2006/01/0105_060105_maya_writing.html ''Earliest Maya Writing Found in Guatemala'', Researchers Say]. NationalGeographic.com. Retrieved on 2007-06-06. The following year saw the publication of research on a tablet containing some 62 glyphs that had been found near the Olmec center of [http://en.wikipedia.org/wiki/San_Lorenzo_Tenochtitl%C3%A1n San Lorenzo Tenochtitlán], which was dated by association to approximately 900 BCE. This would make this putative Olmec script (see Cascajal Block) the oldest known for Mesoamerica; see Skidmore (2006, passim)</ref> Kısa kısa da olsa, çoğu anıtlar, tabletler, steller (dikiltaşlar ve tahta levhalar) ve çömlekçilik ürünleri üzerine yazılmış olmak üzere günümüzde yaklaşık 10.000 Maya yazıtının ya da metninin varlığı bilinmektedir. Bunlardan başka Mayalar’ın, özellikle çeşitli incir ağacı türlerinin ağaç kabuklarından elde ettikleri kâğıtlara kaydettikleri boyalı metinler mevcuttur.<ref>Miller and Taube (1993, p.131)</ref> Maya yazı sisteminin çözülmesi uzun ve zahmetli bir inceleme sürecinden sonra mümkün olmuştur. İlk kısmi çözümler 19.yy.’ın sonunda başlamışsa da, yazının çözülmesi konusunda esas önemli gelişmeler 1960’lı ve 1970’li yıllarda olmuştur ve günümüzde Maya metinleri tümüyle olmasa da, yeterince okunabilmektedir. Maya dilinin çözülmesi konusunda emek harcamış isimlerden bazıları Constantin Rafines, Yuri Knorozov, Ramón Arzápalo Marin’dir.
Ne yazık ki İspanyol papazlar işgalden kısa süre sonra ele geçirdikleri tüm Maya kitaplarını yakıp yok etmişlerdir. Arkeolojik sit alanlarındaki taş yazıtların, tabletlerin yanı sıra, günümüze ancak üç [[Maya el yazmaları|Maya elyazması]] ve birkaç sayfadan ibaret bir metin kalmıştır.
Maya kazılarında sık sık, alçıdan yapılma dikdörtgen tabletler keşfedilmektedir, fakat üzerlerinde organik izler kalmadığından yaşlarının saptanması konusunda ancak varsayımlarda bulunulmaktadır. Son incelemeler, Mayalar’ın yazı sisteminde, aynı sözcüğün yazımında hem alfabetik sistemin hem de ideografik sistemin bir arada kullanıldığını göstermiştir. Maya dillerinin yazımında karmaşık, [[alfabetik]] olmayan bir yazı sistemi kullanılmıştır. Bu, kısmen logografik, kısmen de [[hece]]sel [[ses]]lere dayalı bir karışımdan oluşan [[yazı]] sistemidir; bir başka deyişle, eski Mısır yazısında ve Çince'nin [[Çince karakterler|Çin yazısı]] ve Japonca’nın [[kanji]] yazısında da olduğu gibi [[kelime]] ve fikirleri belirten [[ideogram]]ların yanı sıra, ayrıca sesleri belirten [[fonetik]] [[sembol]]lerin de kullanıldığı bir karışımdan oluşmuştur.<ref>[http://www.ancient-symbols.com/mayan_glyphs.jpg Maya gliflerine örnekler]</ref>
[[Alfabe]]leri olmayan Mayalar’ın kullandıkları fonetik sistem rébus (karışık olarak verilmiş harfleri veya işaretleri belli bir sıralamayla bir araya getirerek bir sözcük veya cümle oluşturma) türünde bir bulmaca çözme oyununa benzetilebilir. Her glif birbirini tamamlayan iki ayrı biçim içerir. Biri temsili biçimdir, ötekisi ideogram olan sembolik biçimdir ki, bu ikincisi genellikle stilize halde olur. Gliflerin çoğu birkaç öğenin birleşimi olarak karşımıza çıkar ki, temel öğe [[sıfat]],[[zarf]], [[edat]] vb. gibi takılar, ekler alır.
Dolayısıyla Maya yazısının çözülmesi son derece zordur. Çözülen gliflerin ifade ettikleri [[cümle]]ler de kimi zaman yoruma muhtaçtır. Bununla birlikte yaklaşık 800 [[glif]]in (bir işaretin grafik temsili, karakter, hiyeroglifik yazıyı oluşturan parçalar) ya da işaretin kullanıldığı Maya yazısının günümüzde yaklaşık % 80'i çözülebilmiştir.<ref>[http://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Civilisation_maya&action=edit§ion=25 Wikipedia-fr/Système d'écriture]</ref> Glifler hece birleşimlerini ([[sözcük]]) ifade ederler.
[[Dosya:Palenque glyphs.jpg|thumb|200px|[[Palenque]]'de kullanılan gliflerden detay.]]
Maya [[hiyeroglif]]leri ya [[anıt]]lar ve mimari eserlerde genellikle taş veya tahta üzerine işlenmiş ya da kâğıt, alçı duvarlar ve [[seramik]] objeler üzerine resmedilmişlerdir. Bitkilerden elde edilmiş kâğıt genellikle 20 cm. eninde, birkaç metre uzunluğunda olurdu ve yazıldıktan sonra akordeon gibi katlanırdı. Maya ülkesinin [[Aztek]] dilindeki adında ("al ve karanın ülkesi") bulunan renkler gibi kırmızı ve kara renkli mürekkepler kullanmışlardır. Bu yazı göründüğü kadarıyla çoğu zaman dini amaçlarla uygulanıyordu. Yazıcılar toplum içinde önemli bir konuma sahipti.
Maya dillerindeki sözcükler, Latin alfabesiyle yazıldıklarında, kimi zaman, yazıldığı gibi okunmamaktadır. Örneğin, Chichimec adı Çiçimek olarak, Kukul-cán ya da Kukulkán adı Kukuul kaan olarak, Chilam Balam adı Çilam Balam olarak, Yucatan ise Yukatan olarak okunur. Maya sözcüklerinde; İngilizce, İspanyolca veya diğer Latin alfabeli dillerden biriyle yazıldığında, kaleme alındığı alfabeye bağlı olarak, çoğu zaman, “ ch” harfleri Türkçe'deki “ç” sesiyle, “c” harfi Türkçe’deki “k” sesiyle, “J” harfi genellikle Türkçe'deki “h” ve nadiren “ks” sesiyle, “tz” harfleri Türkçe'deki “ts” sesleriyle, “nh” harfleri Türkçe'deki “n” sesiyle,“x” harfi genellikle Türkçe'deki “ş” sesiyle, sözcüğün ortasında yer aldığında bazen Türkçedeki “h” gibi okunmaktadır. Özellikle İspanyol işgali sırasında Maya sözcüklerinin İspanyolca'ya uyarlanarak yazılmış olduğu görülmektedir; İspanyolca'da birkaç istisna dışında "h" harfi okunmaz, yani hiçbir sese karşılık gelmez.<ref>[http://www.mythome.org/mayanames.html Pronunciation of Mayan Names], [http://74.125.39.104/search?q=cache:sc5qMC2UoPYJ:www.ancientamerica.org/library/media/HTML/hf6e73zw/SPANISH%2520PRONUNCIATION%2520GUIDE.htm%3Fn%3D0+mayan+pronunciation&hl=tr&ct=clnk&cd=75&gl=tr PRONUNCIATION GUIDE],[http://209.85.135.104/search?q=cache:Q2b885OMX1QJ:www.famsi.org/reports/96072/grammar/section02.htm+mayan+pronunciation+tz&hl=tr&ct=clnk&cd=1&gl=tr PRONUNCIATION of Yucatecan Mayan Language]</ref>
== Kaynakça ==
{{kaynakça}}
[[Kategori:Maya yazısı| ]]
[[Kategori:Mezoamerika yazı sistemleri]]
[[bg:Писменост на маите]]
[[bo:མ་ཡ་མིའི་ཡི་གེ]]
[[ca:Escriptura maia]]
[[de:Maya-Schrift]]
[[es:Escritura maya]]
[[fa:خط مایایی]]
[[fr:Écriture maya]]
[[ko:마야 문자]]
[[id:Aksara Maya]]
[[it:Scrittura maya]]
[[ka:მაიას დამწერლობა]]
[[kk:Майя жазуы]]
[[lt:Majų raštas]]
[[hu:Maja írás]]
[[mk:Мајанско писмо]]
[[ja:マヤ文字]]
[[no:Mayaskrift]]
[[nn:Mayahieroglyfar]]
[[oc:Escritura maia]]
[[pl:Pismo Majów]]
[[pt:Escrita maia]]
[[ru:Письмо майя]]
[[sr:Мајански хијероглифи]]
[[fi:Mayojen kirjoitusjärjestelmä]]
[[sv:Mayaskrift]]
[[th:อักษรมายา]]
[[uk:Писемність Майя]]
[[zh:瑪雅象形文字]]
| |||