Zazaca: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Uyarılara rağmen devam eden taraflı ve maddeyi bozmaya yönelik kaynaklı bilgilerin çıkarılması sebebiyle geri alındı. Etiketler: Geri al Geri alındı |
Etiket: Geri al |
||
20. satır:
|haritabaşlığı = Zazaca Dilinin lehçelerinin coğrafi dağılımı.
}}
'''Zazaca''', [[Hint-Avrupa dil ailesi]]nin [[İran dilleri]] grubunda bulunan Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.<ref name="Paul9">Lutwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, ''Iranian Languages'', Routledge, 2012, ISBN 978-0-7007-1131-4, Chapter Nine.</ref> [[Zazalar]] tarafından [[Türkiye]]'nin doğusunda, [[Tunceli]], [[Elazığ (il)|Elâzığ]], [[Çermik]], [[Bingöl]], [[Siverek]], [[Erzincan]], [[Gerger]] ve [[Muş (il)|Muş]]'un [[Varto]], Erzurum'un Hınıs ilçesinden oluşan üçgende ve [[Bitlis]]'in batısında [[Mutki]] ilçesi civarındaki köylerde yoğunlukla konuşulur.<ref name=":3">Ercan Çağlayan, ''Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik'', İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016, s.49-50</ref> Zazacaya gramer, genetik, dilbilimsel ve söz varlığı açısından en yakın diller [[Hazar Denizi]] kıyılarında konuşulan [[Talişçe]], [[Tatça (İran)|Tatça]], [[Gilekçe]], [[Simnanca]], [[Sengserce]] ve [[Mazenderanca]]
== Adlandırma ==
[[Dosya:Iranian tongues de.svg|küçükresim|sağ|upright=1.36|Zazacanın [[İran dilleri|İrani diller]] içindeki yeri]]
[[Zazalar]]ın dillerini ve kendilerini tanımlamaları bölgeden bölgeye farklılıklar gösterir. Zazaların tanımlama şekli ulusal olmayıp, etnik ya da dini niteliktedir. Zazaca için kullanılan başlıca isimlendirmeler şunlardır:
* ''[[Dımılki]]'' veya ''[[Zazalar|Dımıli]]''<ref>[http://multitree.org/codes/diq Zazacada Güney Zazacaya Dimili denir, Türkçede Dimilice]</ref><ref>Terry Lynn Todd, A grammar of Dimili (know as Zaza). 1985</ref>: [[Aksaray]], [[Siverek]], [[Çüngüş]], [[Gerger]] ve [[Mutki]]'de yaşayan [[Zazalar]]'ın dillerine verdikleri bir isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini de ''Dımıli'' olarak isimlendirmektedirler.<ref name="FPamukçu">Fahri Pamukçu, Gramerê Zazakî, Vejîyaîşê Tîjî, Îstanbul 2011, s. 31</ref> Bu ismin kökeninin tarihsel olarak [[Dunbuliler|Dunbuli]] aşireti ismiyle bağlantılı olduğu görüşleri de belirtilmiştir.<ref name="Malmisanıj" /><ref name="Alanoglu">Murat Alanoğlu-Muhammet Yücel, “Dımli-Zaza adı ve Tarihsel Gelişimi”, 1.Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl üniversitesi Yayınları, Ankara 2011, r. 323</ref> [[Siirt]] ili [[Baykan]] ilçesine bağlı köylerde yaşayan Zazaların kendilerine ve dillerine halen "Dımbıli" dediği tespit edilmiştir.<ref>Ramazan Eroğlu, ''Folklorê Dewanê Madira, Xelika û Çirê ê Siirt Baykan (Siirt Baykan Meşelik, Ardıçdalı ve Çukurca Köylerinin Folklor Çalışması)'', Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Zaza Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi , Bingöl 2019, s.9 ("Hetê name guretişê Zazayan ra miletê ina mintiqa xu ra “Dimbilî” vanî.") ve ayrıca s.14-15, 20, 59, s.87 ("Dewanê ina mintiqa di ziwanê şarî “Dimbilî” ya.")</ref> F. C. Andreas, Karl Hadank ve [[Vladimir Minorski]] gibi bazı dil bilimci ve araştırmacılar, Dımıli sözcüğünün, "Deylem" ile bağlantılı olduğunu kabul etmişleridir.<ref name="Asatrian">{{Web kaynağı |url=http://www.iranicaonline.org/articles/dimli |başlık=Garnik Asatrian, “Dimlî”, Encyclopedia Iranica |erişimtarihi=25 Nisan 2013 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20130517021243/http://www.iranicaonline.org/articles/dimli |arşivtarihi=17 Mayıs 2013 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>Bruinessen. Agha, Shaikh, and State, s. 48</ref>
* ''[[Zazaki]]'': Tarihsel olarak [[Elâzığ]], [[Çermik]], [[Palu]], [[Maden]]
* ''[[Kırdki]]'' veya ''[[Kırdi]]'': [[Diyarbakır]] ([[Hani]], [[Dicle]], [[Lice]], [[Eğil]]), [[Bingöl]] ve [[Elâzığ]] ([[Palu]], [[Arıcak]]) gibi il ve ilçelerde bazı Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Bu anılan yörelerde yaşayan [[Zazalar]] kendilerine [[Kırd]], yaşadıkları yöreye de Kırdane derler.<ref name="Malmisanıj">"[http://en.calameo.com/read/001695923509c0f9c7096 Malmisanıj, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İstanbul 1996] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200202083957/https://en.calameo.com/read/001695923509c0f9c7096 |tarih=2 Şubat 2020 }}"</ref><ref name="Zilan">"Bilal Zilan, "Tarîxê Xonamekerdişê Kirdan", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s.367 vd."</ref><ref name="MSKaya">Mehmed S. Kaya, The Zaza Kurds of Turkey: A Middle Eastern Minority in a Globalised Society, Tauris Academic Studies, London 2011, s. 4</ref><ref name="PLerch1">Peter I. Lerch, “Qewxê Nêrib û Hêni”, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg 1857, r. 78</ref><ref name="Gökalp">Ziya Gökalp, Kürt Aşiretleri Üzerine Sosoyolojik Tetkikler, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1992, r. 27</ref><ref name="Badıllı">Kemal Badıllı, Türkçe İzahlı Kürtçe Grameri (Kürmançça Lehçesi), 1965, Ankara, s. 6</ref> İlk Zazaca mevlid olarak kabul edilen Mevlid'in yazarı Ahmedi Hasi de mevlidi için "Mewlıdê Kırdi" ifadesini kullanmış, kitabın girişindeki Türkçe izin yazısında ise "Zaza lisanı" tabiri kullanılmıştır.<ref>Ehmedê Xasî, Mewlidê Nebî, Litoğrafya Matbaası, Dîyarbekir Vilayeti, 1899, s. 28</ref> Mevlid ile ile ilgili yapılan resmi yazışmalarda ise "Zaza lisanı üzerine muharrer Kürdçe mevlüd-i şerif" şeklinde ifadeler kullanılmıştır.<ref>Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). MF. MKT. 442/56-1</ref><ref>Ercan Çağlayan, ''Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik'', İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016, s.25-44 ve s.78: "25 Zilkade 1316 (6 Nisan 1899) tarihindeki belgede, Diyarbekir’de mukim talebeden Ahmed Efendi’nin “Zaza lisanı üzerine muharrer Kürdçe mevlüd-i şerifin tab ve neşrinde beis olmadığı” belirtiliyordu."</ref>
* ''[[Kırmancki]]''<ref>[http://multitree.org/codes/kiu Dilbilimcilerin "Multi tree" online sitesine göre Kuzey Zaza diline 'kirmancikî' denir]</ref>: [[Tunceli (il)|Tunceli]], [[Erzincan (il)|Erzincan]], [[Bingöl (il)|Bingöl]] ([[Kiğı]], [[Yayladere]]) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isim olup, bu anılan yörelerde yaşayan [[Zazalar]] kendilerine [[Kırmanc]], yaşadıkları mıntıkaya da [[Kırmanciye]] derler.<ref name="Malmisanıj"/><ref name="Zilan"/><ref name="Selcan1">Zılfi [Selcan], “Folklorê Kurdi ebe Zarava Dımılki”, Hêvî, Hejmar 1, Parîs, Îlon 1983, r. 93</ref><ref name="Düzgün">M. Duzgun, "Torêy ve Adetê Dersimi", Berhem (kovara lêkolinên cıvaki û çandi), Stockholm, No: 1 (Şubat 1988), r. 37</ref> Dillerine "Kırmancki" diyen eski kuşakta "Dımılki" ismi de bilinmektedir.<ref>Keskin, M. (2010), “Zazaca Üzerine Notlar”, Şükrü Arslan (derleme), Herkesin Bildiği Sır: Dersim - Tarih, Toplum, Ekonomi, Dil ve Kültür (s. 222, 223), İletişim Yayınları, İstanbul.</ref>
33. satır:
== Zazaca araştırmasının tarihçesi ==
Zazaca üzerine ilk araştırmalar 1856 yılında dilbilimci Peter I. Lerch'in derlemeleri ile başladı. [[Kırım Savaşı]]nda Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giden Lerch, buradaki Zaza kökenli Osmanlı askerleri<ref>Arslanoğulları, M. (2014). Lerch’in zazaki derlemelerinin çevrimyazımı ve türlerine göre sözcüklerin tahlili (Master's thesis, Bingöl Üniversitesi).
</ref> arasında gezerek Zazaca birçok derlemeler yaptı. Lerch, bu çalışmalarını üç cilt halinde kitaplaştırarak sırasıyla 1856, 1857 ve 1858 yıllarında [[Rusça]] olarak yayınladı.<ref name="Lerch-russian">Lerch, Peter, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg (Петр Лерх, Изслѣдованія об иранских курдах и их предках, сѣверных халдеях: Введеніе и подробное исчисленіе курдских племен) I-II-III, продаеця у Коммисіонеров Императорской академіи наук : И. Глазунова, 1856/57/58</ref> Lerch, kitabının Almanca tercümesini de iki cilt halinde sırasıyla 1857 ve 1858 yıllarında yayınladı.<ref name="Lerch1">Lerch, Peter I. (1857), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130914200137/http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf|tarih=14 Eylül 2013}}</ref> Lerch, derlediği metinleri Kurmanca ile karşılaştırarak kısmen analiz etmiş, ayrıca kitabının sonuna Zazaca sözlük eklemiş, Rusça ve Almanca karşılıklarını yazmıştır.<ref name="Lerch-russian" /> Dilbilimci ve etnolog Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856<ref>Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", ''Transactions of The Philological Society'', London, 1856, ss. 40-42</ref> ve 1860<ref>Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", ''Opuscula: Essays, Chiefly Philological and Ethnographical'', Williams & Norgate, London, Edinburg, Leipzig, 1860, s.242 </ref> yıllarında yayınlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayınlandı.<ref name="Blau">Blau, Otto (1862),"Nachrichten über kurdische Stämme-III, Mittheilungen über die Dusik-Kurden", Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Steiner in Komm, 1862, s.621-627</ref> Daha sonra Friedrich Müller (1864) Zazaca üzerine "''Zaza-Dialekt der Kurdensprache''" adıyla dilbilimsel bir analiz yayınladı.<ref name="Muller">Müller, Friedrich (1865) [http://books.google.com.tr/books/about/Beitr%C3%A4ge_zur_Kenntniss_der_neupersische.html?id=T71DAAAAcAAJ&redir_esc=y Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache] (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3</ref> Müller çalışmasında Zazaca'yı Farsça'nın bir lehçesi olarak değerlendirmekle birlikte Zazacanın Kürtçe ve Farsçadan daha eski olduğunu ve tarihsel gelişim bakımından Zazacanın Kürtçe ve Farsçadan farklı olduğunu tespit etmiştir.<ref name="Aslan, J. 2020">Aslan, J. (2020). The Zazas in Crisis: A qualitative study on the influence of the Turkish political discourse on the Zaza Identity.</ref> Müller'in bu görüşü daha sonra F. Spiegel (1871), W. Tomaschek (1887), W. Geiger (1891-1901) ve A. Socin (1901) tarafından da desteklenmiştir.<ref>Varol, M., & Elaltuntaş, O. F. (2011). Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları.</ref> Albert van Le Coq ise derlediği bazı Kurmancca ve Zazaca metinleri 1903 yılında iki ciltlik "Kurdish Texte" kitabında kısmi bazı karşılaştırmalar dışında dilbilgisel analizini yapmadan yayınlamıştır.<ref name="Lcoq1">Le Coq, Albert Von (1903), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Albert%20Von%20Le%20Coq-I.pdf Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130914190706/http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Albert%20Von%20Le%20Coq-I.pdf|tarih=14 Eylül 2013}}</ref> Bu zamana kadar adı geçen dilbilimciler Zazaca'yı [[Farsça]] veya [[Kürtçe]]nin bir lehçesi olarak değerlendirdiler.<ref name="Aslan, J. 2020"/><ref>Ercan Çağlayan,''Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik'', İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları,İstanbul, 2016,s.170</ref>
1905/1906 yıllarında Alman dil bilimci [[Oskar Mann]], Prusya Bilimler Akademisi tarafından batı İrani dillerinin dokümantasyonu ve dilbilimsel analizi için görevlendirildi. Oskar Mann, Bingöl ve Siverek bölgelerinde kapsamlı Zazaca derlemeler ve dil kayıtları gerçekleştirmiştir. Oskar Mann yaptığı araştırmaları sonucunda: "Daha evvel de tarafımdan savunulan görüş tasdik edildi, yani Zazaca'nın kesinlikle Kürtçe ile ilgisi olmadığını, turfan metinlerindeki Orta Farsçanın kuzey lehçesinin tüm garip fiil çekimlerini burada Zazaca'da tekrar görüyorum." demiştir.<ref>O. Mann, Nachlaß in der Staatsbibliothek Berlin (W), Briefe; vgl. auch ebenda, Vortrag vom 4. Juli 1909 und 20. Jan. 1909, S. 11.</ref>
O. Mann'ın ölümünden sonra yarım bıraktığı çalışmaları devralarak ilerleten [[Karl Hadank]], 1932 yılında bu çalışmaları yaptığı gramer analizleriyle beraber "'Mundarten der Zaza" adıyla kitaplaştırdı.<ref name="Hadanak">Oskar Mann, Karl Hadank: Die Mundarten der Zâzâ, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig 1932</ref> Hadank bu kitabında Zazaca'yı açıkça [[Kürtçe]]'nin dışında sınıflandırdı. [[Vladimir Minorski]] de tarihsel süreç içinde, Hazar Denizi’nin Güney-Batısında MS 5. ve 11. yüzyıllarda önemli rol oynayan Deylemi kavmine ilişkin yaptığı araştırmada, Dımıli-Deylem ilişkisini irdelerken, dil hususunda; "Zazaların, Diyarbakır’dan Palu ve Dersim’e kadar uzanan bölgede yaşadıklarını ve bugün
1933'te Kürt dilbilimci [[Celadet Ali Bedirhan|Celadet Bedirxan]], derlediği bazı Zazaca metinleri [[Hawar (dergi)|Hawar]] dergisinde yayınlayıp Zazacanın ağızları üzerine bazı karşılaştırmalar yaptı.<ref name="Bedirxan">Bedirxan, Celadet (1933) “Zarê Dumilî û Mewlûda 'Usman Efendî” Hawar, Hejmar: 23, 25 tîrmeh (temmuz) 1933, r. 1-6</ref> 1977'de [[Kanate Kürdo|Kanat Kalashevich Kurdoev]]'in Zazacadaki cinsiyet ve sayılar üzerine bir çalışması yayınlandı.<ref name="Kurdoev">Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Translated by Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977, 32 p.</ref> 1985 yılında [[Terry Lynn Todd]] Zazaca grameri üzerine bir doktora tezi yazdı.<ref name="Todd">Terry Lynn Todd, A Grammar of Dimili (also known as Zaza), Michigan 1985</ref> Todd'un bu eserine kadar modern anlamda kapsamlı bir gramer kitabı yayımlanmamıştı. Daha sonra 1998 yılında Ludwig Paul<ref name=":0" /> ve Zülfü Selcan<ref>Selcan, Zülfü. Grammatik der Zaza-Sprache, Nord-Dialekt (Dersim-Dialekt) [Zaza Dili’nin Grameri, Kuzey/Dersim Lehçesi], Berlin 1998, Wissenschaft&Technik Verlag: 730 s.</ref> tarafından doktora çalışması şeklinde iki kapsamlı gramer kitabı yayımlandı. Aynı yıl yayımlanan bir diğer çalışma da I. Anatolʹevna Smirnova ve K. Rakhmanovich Ayyoubi'nin Dersim Zazacasını esas alan ortak çalışmasıdır.<ref name="Ayubi-Smirnova">Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), [http://www.glottolog.org/resource/reference/id/94341.xhtml The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r.] ([http://iling.spb.ru/grammatikon/smirn_98_ogl.html?language=en И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20140221172027/http://iling.spb.ru/grammatikon/smirn_98_ogl.html?language=en|tarih=21 Şubat 2014}})</ref>
== Coğrafi dağılım ==
45. satır:
Zazaca, [[Doğu Anadolu Bölgesi|Doğu Anadolu]]’nun Yukarı [[Fırat]] ve [[Dicle]] havzasında, sayıları kesin olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık olarak 4 ile 6 milyon civarında kişinin konuştuğu dildir. Türkiye'de yaşayan Zazalar dışında özellikle [[Almanya]], [[Fransa]], [[Avusturya]], [[İsveç]], [[İsviçre]] ve [[Hollanda]] gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan önemli sayıda Zazaca konuşan veya Zaza olan nüfus bulunmaktadır.<ref>[https://www.academia.edu/11824077/UNESCOn%C4%B1n_Dil_Raporlar%C4%B1na_G%C3%B6re_Zazacan%C4%B1n_Durumu_ve_Gelece%C4%9Fi UNESCO'nın Dil Raporlarına Göre Zazacanın Durumu ve Geleceği]</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.zazaki.de/turkce/makaleler/keskin-zazacaninyeriveyarini.pdf |başlık=Zazacanın İrani diller arasındaki yeri |erişimtarihi=10 Nisan 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200131160429/http://zazaki.de/turkce/makaleler/keskin-zazacaninyeriveyarini.pdf |arşivtarihi=31 Ocak 2020 |ölüurl=evet }}</ref>
Zazacanın en yoğun olarak konuşulduğu ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerleri [[Tunceli]] (bütün ilçelerde), [[Bingöl]] (bütün ilçelerde), [[Elâzığ]] (doğu bölgesi, kuzeyi ve güneyi), [[Diyarbakır]] (kuzey ve batı bölgeleri [[Çermik]], [[Çüngüş]], [[Ergani]], [[Eğil]], [[Dicle]], [[Lice]], [[Hani]], [[Kulp]], [[Hazro]]), [[Şanlıurfa|Urfa]] ([[Siverek]], [[Hilvan]] ilçeleri), [[Muş]] ([[Varto]] ilçesi), [[Sivas]] ([[Zara, Sivas|Zara]], [[Ulaş]], [[Kangal]] ilçeleri), [[Adıyaman (il)|Adıyaman]] ([[Gerger]] ilçesi), [[Erzincan]] ([[Merkez]], [[Tercan]], [[Çayırlı]], [[Refahiye]] ve yer yer diğer ilçelerde), [[Batman]] ([[Batman]], [[Kozluk]]), [[Bitlis]] ([[Mutki]], [[Tatvan]]), [[Malatya]] (doğu bölgesi), [[Ardahan]] ([[Göle]]'nin iki köyünde), [[Aksaray]] ([[Ekecik]] bölgesinde<ref>"Gund û Navçeyên Kurd li Bajarê Aksarayê (Ekecîkî)", [https://birnebun.eu/gunden-aksaray/ Birnebun.com] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20210503004656/https://birnebun.eu/gunden-aksaray/ |tarih=3 Mayıs 2021 }} : Aksaray'daki 15 köyde Zazaca konuşulurken, bazı köylerde Kurmanci ve Zazaki birlikte konuşulmaktadır.</ref>) ve [[Erzurum]] ([[Hınıs]], [[Tekman]], [[Aşkale]], [[Çat]] ve yer yer diğer ilçelerinde) oluşturur.<ref name=":3" /><ref>Roşan Lezgin, [http://www.zazaki.net/haber/among-social-kurdish-groups-general-glance-at-zazas-503.htm Among Socıal Kurdish Groups – General Glance at Zazas] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130723133433/http://www.zazaki.net/haber/among-social-kurdish-groups-general-glance-at-zazas-503.htm |tarih=23 Temmuz 2013 }}, 21 Mayıs 2010, ''(erişim: 5 Mayıs 2021)''</ref>
== Sınıflandırma ==
{{Ana|Zaza-Gorani dilleri}}
[[Dosya:Iranian_Family_Tree_v2.0.png|küçükresim|İrani diller ailesi ağacı.]]
Zazaca dilbilimsel olarak [[Hint-Avrupa dil ailesi]]nin [[Hint-İran dilleri|Hint-İran]] ana grubunun [[İran dilleri|İran]] koluna aittir.<ref>{{Web kaynağı |url=http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf |başlık=Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza |erişimtarihi=27 Kasım 2011 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20110815194713/http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf |arşivtarihi=15 Ağustos 2011 |ölüurl=evet }}</ref> Bir [[Batı İran dilleri|Batı İran dili]] olan Zazaca bu grubun kuzeybatı koluna mensuptur. Zazaca dil biliminde başlı başına ayrı bir dil olarak kabul edilip<ref name="Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza">{{Web kaynağı |url=http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf |başlık=Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza |erişimtarihi=27 Kasım 2011 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20110815194713/http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf |arşivtarihi=15 Ağustos 2011 |ölüurl=evet }}</ref><ref name="Ethnologue.com - Zaza-Gorani grubu">{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=diq |başlık=Ethnologue.com - Zaza-Gorani grubu |erişimtarihi=9 Ocak 2006 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20060103195408/http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=diq |arşivtarihi=3 Ocak 2006 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>
Alman dil bilimci [[Jost Gippert]]<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm |başlık=Jost Gippert ve LeCoq'un İrani dillerini sınıflandırması |erişimtarihi=27 Kasım 2011 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20110830052018/http://zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm |arşivtarihi=30 Ağustos 2011 |ölüurl=evet }}</ref> ve LeCoq [[Beluci|Beluçça]] ve [[Sengserce]]yi de aynı alt gruba ait saymış ve bu gruba tarihi [[Hyrkania]] bölgesini anımsatan ''Hyrkan dilleri'' (Gurgan, Cürcan) grubu adını vermiştir.<ref>{{Web kaynağı | başlık = İran Dilleri | url = http://zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160721230240/http://zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm | arşivtarihi = 21 Temmuz 2016 | erişimtarihi = 24 Nisan 2013 | ölüurl =evet}}</ref> Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ve Zazaca arasında da dilbilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur.
[[Ludwig Paul]]'a göre Zazaca, [[Kürtçe]]ye nazaran [[Goranice]] ve ölü bir İran dili olan [[Azerice (İran dili)|Azerice]]nin<ref name="Paul9" /> yanı sıra [[Talişçe]]ye de<ref>{{Web kaynağı | url = http://azargoshnasp.net/languages/zazaki/zazakipositionof.pdf | başlık = THE POSITION OF ZAZAKI AMONG WEST IRANIAN LANGUAGES | yayımcı = | dil = İngilizce | tarih = | erişimtarihi = 10 Nisan 2013 | arşivengelli = evet}}</ref> daha yakındır. Paul ayrıca Zazacanın [[Talışça|Talişçe,]] [[Azerice (İran dili)|Eski Azerice]] ve ölü bir İran dili olan [[Partça]]ya yakın olup bu dillerle birçok çok benzerliği paylaştığını<ref>Paul, L. (1998). The position of Zazaki among West Iranian languages. Old and Middle Iranian Studies, 163-176.</ref> ve Kürtçenin tarihi olarak geçirmiş olduğu ses değişikliklerinin Zazacada bulunmadığını tespit etmiştir.<ref>Elfenbein, J. (2000). Zazaki: Grammatik und Versuch einer Dialektologie. By Ludwig Paul. pp. xxi, 366. Wiesbaden, Reichert Verlag, 1999. Journal of the Royal Asiatic Society, 10(2), 255-257. s. 255</ref> Benzer şekilde, Elazığ-Keban bölgesinde yapılan bir çalışmada Zazaca ve Kürtçe konuşurları arasında karşılıklı anlaşılırlığın oldukça düşük olduğu tespit edilmiştir.<ref>Ozek, F., Saglam, B., & Gooskens, C. (2021). Mutual intelligibility of a Kurmanji and a Zazaki dialect spoken in the province of Elazığ, Turkey. ''Applied Linguistics Review''. ISO 690</ref> Bugün Zazacaya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan [[Gilanice]], [[Mazenderanca]] ve [[Talişçe]]dir.<ref name="Omniglot">[http://www.omniglot.com/writing/zazaki.htm Zazaki] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120511184535/http://www.omniglot.com/writing/zazaki.htm |tarih=11 Mayıs 2012 }}, ''Omniglot''</ref>
Ethnologue'a göre [[Batı İran dilleri|Kuzeybatı İran dilleri]] ve Zazacanın yeri:<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/family/17-21 |başlık=Ethnologue Languages of the World |erişimtarihi=24 Nisan 2013 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20130428231217/http://www.ethnologue.com/family/17-21 |arşivtarihi=28 Nisan 2013 |ölüurl=hayır }}</ref>
Satır 69 ⟶ 67:
#Sırası bilinmeyen (1): Dezfuli [def]
#[[Kürt dilleri]] (4): [[Soranice]] [ckb], [[Kurmançça]] [kmr], Kirmanşahi ([[Kelhuri]]) [sdh], [[Lekçe]] [lki]
== Lehçeleri ==
Satır 127 ⟶ 97:
== Ses bilgisi ==
Dilin ses yapısındaki ünlüler olan ''a, e, ê, ı, i, o, u, ü/û'', Güney Zazacasında olan û hariç genelde kısa telaffuz edilmekte ve ünlülerde ''uzun : kısa'' karşıtlığı yoktur. Bazı ağızlardaki ö ünlüsü -ew- çift ünlüsünden dönüşmüştür (> öw~ öy), örn. Doğu-Dersim ''dewe'', Batı-Dersim ''döwe ~ döe'' “köy” veya komşu heceden etkilenmeden ötürüdür, örn. Bingöl-Genç ''yeno > yön'' “geliyor”. Tarihsel gelişme açıdan ''e, ı, u'' ünlüleri Eski/Orta İrancanın kısa ''a, i, u''’nun, ''a, ê, i, o, û/ü'' ise Eski İranca uzun ''ā, ai (> Oİ ē), ī, au (> Oİ ō), ū'' ünlülerin devamıdır.
Ünlü harflerden daha az değişim gösterdikleri için dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini ünsüz harfler oluşturmaktadır. İrani dillerin içinde Batı İran dillerinin de kuzeybatı-güneybatı olarak ayırt edilebilmesi için miras sözcüklerden oluşan belirli kıstas sözcükler (eş dillilik sınırı, isoglosses) esas alınmaktadır. Dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini oluşturan bu ünsüzlerin oluşumu (eşdillilik/sınırı/isoglosses) Zazacada [[Talişçe]], [[Tatça (İran)|Tatca (Herzendi)]] , [[Sengserce]], Vafsi ve bazı merkezi İran dilleri ile hemen hemen aynıdır. Zazaca burada [[Talişçe]], [[Tatça (İran)|Tatça]], merkezi İran diyalektleri ve [[Gilekçe]], [[Simnanca]], [[Sengserce]] ile bir kuzeybatı İran dilleri kuşağı oluşturmaktadır. Bu kuşağa bağlı diller [[Farsça]], [[Azerbaycan]] dili ve [[Kürtçe]] konuşurları tarafından, batı kısımda Zazaca, [[Talişçe]], [[Tatça (İran)|Tatça]] ve doğuda kısımda [[Simnanca]], [[Sengserce]], [[Gilekçe]] ve diğer Hazar/Merkezi lehçeleri olmak üzere coğrafi olarak ikiye bölünmüştür. Yine de Zazaca [[Tatça (İran)|Tatça]] (Herzendi/Azeri), [[Talişçe]] ve bazı kuzeybatı diyalektleri ile birlikte Batı İrani Proto-Hint Avrupa ünsüz harf köklerini güçlü bir biçimde muhafaza etmiştir ve bu noktada [[Farsça]] ve [[Kürtçe]]den oldukça uzaktır:<ref>Ludwig, P. (1998). The Pozition of Zazaki the West İranian Languages.
</ref><ref>Keskin, M. (2012). Orta ve eski İrani dillerin Zazacaya tuttuğu ışık. II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 232-253.</ref>
{| class="wikitable"
|'''Proto Hint-Avrupa'''
|'''Partça'''
|'''[[Azerice (İran dili)|Azerice]]/[[Tatça]]{{efn|Herzendi}} '''
|'''Zazaca'''
|'''[[Talişçe]]'''
|'''[[Simnanca]]'''
|'''Hazar dilleri'''
|'''Merkez Lehç.'''
|'''Beluçça'''
|'''Kürtçe'''
|'''Farsça'''
|-
|'''*ḱ/ĝ'''
|'''s/z'''
|'''s/z'''
|'''s/z'''
|'''s/z'''
|'''s/z'''
|'''s/z'''
|'''s/z'''
|'''s/z'''
|'''s/z'''
!'''h/d'''
|-
|'''*k<sup>u</sup>e'''
|'''-ž-'''
|'''-ž-'''
|'''-ĵ-'''
|'''-ž'''
|'''-ĵ, ž-'''
|'''-ĵ-'''
|'''-ĵ-, ž, z'''
|'''-ĵ-'''
|'''-ž-'''
!'''-z-'''
|-
|'''*g<sup>u</sup>e'''
|'''ž'''
|'''ž (y-)'''
|'''ĵ'''
|'''ž'''
|'''ĵ,ž'''
|'''ĵ'''
|'''ĵ, ž, z '''
|'''ĵ'''
|'''ž'''
!'''z'''
|-
|'''*kw<sup>29</sup>'''
|'''?'''
|'''isb'''
|'''esb'''
|'''asb'''
|'''esp'''
|'''s'''
|'''esb'''
|'''?'''
!'''s'''
!'''s'''
|-
|'''*tr/tl'''
|'''hr'''
|'''(h)r'''
|'''(hi)r'''
|'''(h)*r'''
|'''(h)r'''
|'''r'''
|'''r'''
!'''s'''
!'''s'''
!'''s'''
|-
|'''*d(h)w'''
|'''b'''
|'''b'''
|'''b'''
|'''b'''
|'''b'''
|'''b'''
|'''b'''
!'''d'''
!'''d'''
!'''d'''
|-
|'''*rd/*rz'''
|'''r/rz'''
|'''r/rz'''
|'''r/rz'''
|'''rz'''
!'''l/l(rz)'''
!'''l/l'''
!'''l/l(rz)'''
!'''l/l'''
!'''l/l'''
!'''l/l'''
|-
|'''*sw'''
|'''wx'''
|'''h'''
|'''w'''
|'''h'''
!'''x(u)'''
!'''x(u)'''
!'''x(u), f'''
!'''v'''
!'''x(w)'''
!'''x(u)'''
|-
|'''*tw'''
|'''f'''
|'''u'''
|'''w'''
!'''h'''
!'''h'''
!'''h'''
!'''h(u)'''
!'''h'''
!'''h'''
!'''h'''
|-
|'''*y-'''
|'''y'''
|'''y'''
!'''ĵ'''
!'''ĵ'''
!'''ĵ'''
!'''ĵ'''
!'''ĵ (y)'''
!'''ĵ'''
!'''ĵ'''
!'''ĵ'''
|}
== Dilbilgisi ==
Zazacanın komşu dillerle etkileşim içinde olmasına rağmen Orta İrani dönemden bu yana dilbilgisel olarak ve miras sözcükler açısından yapısını gayet iyi koruduğu söylenebilir. Komşu veya egemen dillerden kelime alışverişi dışında dilin diğer alanlarında fazlasıyla etkileşim gözlenmemektedir. Kültürel açıdan da yerli halk olarak komşu halklarla birçok ortak özelliği taşımaktadır. Bulunduğu ve geliştiği şartlara göre değerlendirilecek olursa, zengin bir kelime dağarcığına sahiptir.
Zazacada fiil kökleri [[Simnanca]], [[Sengserce]], [[Gilekçe]], [[Talişçe]], [[Tatça (İran)|Tatça]] ve [[Hazar Denizi]] kıyılarındaki diğer dil/lehçeler ile ortak biçimde kökten sonra gelen ''n''/''ant'' son eki ile oluşturulmaktadır:<ref>Paul, L. (1998). The position of Zazaki among West Iranian languages. Old and Middle Iranian Studies, 163-176</ref><ref>Henning, W. B. (1954). The Ancient Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.</ref>
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#F2F2F2"
!Türkçe
!Zazaca
!Simnanca
!Gilekçe
!Tatça
!Talişçe
|-
|Gitmek || şın- || şenn- || şunn- || şend- || şed-
|-
|Gelmek|| yen- || an- || an- || amand- || omed-
|-
|Söylemek || van- || van- || gun- || otn- || voted-
|-
|Görmek || vin- || ? || in || vin- || vin-
|-
|Yapmak || ken- || ken- || kun- ||könd- || kerded-
|-
|Giderim || ez şına || e şenni || men şunem || men şenden/ez meşem || ez şedam
|}
=== Ergatif ===
Satır 140 ⟶ 268:
=== Fiil yapısı ===
==== Edilgen çatı ====
Eski ve Orta İrani dönemden kalma diğer bir özellik de, fiilin edilgen çatısı (diathesis, voice) mürekkep şekilde (bireşimsel, synthetic), yani yardımcı fiil olmaksızın da sınırlı fiillerle kurulması. Eski Hint-İrani edilgen soneki -ya, Pehlevicede bulunan -īh- şekline yansıması Zazacada -i- ile mevcut: ''Nan werino (weriyeno)''. “ekmek yeniliyor”.
Satır 168 ⟶ 295:
!Sengserce<ref>Pierre Lecoq. 1989. "Les dialectes caspiens et les dialectes du nord-ouest de l'Iran," Compendium Linguarum Iranicarum. Ed. Rüdiger Schmitt. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag. Pages 296–314.</ref>
!Osetçe<ref>Oranskij, Iosif Mikhailovich. “Zabānhā ye irani [Iranian languages]”. Translated by Ali Ashraf Sadeghi. Sokhan publication (2007).</ref>
!Farsça
!''Türkçe''
Satır 174 ⟶ 300:
|colspan=6 style="text-align:center"|Kişi Zamirleri
|-
|1. Tekil.||ez||az|| ez || e ||e|| ez
|-
|2. Tekil.||tı|| tı || ti || ti || ti || dı
|-
|3. Tekil.||o|| əv|| u || un || no ||uy
|-
|3. Tekil.||a||<center>-</center>|| nā || una || na ||<center>-</center> ||
|-
|1.Çoğul.||ma||əmə|| amā || hamā || mā || max
|-
|2.Çoğul.||şıma|| şımə|| şūmā || şūmā|| şūmā || şımax
|-
|3.Çoğul.||ê, i || əvon || ē || e|| ey || idan
|-
|colspan=6 style="text-align:center"| İyelik Zamirler (Eğik Zamirler)/Ergatif
|-
|1. Tekil.||mı(n) ||mı, mıni|| mun || mun || mun || mın
|-
|2. Tekil.||to||tı, tıni || to || to || to || do
|-
|3. Tekil.||ey||əy, əvi|| (e)yi || yu ||ne || uy
|-
|3. Tekil.||aye||<center>-</center>|| yə|| yen ||| nī || <center>-</center>
|-
|1.Çoğul.||ma||əmə, əməni|| mā || hamā || mā || max
|-
|2.Çoğul.||şıma||şımə, şıməni|| şūmā || şūmā || şūmā|| şımax
|-
|3.Çoğul.||inan/ina ||əvon, əvoni|| inun || ēnān || ān || idan
|}
Satır 209 ⟶ 335:
==== İşaret zamirleri ====
İşaret zamirlerinde aslen 3 boyutlu yakınlık derecesi belirtilse de (Örn. ''o, n-o, e-n-o''; Türkçede de olduğu gibi ''o, bu, şu''), genelde kullanılan 2 derece var. Uzak derece için olanlar 3. şahıs zamirleri ''o, a, ê''’ye denk düşerken, yakın derece için Kuzey ve Güney-Zazacasında ''n''- önekiyle ''no, na, nê; ney, nae, ninan''; bükünlü halde niteleyici (attributive) işlevde ''(n)ê, (n)a, (n)ê'', örn. ''vengê nê heri / heran'' “bu eşeğin / eşeklerin sesi” iken, Merkez Zazacasında yakın derece için genelde ''en- ~ ın-'' kullanılır. Kuzeyde ''a-'', Güneyde ''e-'' eki çok yakın derece için genelde niteleyici şekilde kullanılır, örn. ''eno ~ ano lacek'' “şu oğlan”.
== Alfabeler ==
[[Dosya:Mewlıd (Ehmedê Xasi) Seyfa.jpg|küçükresim|right|250px|[[Ahmed el-Hasi]] tarafından 1891'de yazılıp 1899'da basılan Arap harfli Zaza yazısı.]]
{{Ana|Zaza alfabesi}}
Osmanlı döneminde yazılan Zazaca metinler [[Arap harfleri]]yle yazılmıştır. Bu dönemdeki eserler dini içeriklidir. Sultan Efendi lakaplı İsa Beg bin Ali tarafından 1798 yılında yazılan ilk Zazaca metin [[Arap harfleri]]yle [[Osmanlıca]]da da kullanılan Nesih yazı tipinde yazılmıştır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://zazaki.de/turkce/makaleler/Dehqan-Diyarbakirdanbirzazacaalevimetni.pdf |başlık=Sultan Efendi'nin Zazaca El Yazması |erişimtarihi=20 Mart 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200131160411/http://zazaki.de/turkce/makaleler/Dehqan-Diyarbakirdanbirzazacaalevimetni.pdf |arşivtarihi=31 Ocak 2020 |ölüurl=evet }}</ref> Bu eserin ardından 1891-1892 yıllarında Osmanlı-Zaza din adamı, yazar ve şair [[Ahmed el-Hassi]] tarafından yazılan ilk Zazaca Mevlit de [[Arap harfleri]]yle yazılıp 1899 yılında basılmıştır.<ref>{{Kaynak| soyadı = Varol| ad = Murat| başlık = Zazalarda Mevlid ve Siyer Geleneği| yayıncı = II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu/Bingöl Üniversitesi Yayınları| cilt = 1| sayı = 1| yıl = 2012| sayfalar = 93-114| url = http://acikerisim.bingol.edu.tr:8080/handle/20.500.12898/261| erişim-tarihi = 17 Aralık 2023| arşivurl = https://web.archive.org/web/20231217001010/http://acikerisim.bingol.edu.tr:8080/handle/20.500.12898/261| arşivtarihi = 17 Aralık 2023| ölüurl = hayır}}</ref><ref>{{Kaynak| soyadı = Keskin| ad = Mesut| başlık = Zaza Dili| yayıncı = Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi| cilt = 1| sayı = 1| yıl = 2015| sayfalar = 93-114| url = https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/220224| erişim-tarihi = 17 Aralık 2023| arşivurl = https://web.archive.org/web/20231217001008/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/220224| arşivtarihi = 17 Aralık 2023| ölüurl = hayır}}</ref> Bir diğer Osmanlı-Zaza din adamı [[Osman Esad Efendi]] tarafından 1903-1906 yıllarında yazılan bir diğer Zazaca Mevlit de aynı şekilde [[Arap harfleri]]yle yazılmıştır.<ref>{{kitap kaynağı |soyadı=Özer |ad=Osman |yazar2= |tarih=2016 |başlık=Mevlid Ahmed-i Hasi |yayıncı=Bingöl Üniversitesi Yayınları |yer=İstanbul |isbn=978-605-65457-0-2 |sayfalar=}}</ref> Cumhuriyet sonrası Zazaca eserler ise [[Arap alfabesi]] terk edilip [[Latin harfleri]]yle yazılmaya başlanmıştır. Yine de günümüzde Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi yoktur. [[Zaza alfabesi|Jacabson alfabesi]] olarak adlandırılan bir alfabe, Amerikalı dilbilimci [[C. M Jacobson]]'un katkıları ile geliştirilmiştir ve Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan [[Zaza Dil Enstitüsü|Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü]] tarafından kullanılmaktadır. Aynı zamanda Zazaca Vikipedinin yazı sistemidir.<ref>C. M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.</ref> [[Zülfü Selcan]] tarafından hazırlanmış ve 2012 itibarıyla [[Munzur Üniversitesi]]'nde de kullanılmaya başlanan dir diğer Zaza alfabesi, 8’i sesli ve 24’ü sessiz olan 32 harften oluşup Zazaca için geliştirilmiş başka bir yazı sistemidir.<ref name="refZülfüselcan">Dr. Zülfü Selcan, [http://www.tunceli.edu.tr/akademik/fakulteler/edebiyat/bolum/doded/zaded/alfabezazaki.pdf Zazaca Alfabe ve alfabetik sıralama] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20140111085109/http://www.tunceli.edu.tr/akademik/fakulteler/edebiyat/bolum/doded/zaded/alfabezazaki.pdf|tarih=11 Ocak 2014}}. Berlin, 05.11.2011</ref> Yayınlarda çoğunlukla kullanılan bir diğer alfabe olan Bedirhan alfabesidir.<ref name="Tirej1">Tîrêj Dergisi Sayı: 1, İzmir 1979</ref><ref name="Hevi1">Hêvî Dergisi, sayı: 1, Paris 1983, s. 67-198</ref> Bu yazı, temelde [[Celadet Bedirhan]] tarafından Kürtçe için geliştirilmiş olup, [[Latin harfleri]] temellidir. 1996'dan beri Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan ''[[Vate Çalışma Grubu]]'' da yayınlarında [[Kürt alfabesi|Kürt alfabelerinden]] Bedirhan alfabesini kullanmaktadır.
{| class=wikitable style="line-height:180%;font-size:120%;"
|- style="font-weight:bold;"
! Harf
| A<br />a || B<br />b || C<br />c || Ç<br />ç || D<br />d || E<br />e || Ê<br />ê || F<br />f || G<br />g || H<br />h || I<br />ı/i || İ/Î<br />i/î || J<br />j || K<br />k || L<br />l || M<br />m || N<br />n || O<br />o || P<br />p || Q<br />q || R<br />r || S<br />s || Ş<br />ş || T<br />t || U<br />u || Ü/Û<br />ü/û || V<br />v || W<br />w || X<br />x || Y<br />y || Z<br />z
|- class="small"
! İsim
| a || be || ce || çe || de || e || ê || fe || ge || he || ı || i || je || ke || le || me || ne || o || pe || qe || re || se || şe || te || u || ü/û || ve || we || xe || ye || ze
|- class="nowrap small"
! Ses
| {{IPA|-|/a/}} || {{IPA|-|/b/}} || {{IPA|-|/dz/}} || {{IPA|-|/ts/}}|| {{IPA|-|/d/}} ||{{IPA|-|/ɛ/}} || {{IPA|-|/e/}} || {{IPA|-|/f/}} || {{IPA|-|/ɡ/}} || {{IPA|-|/h/}} || {{IPA|-|/ɪ/}} || {{IPA|-|/i/}} || {{IPA|-|/ʒ/}} || {{IPA|-|/k/}} || {{IPA|-|/l/}} || {{IPA|-|/m/}} || {{IPA|-|/n/}} || {{IPA|-|/o/}} || {{IPA|-|/p/}} || {{IPA|-|/q/}} || {{IPA|-|/r/}} || {{IPA|-|/s/}} || {{IPA|-|/ʃ/}} || {{IPA|-|/t/}} || {{IPA|-|/y/}} || {{IPA|-|/u/}} || {{IPA|-|/v/}} || {{IPA|-|/w/}} || {{IPA|-|/x/}} || {{IPA|-|/j/}} || {{IPA|-|/z/}}
|}
=== Harfler ve Ses Değerleri ===
* '''[[X]]''': ''Zazacada, Kürtçede ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır.'' Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı ('''[[خ]]''') harfidir. Azericenin resmî harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: ''Baxmax'' (Bakmak) fiilinin okunuşu ''Baḥmaḥ'' şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. ''Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)…'' Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha ('''[[ح]]''') harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır ('''[[Ⱨ]], [[Ḩ]]''').
* '''[[W]]''': ''Zazacada, Kürtçede ve ayrıca Tatarcada ve Türkmencede kullanılır.'' Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav ('''[[و]]''') ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin: ''Dawul (Davul), Hawlu (Havlu),Yawaş (Yavaş)''.
* '''[[Ê]]''': ''Zazacada, Kürtçede ve ayrıca Gagavuzcada kullanılır.'' Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Bu harfe Kürtçe ve Zazaca kelimelerde yine yoğun olarak rastlanır. Türkçede sadece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de dilimizdeki bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin: ''Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif...''
* '''[[Î]]''': ''Zazacada ve Kürtçede kullanılır.'' Uzatılarak okunan ince bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işâret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer.
* '''[[Û]]''': ''Zazacada, Kürtçede ve Türkçede kullanılır.'' Hafif uzatılarak okunan ince bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: ''Sükûnet, Mûris, Mûzip, Sûni…''
* '''[[Q]]''': ''Zazacada, Kürtçede ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır.'' Anadolu Türkçesindeki gırtlağa yakın olarak çıkarılan kalın K harfini gösterir. Örneğin: ''Qomşu (Komşu)''... Bazı Türki dillerde ise yine kalın K sesine yakın olarak gırtlaktan çıkarılan kalın bir G sesini karşılar. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Azeri Türkçesinin resmî harflerinden birisidir. Arapçadaki Kaf ('''[[ق]]''') harfini karşılar. Örneğin: ''Qadın (Kadın)'' sözcüğünün okunuşu "Gadın" şeklindedir. Baştaki G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. (Kimi lehçelerde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir.)
=== Eklenen Harfler ===
* '''[[Ķ]]''': Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: ''Ķurt, Ķoyun, Ķardaş'' (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça ''Қасқыр'' (''Ⱪasⱪır'': Kurt), ''Қой'' (''Ⱪoy'': Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Başkurtçadaki ''Ҡалын'' (Kalın) sözcüğünün çevirisi ''Ⱪalın'' olarak yapılır ve okunuşu Qalın (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: ''Ⱪar'' ve ''Kâr''... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: ''Qayın (Kayın)…'' Yüzyıllarca Osmanlı Devleti tarafından yönetilmiş olan Tunus ve Cezayir Arapçasında Türkçedeki gırtlaktan söylenen K harfine benzeyen bir sesi karşılamak için noktasız <big> '''[[ٯ]]''' </big> harfi kullanılır.
*'''[[Ḩ]]''': Arapçadaki Ha ('''[[ح]]''') harfidir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha kalın, boğumlu ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın orta kısmında titreşir. Örneğin: ''Maⱨrem (Mahrem)''... Bu sese en uygun örneklerden birisi de ''Ⱨacı (Hacı)'' sözcüğüdür. Anadolu Türkçesinin halk ağzındaki ve Azericedeki kullanımında Arapçadaki Hı ('''[[خ]]''') harfi ile olan farkı çoğu zaman ortadan kalkmıştır ('''[[X]]''').
== Söz varlığı ==
Satır 1.013 ⟶ 1.168:
* Gippert, Jost (2007-2008): Zur dialektalen, Stellung des Zazaki: Die Sprache Zeitschrift für Sprachwissenschaft. Wiesbaden
* Aygen, Gülşat (2010). Zazaki/Kirmanckî Kurdish. Volume 479 of Languages of the World. Lincom Europa.
== Not listesi ==
{{not listesi}}
== Kaynakça ==
| |||