Özbekçe
Özbekçe veya Özbek Türkçesi (Özbekçe: oʻzbekcha, Özbek Dili: oʻzbek tili), Özbekistan'ın resmî dilidir. Türk dillerinin içerisinde sınıflanan Karluk grubuna bağlı bir dil ve tarihî Çağataycanın çağdaş devamı olan Türk yazı dillerinden biridir.
| Özbekçe | |
|---|---|
| Özbek Türkçesi | |
| Oʻzbekcha, Ўзбекча, اۉزبېکچه | |
 | |
| Bölge | Orta Asya |
| Etnisite | Özbekler |
| Konuşan sayısı | 48,530,200 (2022)[1] |
| Dil ailesi | |
| Önceki formlar | Çağatayca
|
| Yazı sistemi | Latin (Özbek alfabesi) Kiril alfabesi Arap alfabesi |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Özbekistan |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | uz |
| ISO 639-2 | uzb |
| ISO 639-3 | uzb |
 Özbekçe'in konuşulduğu yerler. | |
SSCB devrinde Özbekçe adı kullanılmaya başlamadan önce Özbekler kendi dillerini Türkçe olarak adlandırmaktaydı. Örneğin Muhammedemin Fahriddinov'un 1913 yılında okullarda okutulmak üzere yazdığı Özbekçe ders kitabının adının Turkcha Qoida olduğu kaydedilir.[2] Abdurrauf Fitrat'ın 1919 yılında yayımlanan Tilimiz başlıklı yazısında kendi dilinden Türkçe adıyla bahsettiği görülür.[3]
Özbekçe, tipolojik açıdan diğer Türk dillerinden farklı özelliklere sahiptir. Ünlü uyumunun olmaması ve bünyesinde Karluk, Kıpçak ve Oğuz lehçelerini barındıran tek Türk dili olması, bu farklılıklardan bazılarıdır.[4]
Özbekçe Orta Asya genelinde en çok konuşulan Türk dilidir. Özbekistan'ın Fergana vadisi, Taşkent ve etrafı ile Semerkant, Buhara, Karşı, Şehrisebz ve Termez şehirlerinde Karluk lehçeleri, Surhanderya, Kaşkaderya, Semerkant vilayetlerinde Kıpçak lehçeleri, Harezm vilayetinde ise Oğuz lehçeleri konuşulmasına rağmen, Özbek edebi dilinde ağırlıklı olarak Fergana ve Taşkent'te kullanılan Karluk lehçesi hâkimdir. Karluk dili Orta Çağ'da Orta Asya'nın en önemli kültür ve bilim dili olmuştur.[5]
Özbekçede diğer Türk dillerine göre Farsçanın etkisi daha fazladır. Sözlüklerinde Farsça sözlük sayısı fazla olduğu gibi sesletimde de Farsçanın etkisi açıkça görülür. Diğer Türk dillerindeki ünlü uyumu Özbekçede yoktur. Gerek Kiril alfabesinde gerekse bugün kullanılan Latin alfabesinde mevcut ünlülerin yetersiz oluşu da lehçelerdeki bu eğilimin önünde engel teşkil etmektedir.[6]
XIX. asrın ikinci yarısında Çarlık Rusyası tarafından Orta Asya'nın zapt edilmesiyle birlikte (Rus-mahallî mekteplerinin açılışı, iktisadi talancılık, siyasi hakimiyetin Rusların elinde oluşu, vb.) ve yeni gazetelerin, dergilerin neşredilişi münasebetiyle çok Rusça ve uluslararası söz ve ibareler Özbek diline (konuşma ve yazı diline) girmeye başlamıştır. Bu cereyan özellikle 20. asrın 20'li yıllarında süratlenmiştir. Eğer 1922 yılında içtimai ve siyasi terimlerin %0.9'u Rusça uluslararası terimler ise, 1980'li yıllara gelince %20'sini teşkil eder. Belli bilimlerde ise Rusça uluslararası terimler %70-%80'e, kimya biliminde ise %90-%95'e ulaşmıştır.[7]
Özbekçe, Türkistan coğrafyasında Özbekistan dışına yayılmış olan Özbek Türkleri arasında; Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan, Afganistan, Türkmenistan cumhuriyetlerinde de kullanılır. Söz konusu bazı bölgelerde, Özbek dili bölgenin resmi dilinden de çok kullanılır.
Yazı sistemi
değiştir
1904'ten önce, bütün Orta Asya dilleri Arap yazısı ile yazılırdı. 1924-1940 arasında resmî Özbekçe, Stalin idaresi tarafından Kiril alfabesi dayatılıncaya kadar Latin alfabesi ile yazılmıştır. Özbekistan'ın bağımsızlığından sonra, 1995 yılında Latin esaslı yeni bir alfabe resmî olarak kabul edilmiştir. Günümüzde Latin alfabesinin yanında Kiril alfabesi de hâlâ yaygın olarak kullanılmaktadır.[8]
- Kiril:
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м |
| Н н | О о | П п | Р р | С с | Т т | У у |
| Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Ъ ъ | Ь ь |
| Э э | Ю ю | Я я | Ў ў | Қ қ | Ғ ғ | Ҳ ҳ |
- Latin:
| А а | B b | D d | E e | F f | G g | H h |
| I i | J j | K k | L l | M m | N n | O o |
| P p | Q q | R r | S s | T t | U u | V v |
| X x | Y y | Z z | Oʻ oʻ | Gʻ gʻ | Sh sh | Ch ch |
| ng |
Dil Bilgisi
değiştirHâl ekleri
değiştirÖzbekçede hâl ekleri 6 tanedir. Türkçeye benzemekle birlikte farklar bulunmaktadır. Ekler yazıda ünlü ve ünsüz uyumuna göre değişmez. Sadece yönelme hâlinde sonu q ve k ile biten sözcüklerde -ga eki -qa/-ka şeklinde olur:
| Hâl Ekleri | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Yalın hâl
(Bosh kelishik) |
Belirtme hâli
(Tushum kelishigi) |
Yönelme hâli
(Jo‘nalish kelishigi) |
Bulunma hâli
(O‘rin-payt kelishigi) |
Çıkma hâli
(Chiqish kelishigi) |
İlgi hâli
(Qaratqich kelishigi) | ||||||
| - | -ni | -ga | -da | -dan | -ning | ||||||
| qiz | kız | qizni | kızı | qizga | kıza | qizda | kızda | qizdan | kızdan | qizning | kızın |
| ish | iş | ishni | işi | ishga | işe | ishda | işte | ishdan | işten | ishning | işin |
| ona | anne | onani | anneyi | onaga | anneye | onada | annede | onadan | anneden | onaning | annenin |
| oyoq | ayak | oyoqni | ayağı | oyoqqa | ayağa | oyoqda | ayakta | oyoqdan | ayaktan | oyoqning | ayağın |
| mushuk | kedi | mushukni | kediyi | mushukka | kediye | mushukda | kedide | mushukdan | kediden | mushukning | kedinin |
İsim çekimi
değiştir| İsim Çekimi | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. Teklik Şahıs
(1. yagona shaxs) |
2. Teklik Şahıs
(2. yagona shaxs) |
3. Teklik Şahıs
(3. yagona shaxs) |
1. Çokluk Şahıs
(1. ko'plikli shaxs) |
2. Çokluk Şahıs
(2. ko'plikli shaxs) |
3. Çokluk Şahıs
(3. ko'plikli shaxs) | ||||||
| -man | -san | -dir | -miz | -siz | -dirlar | ||||||
| yo'lchiman | yolcuyum | yo'lchisan | yolcusun | yo'lchidir | yolcudur | yo'lchimiz | yolcuyuz | yo'lchisiz | yolcusunuz | yo'lchidirlar | yolcudurlar |
| turkman | Türk'üm | turksan | Türk'sün | turkdir | Türk'tür | turkmiz | Türk'üz | turksiz | Türk'sünüz | turkdirlar | Türk'türler |
Metin örneği
değiştir| Latin | Kiril | sözcüğü sözcüğüne aktarım | Türkçe |
|---|---|---|---|
| Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng boʻlib tugʻiladilar. Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir-birlari bilan birodarlarcha muomala qilishlari zarur. | Барча одамлар эркин, қадр-қиммат ва ҳуқуқларда тенг бўлиб туғиладилар. Улар ақл ва виждон соҳибидирлар ва бир-бирлари билан биродарларча муомала қилишлари зарур. | Varca adamlar erkin, kadir-kıymet ve hukuklarda denk olup doğulurlar. Onlar akıl ve vicdan sahibidirler ve bir-birleri ile biraderlerce muamele kılışları zarur. | Bütün insanlar özgür, saygınlık ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik zihniyeti ile hareket etmelidirler. |
Kaynakça
değiştir- ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 21 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2013. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: "ethnologue.com" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ Adeeb Khalid, Printing, Publishing, and Reform in Tsarist Central Asia, International Journal of Middle East Studies, Volume 26, Issue 2, Mayıs 1994, pp. 187-200
- ^ Ozod Sharafiddinov. Fitrat va uning ikki maqolasi («Tilimiz», «Yopishmagan gajjaklar») & Abdurauf Fitrat. Tanlangan asarlar. 1-jild
- ^ Volkan Coşkun, Özbek Türkçesi Grameri
- ^ "Özbek Alfabesi Üzerine - Dr. Suzan Tokatlı" (PDF). 9 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
- ^ "Özbekçede Ses Uyumunun Yok Edilişi - Cöre Hudayberdiyev" (PDF). 9 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
- ^ Rahmonov, Shukurov ve Mahmudov, O'zbek tilining tarixiy grammatikası (üniversiteler için ders kitabı), Taşkent, 2008, s.21-22
- ^ "Özbek Türkçesinin Latin Alfabesi Esasındaki İmlası Üzerine - Feridun Tekin" (PDF). 9 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
Dış bağlantılar
değiştir
- Özbek Edebiyatı 29 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- VikiSözlük Özbekçe Kelimeler Kategorisi 31 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Özbekçe<>Türkçe Sözlük 20 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Pamukkale Üniversitesi)
- Türkçeden Özbekçeye Sözlük (Hazırlayanlar: Gulhida Shirinova & Günsel Barış)
- O'zbek Tilining Lug'at Boyligi 13 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Özbek Dilinin Lügat Baylığı)