Çatısına göre fiiller
Çatısına göre fiiller öncelikle 2 ana bölüme ayrılır.[1]
Yüklemi fiil soylu cümlelere Fiil Cümlesi denir. Çatı konusu fiil cümlelerinde aranır. İsim cümlelerinde çatı aranmaz.[2]
1- Öznesine Göre Çatı (Özne-Yüklem ilişkisi) değiştir
Öznesine Göre Çatı'da önemli olan özne yüklem ilişkisidir. 4 çeşiti vardır.
- Etken Çatı
- Edilgen Çatı
- Dönüşlü Çatı
- İşteş Çatı
Ek Bilgi değiştir
- Gerçek Özne: Yüklemde bildirilen işi aktif olarak kendisi yapan öznelere denir. Öznenin yaptığı işten başkası etkilenir.
- Sözde Özne: Yüklemde bildirilen iş başkası tarafından yapılır. Başkası tarafından yapılan işten özne etkilenir. Bu tip öznelere "Sözde Özne" denir. Sözde Özne aynı zamanda nesne görevindedir. Çünkü yapılan işten özne etkilenir. Edilgen Çatılı cümlelerin öznesi "Sözde Özne'dir"[3]
Ek Bilgi değiştir
- Çatı Ekleri fiilden fiil yapım ekleri grubundandır.
- Öznesine Göre Çatı'da kullanılan çatı ekleri şunlardır: -n , -l , -ş
- Nesnesine Göre Çatı'da kullanılan çatı ekleri şunlardır: -r , -t , - tir Bu eklere aynı zamanda "Geçişlilik ekleri" de denir.
Öznesine Göre Çatı'nın çeşiti belirlenirken değiştir
- Yüklemde bildirilen işi kimin yaptığına,
- Yapılan işten kimin etkilendiğine,
- Çatı ekleri (-n,-l,-ş) alıp almadığına,
- Yüklemde bildirilen işin tek başına yapılabilir olup olmadığına bakılır.[4]
1. Etken Çatı değiştir
Örnek: Hasan dövdü. İşi yapan öznedir (Gerçek Özne). Öznenin yaptığı işten başkası etkilenir. Fill -n, -l, -ş çatı eklerini almaz.
İstisna: Doğada bazı sebeplere bağlı olarak gerçekleşen bazı eylemler de etken çatılı fiil kabul edilir. Yaprak düştü. Su dondu.
2. Edilgen Çatı değiştir
Örnek: Hasan dövüldü. İş özne tarafından değilde, başkası tarafından yapılır (Sözde Özne). Başkasının yaptığı işten özne etkilenir. Fill mutlaka -n, -l çatı eklerinden uygun olan eki alır.[5]
3. Dönüşlü Çatı değiştir
Örnek: Hasan dövündü. İşi yapan öznedir (Gerçek Özne). Öznenin yaptığı işten yine kendisi etkilenir. Fill mutlaka -n, -l çatı eklerinden uygun olan eki alır.[6]
4. İşteş Çatı değiştir
Örnek: Hasan dövüştü. Yüklemde bildirilen iş, tek bir özne tarafından yapılamaz. (Hasan tek başına dövüşemez !) Özne yüklemdeki işi gerçekleştirebilmek için mutlaka başka bir özneye ihtiyaç duyar. Bu 2 özne yüklemdeki işi ya karşılıklı yaparlar (selamlaş- gibi) ya da birlikte yaparlar (gülüş- gibi). Fill genellikle -ş çatı ekini alır. -ş çatı olmadan da işteş olan fiiller de vardır.[7]
Not-1 değiştir
Fiil kökündeki "ş" harfi -ş ekiyle karıştırılmamalıdır. Onlar barıştılar. Ülkeleri için savaştılar. Kıyasıya yarıştılar. Bu örneklerde -ş eki yoktur. Ama yüklemde bildirilen iş, tek bir özne tarafından yapılamayacağı için İşteş Fiil'dir.
Not-2 değiştir
Ahmet konuştu. Buradaki konuşmak eylemi ise İşteş Fiil değildir. Çünkü bir insan (özne) başkasına ihtiyaç duymadan da konuşabilir.
2- Nesnesine Göre Çatı (Nesne-Yüklem ilişkisi) değiştir
Nesnesine Göre Çatı'da önemli olan nesne yüklem ilişkisidir. 4 çeşiti vardır.
- Geçişli Fiiller
- Ettirgen Geçişli Fiiller
- Oldurgan Geçişli Fiiller
- Geçişsiz Fiiller
1.Geçişli Filler değiştir
Nesne alabilen cümlelerin yüklemindeki fiiller "Geçişli Fiil'lerdir."[8]
Önemli Not değiştir
Yüklemin nesne alıp almadığı, dolağısıyla Geçişli Fiil olup olmadığı yükleme sorulan " Ne? , Neyi? , Kimi? " sorularıyla bulunur. Bu sorulardan birine cümle içinde veya cümle dışında cevap bulunabiliyorsa Geçişli Fiil, cevap verilemiyorsa Geçişsiz Fiil olur.
Örnek: Dün büyük hayranlıkla okudum. (Neyi okudum? Örneğin kitabı) Bu örnekte nesne cümleye yazılmamış ama yine de oku- fiili nesne alabilen yani geçişli bir fiildir. Cümleye nesne yazılmamış olsa bile önemli olan nesne almaya yatkın olmasıdır..
Ek Bilgi değiştir
Geçişlilik Ekleri eklendiği her türlü fiili geçişli hale getirir. Eğer zaten geçişli bir fiile eklenmişse, bu seferde geçişliliğini arttırır. Bu ekler: "-r , -t , -tir" ekleridir. Bu ekler Fiilden Fiil Yapım Eki Grubu'ndadır. Bir fiilin Ettirgen veya Oldurgan Geçişli olması bu elkeri almasıyla gerçekleşir.
2.Ettirgen Geçişli Filler değiştir
Geçişli fiiller geçişlilik eklerinden birini alırsa geçişliyken tekrar geçişli olur. Geçişliliği arttırılmış olur. Bu tip geçişli fiillere Ettirgen Geçişli Fiiller denir. Başka bir ifadeyle kök halindeki fiil geçişli ise ve Geçişlilik Ekleri'nden birini almışsa Ettirgen Geçişli Fiil olur.
Örnek: Ali kitabı okudu. (oku- fiili geçiişli fiildir) Ali kitabı okuttu. (oku-t- fiili ettirgen geçişli bir fiildir.)
- Fiiller birden fazla Geçişlilik Eki de alabilirler.
Örnek: Ali kitabı okutturdu. (oku-t-tur- fiili ettirgen geçişli bir fiildir ve birden fazla geçişlilik eki almıştır.)
3.Oldurgan Geçişli Filler değiştir
Geçişsiz fiiller geçişlilik eklerinden birini alırsa geçişsizken geçişli hale gelir. Artık nesne alabilir. Bu tip geçişli fiillere Oldurgan Geçişli Fiiller denir. Başka bir ifadeyle kök halindeki fiil geçişsiz ise ve Geçişlilik Ekleri'nden birini almışsa Oldurgan Geçişli Fiil olur.
Örnek: Ali uyudu. (uyu- fiili geçişsiz bir fiildir) Ali uyuttu. (uyu-t- fiili oldurgan geçişli bir fiildir.)
- Fiiller birden fazla Geçişlilik Eki de alabilirler.
Örnek: Ali uyutturdu. (uy-t-tur- fiili önce oldurgan geçişli fiil olmuş sonra tekrar geçişlilik eki alarak ettirgen geçişli fiil haline gelmiştir.)
4.Geçişsiz Filler değiştir
Nesne alamayan cümlelerin yüklemindeki fiiller "Geçişsiz Fiil'lerdir." Yüklemin nesne alıp almadığı, dolağısıyla Geçişli Fiil olup olmadığı yükleme sorulan " Ne? , Neyi? , Kimi? " sorularıyla bulunur. Bu sorulardan birine cümle içinde veya cümle dışında cevap bulunabiliyorsa Geçişli Fiil, bu sorulardan birine cümle içinde veya cümle dışında cevap verilemiyorsa Geçişsiz Fiil olur.
Önemli Not değiştir
"Ne" sorusuna hem "Özne" hem de "Nesne" cevap verebilir. Bu yüzden yanlışlıkla özneye nesne, nesneye özne diyebiliriz. Bunun çözümü için ögeleri ararken şu sıra takip edilmelidir. Yüklem-Özne-Diğer Ögeler. Özne belirlendikten sonra nesne alıp alamadığına bakılmalıdır. Örnek: Ali uyudu. uyu- fiili, Ne?,Neyi?,Kimi? sorularına cümle içinde veya cümle dışında cevap olmadığı için Geçişsiz Fiil'dir. (Ali bu cümlede özne görevindedir.)
Kaynakça değiştir
- ^ Ergin, Muharrem. Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.
- ^ a b "fiil." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 18 Aralık 2012
- ^ "fiil." Dilbilim Terimleri Sözlüğü 1949. Türk Dil Kurumu. Erişim: 18 Aralık 2012
- ^ Fiil çatısı 10 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkçeciler.com. Erişim: 18 Aralık 2012.
- ^ Sakça, Bülent (6 Temmuz 2009). "Edilgen Fiiller". 11 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ Zeus (7 Eylül 2009). "Dönüşlü fiiller". 3 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ Zeus (12 Kasım 2007). "İşteş fiiller". 3 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ "Fiilde Çatı Konu Anlatımı ve İpuçları - Türk Dil Bilgisi". www.turkdilbilgisi.com. 5 Ekim 2014. 29 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2023.