Vikipedi:Adlandırma anlaşmazlığı

Bu yönerge Vikipedi:Adlandırma kuralları ile birlikte okunmalıdır.

Vikipedi'de bir adlandırma anlaşmazlığı katkıda bulunan kullanıcıların bir konuyu ya da jeopolitik/etnik bir kavramı adlandırmada ortak bir karara varmakta zorlandıklarında ortaya çıkar. Genellikle bu anlaşmazlıklar tarafsız bakış açısı (TBA) politikasının yanlış anlaşılmasından ortaya çıkar.

Gerekçe

Madde adları bazen olumsuz siyasi çağrışımlar, tarihî çatışmalar ya da bölgesel ihtilaflar nedeniyle tartışmalı olabilir. Ama Vikipedi siyasi anlaşmazlıklarda taraf tutmaz ve bir şeyin ya da bir kişinin doğru, gerçek adının ne olduğuna karar vermez. Bu ansiklopedinin yaptığı asıl olarak anlaşmazlığı tanımlamaktır.

Buna rağmen, pratik ve teknik nedenlerden ötürü kullanılan terimlerin bir miktar standartlaştırılmasına gerek vardır. Bu sayfa TBA politikasının sınırları içinde adlandırma anlaşmazlıklarının çözümü için etkili ve yeterli bir yöntem önermektedir. Bazıları bu yöntemi kabul edilemez bulabilir ama bir maddenin adının seçilmesinde tekdüze bir yola sadık kalmak herkes için yararlıdır. Üzerinde anlaşmaya varılmış bir dizi kural adlandırma konusunda tutarlı ve adil bir seçim yapmamıza olanak sağlar.

Ayrıca, uzun süreli bir fikir birliğine varmak, katkıda bulunanların zaman içinde değiştiği gerçeği gözönüne alındığında biraz karmaşık hâle gelebilir. Bir noktada katılımcıların oluşturduğu bir grup bir adın kullanımı üzerinde anlaşabilir ancak bu grubun o zaman dilimi içerisinde bulunan kullanıcılardan oluşan bir grubun görüşleri olduğu unutulmamalıdır. Yeni katılımcılar geldiğinde tartışmayı tekrar açma (dolayısıyla kendilerinden önce tartışanların fikirlerinin ağırlığını azaltma) ya da eski fikir birliğine sadık kalma (yani yeni kullanıcıların görüşlerini söyleme şansından mahrum kalma) seçenekleriyle karşı karşıya kalırlar. Kısacası, hiçbir fikir birliği bir madde hakkında tüm kullanıcıların düşüncesini yansıtmaz. Kalıcı olarak belirlenmiş nesnel ve tarafsız bir yöntem bu değişken fikir birliği sorununu aşmaya yardım eder.

Adlandırma nasıl işler ve anlaşmazlıklar bazen nasıl oluşur

Madde adları

Bir Vikipedi maddesinin tek bir adı olmalıdır. Bu Vikipedi'nin çalışmasını sağlayan MediaWiki yazılımının gerekliliğidir. Dolayısıyla Türkiye maddesine TC, Türkiye Cumhuriyeti, Türkiye Devleti ve bunlar gibi çeşitli yönlendirme sayfaları sayesinde ulaşılabilir. (Yönlendirme sayfaları hakkında daha fazla bilgi için Yardım:Yönlendirme sayfasına bakınız.)

Madde içinde adlar

Madde içinde eşanlamlı adların kullanılması yönünde teknik bir kısıtlama yoktur. Çok daha uzun olan "Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü" yerine yönlendirme sayfası olan "UNESCO"yu madde içinde serbestçe kullanabilirsiniz. Madde içinde her geçtiği yer de uzun ve tam adı kullanmak gerekli değildir.

Örtüşen adlar

Bir varlık tarafından kullanılan bir ad başka bir varlığın adıyla örtüşebilir. Anlam ayrımı ve adın genişletilmesi örtüşen adları çözebilir. Örneğin "Makedon" terimi kendini bu adla adlandıran Slav halkı için, coğrafi bir bölge olan Makedonya'da yaşayanlar için, Kuzey Makedonya'nın yurttaşları için ya da antik çağın Makedon Krallığı'nda yaşayanlar için kullanılabilir.

Bu örtüşen anlamlar uygun anlam ayrımı ile çözülebilir. Anlam ayrım sayfalarına örnekler için Kategori:Vikipedi anlam ayrımı incelenebilir.

Tartışmalı adlar arasında nasıl seçim yapmalı

Madde adları

Vikipedi'nin teknik ve pratik gereklilikleri maddelerin tek bir adı olmasını gerektirir. Eğer madde adı bir grup için olumsuz çağrışımlar taşıyorsa madde adının ne olacağı anlaşmazlıklara yol açabilir. Bazıları madde adında yapılan seçimi üzerinde anlaşamadıkları ve taraflı bakış açısını yansıtan bir seçim olarak görebilir.

Vikipedi kullanıcıları kimin "haklı" kimin "haksız" olduğuna karar vermeye ve taraflı bakış açısına göre belirli bir adı zorla kabul ettirmeye çalışmamalıdır. Aksine aşağıda belirtilen yöntemi izleyerek nesnel ve tarafsız bir temele dayanarak genel kullanıma karar vermelidir. Bunu yaparak, sistematik bir biçimde siyasi tartışmanın içine girmeden bir ad seçebiliriz.

Madde adlarını belirlemek için kullanılan yöntem iki ana ad türü için bazı farklılıklar içerir: Özel adlar (örneğin Abdullah Gül, Birleşmiş Milletler) ya da betimsel adlar (örneğin Aralık 2007 Kuzey Irak Operasyonları, 1915-1918 Osmanlı'da Ermeni olayları).

Özel adlar

Özetle ana ilkeler şunlardır:

• Eğer yerel adın yaygın bir Türkçe karşılığı varsa Türkçe karşılığı Türkçe versiyonu öncelik kazanır (örneğin Plovdiv yerine Filibe; Mòdú dānyú yerine Mete; Hiung-nu yerine Büyük Hun İmparatorluğu).
• Eğer söz konusu varlığın adı kendini tanımlayıcı ve Türkçe karşılığı yok ise o varlığın kendine seçtiği adı kullanın.
• Eğer cansız ya da insan olmayan varlığın adının yaygın Türkçe karşılığı yoksa o varlığın bulunduğu yerin yasal yönetimince uygulanan resmî adını (ya da Türkçe çevirisini) kullanın (Örneğin İngilizce Mount McKinley yerine McKinley Dağı gibi).
• Eğer cansız ya da insan olmayan varlığın adı iki ya da daha çok yasal yönetime sahip taraf arasında anlaşmazlık konusu ise ve birden çok Türkçe karşılığı bulunuyorsa Türkçede en yaygın kullanılanını seçin.
• Eğer cansız ya da insan olmayan varlığın adı iki ya da daha çok yasal yönetime sahip taraf arasında anlaşmazlık konusu ise ve Türkçede karşılığı yok ise en yaygın kullanılan Türkçe olmayan adı kullanın.

Yaygın olan ya da kendini tanımlayan adların kullanımı konusunda bazı nesnel ölçütler şunlardır:

• Verilen ad Türkçede yaygın olarak kullanılıyor mu? (Google, diğer referans çalışmaları, medya web siteleri, hükümet ve uluslararası örgütlerin kullanımını araştırın; güvenilir kaynaklara değer verin.)
• Söz konusu kavramın güncel resmî adı mı? (Adın yasal bir metinde (örneğin anayasa gibi) kullanılıp kullanılmadığını araştırın.)
• Ad söz konusu varlık tarafından kendini tanımlamak için kullanılıyor mu? (Adın kendini tanımlayan bir terim olup olmadığını araştırın)

Adların seçiminde öznel ölçütler (bir adı kullanmak için "manevi hak" gibi) kullanılmamalıdır. Bunlara örnek olarak:

• Varlığın bu adı kullanmak için manevi bir hakkı var mıdır?
• Varlığın bu adı kullanmak için yasal bir hakkı var mıdır?
• Bu adın kullanımı başka bir varlığın manevi ya da yasal haklarını çiğniyor mu?
• Bu adın kullanımı siyasi olarak kabul edilemez mi?

Bir adın yerel ve yaygın Türkçe kullanımı arasında bir seçim yapılması durumunda genellikle yaygın Türkçe versiyonu yeğlenir.

Farklı görüş açılarını uzlaştırabilmek için yeni adlar icat etmeyin. Vikipedi güncel kullanımı tanımlar ama özel bir kullanımı zorlayamaz ya da yeni adlar icat edemez.

Betimsel adlar

Maddelerin adları betimsel olduğunda kullanılan sözcükler tarafsız olarak seçilmeli ve taraflı bakış açıları içermemelidir.

Örneğin, 1915-1918 Osmanlı'da Ermeni olayları maddesinin adı konu içeriği hakkında yargı içermeden, dolaylı yoldan taraflı bir bakış vermeden verilmiş addır. Madde hakkında yer ve zaman betimlemesi yapar ama içinde tanımlanan farklı bakış açılarına atıfta bulunmaz.

Madde içinde tartışmalı adların kullanılması

Madde içinde adların kullanılması tarihî ve yerel bağlamlar nedeniyle ya da söz konusu varlığın günümüzdeki durumuyla karmaşıklaşabilir. Günümüzde bir varlık için yaygın olarak iki ya da daha fazla ad kullanılıyorsa maddenin başında, madde adından sonra bu adlar abecesel sırayla verilmelidir. Bu sıralama da aynı dilde olan adlar kendi içinde, farklı dilde olan adlar dillerin adlarına göre abecesel sıralamada olmalıdır. Örneğin bir ad Türkçede yaygın kullanılan bir adın Bulgarca ve Yunanca versiyonları da bulunuyorsa Türkçe - Bulgarca - Yunanca sıralamasıyla verilmelidir.

Tarihî bağlamda adların kullanımı

Her zaman tarihî bağlamda kullanılan sözcüklerin doğru kullanıldığından emin olun. Örneğin Türkiye adını Osmanlı Devleti'nden sözetmek için kullanmayın, ya da günümüz İstanbul'undan bahsederken Konstantinopolis adını kullanmayın.

Örnek: Polonya'nın Gdańsk şehri uzun yıllar boyunca Danzig adıyla anılmıştır. "Danzig" adı bugün kullanılmamaktadır, ama tarihî bağlamda kullanıldığında doğrudur (örneğin II. Dünya Savaşı'ndan sonra Polonya tarafından ilhakından önceki bir dönemde).

Tarihî bir yerden söz ederken her zaman güncel adını kullanmaya gerek yoktur. Örneğin, aynı coğrafi varlıktan söz etse de Konstantinopolis ve İstanbul iki ayrı madde olarak bulunmaktadır.

Jeopolitik bağlamda adların kullanımı

Devletlerden söz ederken bulundukları jeopolitik bölgeler için adları kullanılmaktadır. Örneğin, Birleşik Krallık için "Britanya", Macaristan Cumhuriyeti için "Macaristan", ve bunun gibi. Söz konusu jeopolitik bölgenin tamamını idare etmese bile bu adlandırma kullanılmaktadır, örneğin "Çin" sözcüğü Çin ile eşanlamlı olarak kullanılır ama bu devlet (bazıları tarafından Çin'in bir parçası sayılan) Çin Cumhuriyeti'nin idare ettiği topraklarda kontrol sahibi değildir.

Göz önünde tutulması gereken diğer noktalar

Varlıkların türleri

Kendini tanımlayan varlık ve cansız ya da insan olmayan varlık arasında bir ayrım yapılmalıdır. Bir deniz ya da dağ gibi cansız coğrafi varlığın ya da hayvan ve bitki gibi insan olmayan bir varlığın kendi adı olamaz. Dolayısıyla Türkçe Everest Dağı kadar yerel adı olan Çomolungma da keyfidir. Vikipedi'de yerel Tibetçe adının kullanılmasın yerine "Everest Dağı" adının kullanılması bu adın Türkçede çok daha yaygın olarak kullanılmasından kaynaklanmaktadır. Benzer şekilde bir yılan türü olarak Türkçe kobra adının Endonezya dilinde "ular tedung" yerine kullanımı bu hayvan türüne Türkçede verilen standart ad olması nedeniyledir.

Bir şehir, ülke, halk ya da kişi ise aksine kendini tanımlayan bir varlıktır: Kendine verdiği ve yeğlediği bir adı vardır. Eskiden Danzig diye bilinen şehir kendini artık Gdańsk olarak adlandırır; önceden Cassius Clay diye bilinen kişi şimdi kendine Muhammed Ali adını vermiştir. Bunlar basit keyfi adlandırmalar değil ama bir varlığın kendini tanımlamak için kullandığı adlardır. Kendini tanımlayan varlıkların adları ile ilgili anlaşmazlıklarda bu noktalar her zaman akılda tutulmalıdır.

Kendini tanımlayan varlıkların adlarıyla ilgili

Kendini tanımlayan varlıkların adları kullanıldıkları gibi madde içinde kullanılmalıdır. Vikipedi kendini tanımlayan varlıkların bu adı kullanmaya hakkı olup olmadığı konusunda bir taraf tutmaz, bu ansiklopedi yalnızca bu varlıkların söz konusu adı kullandığı gerçeğini belirtir.

Kendini tanımlayan varlıkların adlarının yaygın Türkçe çevirileri Vikipedi:Adlandırma kuralları (Türkçe kullanın) yönergesi uyarınca yeğlenir. Örneğin: Hay yerine "Ermeni".

Bir ad içinde kuzey, güney, batı ya da doğu gibi coğrafi yönler içeriyorsa (yerel dildeki adlarda) tam ad Türkçeye çevirilmelidir: Timor-Leste yerine Doğu Timor; Yuzhnaya Osetiya yerine Güney Osetya; Jawa Barat yerine Batı Cava gibi.

Vikipedinin tanımlayıcı olduğunu, zorlayıcı olmadığını unutmayın. Bir adın ne olması gerektiğini değil yalnızca ne olduğunu belirtebiliriz.

Örnek

Hayali bir ülke olan Maputa'nın başka bir etnik grubun kendini Kanindalı olarak adlandırmasına karşı çıktığını varsayalım. Maputalılar bu kullanıma Kanindalıların kendilerine bu adı vermek için ne vicdani ne de tarihî hakları olduğuna inandıkları için karşı çıkmaktadır.

Vikipedi hangi tarafın haklı ya da haksız olduğunu söylemeye kalkışmamalıdır. Ancak Kanindalıların kendilerini Kanindalı olarak adlandırdıkları yadsınamaz bir gerçektir. Her iki taraf da gerçekten bunun böyle olduğuna karşı çıkamaz. Halbuki Kanindalıların bu adı taşımak için vicdani hakları olmadığı tamamen öznel bir iddiadır. Vikipedi buna ne cevap verebilir ne de çözüm bulabilir.

Bu durumda "Kanindalılar" terimini kullanmak dolayısıyla tarafsız bakış açısı politikasını ihlal etmez. Yalnızca Kanindalıların kendilerini nasıl adlandırdıklarına dair tamamen nesnel bir tanımlamadır. Öte yandan Maputa itirazları nedeniyle tarafsız bakış açısına uymayacağını öne sürerek bu adın kullanılmaması aksine Maputa bakış açısını yansıtacağı için taraflı olmaktır.

Diğer bir deyişle Vikipediciler tanımlamalı, ama zorlamamalıdır.

Buradan öznel bakış açıları maddede hiçbir zaman belirtilmeyecek anlamı çıkarılmamalıdır. Eğer "Kanindalı" terimi bir madde de kullanıldıysa anlaşmazlıktan sözedilmeli ve gerekirse iki tarafında görüşü özetlenerek açıklanmalıdır.

Belirsizlik devam ediyorsa

Bir adlandırma anlaşmazlığı bu yönergeye göre sonuçlandırmaya çalışıldığında bazen ortaya çıkan sonuç hâlâ belirsizliğini sürdürüyor olabilir. Bu durum "resmî" adın kendisi belirsizlik içeriyor ya da önemli sayılabilecek kaynaklar farklı adlar kullanıyorsa ortaya çıkabilir.

Çok sık karşılaşılan bir durum iki ad karşılaştırıldığında ortaya çıkar: Örneğin "Washington" ya da "Vaşington" adları karşılaştırıldığında yukarıdaki kurallara bakıldığında "resmî" ad olarak "Washington" kullanılabilir. Sonra bu adın Türkçe versiyonu varsa kullanın kuralı, "Vaşington" adının kullanımını önerir. Böyle bir durumda bu yönergenin uygulanması bazen bir döngü oluşturur. Bundan kurtulabilmek için tartışmaları artık dogmalar üzerine değil ama tanınabilirlik üzerine çevirin. "Genel olarak maddelerin Türkçe konuşanların büyük çoğunluğunun kolaylıkla tanıyabileceği ..." ilkesini gözönünde tutarak görüşlerini bildirenlerin söz konusu konuyu hangi adıyla "en kolaylıkla tanıyabileceklerini" sorun.