Vahanca
Vahanca ya da Vahi (X̆ik zik), Doğu İran dillerinin Pamir alt grubuna ait bir dildir. Esas olarak Afganistan, Çin, Pakistan ve Tacikistan sınırlarının bir araya geldiği Vahan Koridoru civarlarında yaşayan Vahanlılar tarafından konuşulur.
| Vahanca | |
|---|---|
| X̆ik zik | |
 | |
| Bölge | Afganistan, Çin, Pakistan, Tacikistan |
| Etnisite | Vahanlılar |
| Konuşan sayısı | 58.000 (2015)[1] |
| Dil ailesi | |
| Yazı sistemi | Arap alfabesi, Kiril alfabesi, Latin alfabesi |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | wbl |
| Glottolog | wakh1245[2] |
Çin'de Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin güneybatısındaki Taşkurgan Tacik Özerk İlçesi'ne bağlı Dafdar yerleşiminde yaşayan Çin Tacikleri tarafından konuşulur.
Fonoloji değiştir
Ünlüler değiştir
| Ön | Merkez | Arka | |
|---|---|---|---|
| Kapalı | i | ɨ | u |
| Orta | e | ə | o |
| Açık | a | ||
Ünsüzler değiştir
Ortografi değiştir
Arap harfleri değiştir
Bu alfabe en çok Afganistan'da kullanılır.[3]
| Harf | ا | آ | ب | پ | ت | ټ | ث | ج | ڃ | چ | ڇ | څ | ځ | ح | خ | د | ډ | ذ | ر | ز | ږ | ژ | ڙ | س |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| IPA | [a]、[Ø] | [o] | [b] | [p] | [t̪] | [ʈ] | [θ] | [d͡ʒ] | [ɖ͡ʐ] | [t͡ʃ] | [ʈ͡ʂ] | [t͡s] | [d͡z] | [h] | [χ] | [d̪] | [ɖ] | [ð] | [r] | [z] | [ɣ] | [ʒ] | [ʐ] | [s] |
| Harf | ښ | ش | ڜ | ص | ض | ط | ظ | ع | غ | ف | ڤ | ق | ک | گ | ل | م | ن | ه | و | ؤ | وْ | ي | ی | |
| IPA | [x] | [ʃ] | [ʂ] | [s] | [z] | [t] | [z] | Ø | [ʁ] | [f] | [v] | [q] | [k] | [g] | [l] | [m] | [n] | [h] | [w]、[ə] | [u] | [ɨ] | [i] | [j]、[e] |
Kiril harfleri değiştir
| Harf | А а | Б б | В в | В̌ в̌ | Г г | Ғ ғ | Г̌ г̌ | Д д | Д̣ д̣ | Д̌ д̌ | Е е | Ё ё | Ж ж | Ж̣ ж̣ | З з | Ҙ ҙ | И и | Й й | К к | Қ қ | Л л | М м | Н н | О о | П п |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| IPA | [a] | [b] | [v] | [w] | [g] | [ʁ] | [ɣ] | [d̪] | [ɖ] | [ð] | [e]、[je] | [jo] | [ʒ] | [ʐ] | [z] | [d͡z] | [i] | [j] | [k] | [q] | [l] | [m] | [n] | [o] | [p] |
| Harf | Р р | С с | Т т | Т̣ т̣ | Т̌ т̌ | У у | Ф ф | Х х | Х̌ х̌ | Ҳ ҳ | Ц ц | Ч ч | Ч̣ ч̣ | Ҷ ҷ | Ҷ̣ ҷ̣ | Ш ш | Ш̣ ш̣ | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ә ә | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
| IPA | [r] | [s] | [t̪] | [ʈ] | [θ] | [u] | [f] | [χ] | [x] | [h] | [t͡s] | [t͡ʃ] | [ʈ͡ʂ] | [d͡ʒ] | [ɖ͡ʐ] | [ʃ] | [ʂ] | [ʃt͡ʃ] | Ø | [ɨ] | [ə] | Ø | [e] | [ju] | [ja] |
Latin harfleri değiştir
Pakistanlı dilbilimci Haqiqat Ali, 1984 yılında Latin alfabesinin temelinde Vahanca için bir alfabe geliştirdi.[4] Alfabenin 43 adet harfi var; her adet harfin de hem büyük hem de küçük formları var. Harflerin çoğunu Latin harfleri oluştururken bazı harfler ise Kiril alfabesi, Yunan alfabesi veya Uluslararası Fonetik Alfabe'den alınmıştır.[5]
| Harf | A a | B b | C c | Č č | Č̣ č̣ | D d | Ḍ ḍ | Δ δ | E e | Ə ə | F f | G g | Ɣ ɣ | Ɣ̌ ɣ̌ | H h | I i | J̌ ǰ | J̣̌ ǰ̣ | K k | L l | M m | N n |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| IPA | [a] | [b] | [t͡s] | [t͡ʃ] | [ʈ͡ʂ] | [d̪] | [ɖ] | [ð] | [e] | [ə] | [f] | [g] | [ʁ] | [ɣ] | [h] | [i] | [d͡ʒ] | [ɖ͡ʐ] | [k] | [l] | [m] | [n] |
| Harf | O o | P p | Q q | R r | S s | Š š | Ṣ̌ ṣ̌ | T t | Ṭ ṭ | Θ ϑ | U u | V v | W w | X x | X̌ x̌ | Y y | Z z | Ž ž | Ẓ̌ ẓ̌ | Ʒ ʒ | Ы ы | |
| IPA | [o] | [p] | [q] | [r] | [s] | [ʃ] | [ʂ] | [t̪] | [ʈ] | [θ] | [u] | [v] | [w] | [χ] | [x] | [j] | [z] | [ʒ] | [ʐ] | [d͡z] | [ɨ] |
Söz varlığı değiştir
Vahancadaki söz varlığı diğer Doğu İran dillerine çok benzese de bazı farklılıklar da mevcuttur.
| Sözcük anlamı | Batı İran dilleri | Doğu İran dilleri | |||
|---|---|---|---|---|---|
| Farsça[7] | Tacikçe[8] | Şugnanca[9] | Sarıkolca[10] | Vahanca[5] | |
| oğul (isim) | [pisær] (پسر) | [pisar] (писар) | [put͡s] (пуц) | [pɯt͡s] (püts) | [pətr] (pətr) |
| buğday (isim) | [ɡændum] (گندم) | [ɡandum] (гандум) | [ʒindam] (жиндам) | [ʒandam] (zyandam) | [ɣɯdim] (ɣ̆ədīm) |
| göz (isim) | [t͡ʃæʃm] (چشم) | [t͡ʃaʃm] (чашм) | [t͡sem] (цем) | [t͡sem] (tsem) | [t͡ʂəʐm] (č̣əẓ̆m) |
| ateş (isim) | [ɑtiʃ] (اتش) | [otaʃ] (оташ) | [joːt͡s] (йоц) | [jut͡s] (yuts) | [rɯχniɡ] (rыxnīg) |
| su (isim) | [ɑb] (اب) | [ob] (об) | [xat͡s] (x̆ац) | [xat͡s] (cats) | [jupk] (yupk) |
| el (isim) | [dæst] (دست) | [dast] (даст) | [ðust] (δуст) | [ðɯst] (zzüst) | [ðast] (δast) |
| et (isim) | [gʉʃt] (گوشت) | [gʉʃt] (гўшт) | [guːxt] (гӯx̆т) | [gɯxt] (güct) | [guʂt] (gūṣ̌t) |
| diş (isim) | [dændan] (دندان) | [dandon] (дандон) | [ðindʉn] (δиндẙн) | [ðandun] (zzandun) | [dɯndɯk] (dыndыk) |
| ayak (isim) | [pɑ] (پا) | [po] (по) | [poːð] (поδ) | [peð] (pezz) | [pɯð] (pāδ) |
| at (isim) | [æsb] (اسب) | [asp] (асп) | [voːrd͡ʒ] (ворӌ) | [vurd͡ʒ] (vurj) | [jaʃ] (yaš) |
| bulut (isim) | [æbr] (ابر) | [abr] (абр) | [abri] (áбри) | [varm] (varm) | [mur] (mūr) |
| yüksek (sıfat) | [bulænd] (بلند) | [baland] (баланд) | [biland] (билāнд) | [bɯland] (büland) | [bɯland] (bəland) |
| büyük (sıfat) | [kælan] (كلان) | [kalon] (калон) | [ʁulaː] (ғула) | [lour] (lour) | [lup] (lup) |
| uzak (sıfat) | [dʉr] (دور) | [dur] (дур) | [ðar] (δар) | [ðar] (zzar) | [ðir] (δīr) |
| iyi (sıfat) | [χʉb] (خوب) | [χub] (хуб) | [χub] (хӯб) | [t͡ʃard͡ʒ] (qarj) | [baf] (baf) |
| yeni (sıfat) | [næu] (نو) | [nau] (нав) | [nau] (наw) | [nɯd͡ʒ] (nüj) | [ʂəɣd] (ṣ̌ə̄ɣ̆d) |
| küçük (sıfat) | [χurd] (خرد) | [χurd] (хурд) | [d͡zul] (ʒул) | [d͡zɯl] (dzül) | [d͡zəqlai] (ʒəqlay) |
| çok (zarf) | [bisjar] (بسيار) | [bisjor] (бисёр) | [bisjoːr] (бисйор) | [pɯr] (pür) | [təqi] (təqi) |
| beş (sayı) | [pænd͡ʒ] (پنج) | [pand͡ʒ] (панҷ) | [piːnd͡z] (пӣнӡ) | [pind͡z] (pindz) | [pand͡z] (pānʒ) |
| yedi (sayı) | [hæft] (هفت) | [haft] (ҳафт) | [uːvd] (wӯвд) | [ɯvd] (üvd) | [ɯb] (ыb) |
| yemek (fiil) | [χwurd] (خورد) | [χʉrd] (хўрд) | [χiːd] (хӯд) | [χiɡ] (hig) | [jitn] (yitn) |
| demek (fiil) | [ɡuft] (گفت) | [ɡuft] (гуфт) | [lʉvd] (лẙвд) | [levd] (levd) | [xənak] (x̆nak) |
| görmek (fiil) | [did] (ديد) | [did] (дид) | [wiːnt] (wӣнт) | [wand] (wand) | [winɡ] (wīng) |
| yapmak (fiil) | [kærd] (كرد) | [kard] (кард) | [t͡ʃiːd] (чӯд) | [t͡ʃeiɡ] (qeig) | [t͡sərak] (cərak) |
Ayrıca bakınız değiştir
Kaynakça değiştir
- ^ "Wakhi". Ethnologue. 2015. 30 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2021.
- ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Wakhi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
- ^ "Изучение ваханских общин в условиях языкового сдвига" [Vahanlı Topluluklarını Dil Değişimi İçinde Keşfetmek] (PDF) (Rusça). 9 Aralık 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2015.
- ^ Ali, Haqiqat (1984). Wakhi Language. 1.
- ^ a b Пахалина, Т.Н. (Pakhalina, T.H.) (1975). Ваханский язык [Vahanca] (Rusça). Moskova, SSCB: SSCB Bilimler Akademisi.
- ^ 高尔锵 (Gāo Ěrqiāng) (1985). 《塔吉克语简志》 (Tacikçeye Genel Bakış) (Çince). Pekin, Çin: 民族出版社 (Minzu Yayınevi).
- ^ 《汉语波斯语词典》 [Çince - Farsça Sözlük] (Çince). Pekin, Çin: 北京大学伊朗文化研究所、德黑兰大学德胡达大词典编纂所 (Pekin Üniversitesi İran Kültürü Araştırma Merkezi, Tahran Üniversitesi Sözlük Derleme Enstitüsü). Ekim 1996. ISBN 9787100016292.
- ^ "Словари - Dictionary - English - Russian - Tajik" [İngilizce - Rusça - Tacikçe Sözlük] (Tacikçe). 2007. 25 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2013.
- ^ Карамсхоев, Додхудо (Karamskhoyev, Dodkhudo); Грюнберг, Александр Леонович (Grünberg, Aleksandr Leonoviç) (1988). Шугнанско-русский словарь, том 1 - 3 [Şugnanca-Rusça Sözlük: 1-3. Cilt] (Rusça). Moskova, SSCB: SSCB Bilimler Akademisi.
- ^ 高尔锵 (Gāo Ěrqiāng) (1996). 《塔吉克汉词典》 [Tacikçe-Çince Sözlük] (Çince). Çengdu, Çin: 四川民族出版社 (Siçuan Minzu Yayınevi). ISBN 7-5409-1744-X.