Türkiye İşçi Partisi (1961)
Türkiye İşçi Partisi (TİP), 1961 yılında Türkiye'de kurulan siyasi parti. 1946 sonrası çok partili dönemde TBMM'ye milletvekili seçtirebilen ilk sosyalist parti olmuştur. 12 Mart 1971 Muhtırası ve 12 Eylül 1980 Darbesi sonrasında kapatılmış, 1988 yılında TKP ile birleşerek TBKP kurulmuştur.
| Türkiye İşçi Partisi | |
|---|---|
 | |
| Kısaltma | TİP |
| Kurucu | Şaban Yıldız Kemal Sülker Kemal Türkler İbrahim Güzelce Rıza Kuas İbrahim Denizcier Adnan Ardan Avni Erakalın Ali Demir Kemal Nebioğlu Hüseyin Uslubaş Ahmet Muslu Salih Özkarabay |
| Slogan(lar) | Köylüye Toprak, Herkese İş! |
| Kuruluş tarihi | 13 Şubat 1961 |
| Kapanış tarihi | 16 Ekim 1981 |
| Birleşme | TKP |
| Bölünme | Sosyalist Devrim Partisi (1975-1981) |
| Ardılı | Türkiye Birleşik Komünist Partisi |
| İdeoloji | Marksizm[1] Sosyalizm[1] Kemalizm[2] |
| Siyasi pozisyon | Sol |
Kuruluşu değiştir
13 Şubat 1961'de, 1961 Anayasası'nın getirdiği demokratik ortamda, 12 sendikacının İstanbul Valiliği'ne verdikleri bildirimle kurulmuştur. Kurucular, Şaban Yıldız, Kemal Sülker, Kemal Türkler, İbrahim Güzelce, Ali Demir, İbrahim Denizcier, Adnan Ardan, Avni Erakalın, Kemal Nebioğlu, Hüseyin Uslubaş, Ahmet Muslu ve Salih Özkarabaydır. Parti 1961 seçimlerine katılamadı.
Artun ÜNSAL'ın kitabında (2002) kurucular şöyle geçmektedir:
- Şaban Yıldız (İstanbul İşçi Sendikaları Genel Sekreteri)
- Kemal Türkler (Maden İş Genel Başkanı)
- İbrahim Güzelce (İstanbul Basın Teknisyenleri Sendikası Genel Sekreteri)
- İbrahim Denizcier (Müskirat İşçileri Sendikaları federasyon başkanı)
- Adnan Arkın (İstanbul İşçi Sendikaları Birliği icra heyeti üyesi),
- Avni Erakalın (İstanbul İşçi Sendikaları Birliği Başkanı kurucu genel başkan),
- Kemal Nebioğlu (Oleyis Sendikası üyesi)
- Hüseyin Uslubaş (İstanbul Yaprak Tütün İşçileri Sendikası Başkanı)
- Ahmet Muşlu (Türkiye İşçi Çikolata Sanayi İşçileri Sendikası)
- Saffet Göksüzoğlu (İlaç ve Kimya İşçileri Sendikası Başkanı)
- Rıza Kuas (Lastik İş Genel Başkanı)
1962 yılında kurucular, işçi sınıfı ile aydınları buluşturmak hedefiyle ve yaşadıkları tıkanıklığı aşmak için, aydınları partiye çağırdılar. Mehmet Ali Aybar, Behice Boran, Adnan Cemgil, Nazife Cemgil, Cemal Hakkı Selek, Yunus Koçak, Fethi Naci ve daha birçok aydın partiye üye oldular. Kurucu genel başkanı sendikacı olan Avni Erakalın'dı. Erakalın'ın YTP'den milletvekili adayı olmak için partiden istifa etmesi üzerine partinin kurucuları Doç. Dr. Mehmet Ali Aybar'a genel başkanlık teklifi götürdüler. Böylece Şubat 1962'de Mehmet Ali Aybar genel başkan oldu. Türkiye Sosyalist Partisi Mayıs 1962'de TİP'e katıldı. Kasım 1962'de Ahmet Muşlu ile Saffet Göksüzoğlu partiden ayrıldılar. Şubat 1963'te bağımsız senatör Niyazi Ağırnaslı ve kontenjan senatörü Esat Çağa TİP'e girdi.
TİP'in görüşleri basında Vatan ve Öncü gazetelerinde destek buldu. Yayın organı Sosyal Adalet sıkıyönetim döneminde kapatıldı. Yön dergisi TİP'i desteklemedi.
1963 yerel seçiminde parti 9 ilde 36 bin oy aldı. 1964 senato yenileme seçimlerine YSK kararı yüzünden katılamadı. Diğer partilere yapılan hazine yardımı TİP'e yapılmadı.
Milletvekilleri değiştir
TİP, 1965 seçimlerinde, 54 ilde toplam 276 bin 101 oyla yüzde 2,97 oy oranına ulaşarak TBMM'ye 15 milletvekili göndermeyi başardı: Mehmet Ali Aybar, Rıza Kuas, Muzaffer Karan, Tarık Ziya Ekinci, Sadun Aren, Yahya Kanbolat, Cemal Hakkı Selek, Adil Kurtel, Behice Boran, Yunus Koçak, Şaban Erik, Yusuf Ziya Bahadınlı, Ali Karcı, Kemal Nebioğlu, Çetin Altan.
TİP 1966 Senato kısmi seçimlerinde de bir senatörlük kazanarak (Fatma Hikmet İşmen) TBMM grubunu 16 üyeye çıkardı. Çetin Altan'ın da aralarında olduğu bu milletvekilleri etkili bir muhalefet görevi üstlendiler. Bu durum, Türkiye'de temsili demokrasinin gelişiminde bir dönüm noktasıdır. Fakat sosyalist hareketin yükselmesi karşısında hükûmet, bu tür muhalefet unsurlarının TBMM'deki varlığı önlemek amacıyla seçim barajlarını devreye soktu. Ayrıca TBMM'de görev yapan sosyalist milletvekillerine çeşitli baskı yöntemleri uygulandı; fiziksel saldırının (Çetin Altan'ı darp girişimi) yanı sıra dokunulmazlığın kaldırılması gibi hukuki saldırılar da yürürlüğe sokuldu. Bu sonuncu girişim Anayasa Mahkemesi tarafından reddedildi, ancak seçim barajları TİP'in sonraki dönemlerde TBMM'de bir temsilinin olmamasını sağladı.
1968'de Senato kısmi seçimlerinde TİP oy oranını yüzde 4,7'ye yükselttiyse de senatörlük kazanamadı. Ancak yerel seçimde Yozgat Bahadın'da belediye seçimini kazandı.[3] Bu yıl TİP'e yapılan saldırılar şiddete dönüştü ve Vedat Demircioğlu öldürüldü.
Parti içi tartışmalar değiştir
1965 seçimleriyle birlikte, partide Mihri Belli'nin Milli Demokratik Devrim (MDD) grubu yenilgiye uğradı. 1966 yılında Malatya Kongresi ile ilk büyük ayrılık yaşandı ve MDD'ci olarak bilinenler partiden ihraç edildi. Yaşanan tartışmaların, esasen parti paralelinde 12 Kasım 1965 tarihinde kurulmuş olan Fikir Kulüpleri Federasyonu (FKF) içine taşınması ve MDD grubunun zamanla FKF yönetiminde etkin hale gelmesi, 5-6 Ocak 1969 tarihlerindeki kongrede TİP yanlılarını yönetimden uzaklaştırması, 1969 Ekim ayındaki kongrede FKF'nin adını Devrimci Gençlik (Dev-Genç) olarak değiştirmesiyle birlikte, TİP ve Dev-Genç arasındaki bağlar tümüyle koptu. Bunun üzerine TİP destekçisi gençler Sosyalist Gençlik Örgütü (SGÖ) adlı bir oluşuma gittiler.
Diğer yandan parti içindeki görüş ayrılıklarında Mehmet Ali Aybar'ın tam bağımsız, insancıl sosyalizm görüşüyle, Behice Boran'ın Emek grubunun görüşü arasında ayrılık çıktı. 1968'de Varşova Paktı'nın Çekoslovakya'ya müdahalesi ise bu ayrılığı derinleştirdi. Genel Başkan Aybar 20-21 Ağustos gecesi gerçekleştirilen bu askerî müdahaleyi derhal 21 Ağustos günü yaptığı bir basın açıklaması ile kınadı.[4] TİP MYK üyesi Behice Boran ise 27 Ağustos 1968 tarihli Milliyet gazetesinin 2. sayfasında yer alan Görüşler bölümünde yayınlanan Sosyalist demokrasi ve ulusal bağımsızlık başlıklı makalesinde "Bu müdahale milli bağımsızlık ve eşitlik haklarına olduğu kadar sosyalizm ve sosyalist enternasyonalizm ilkelerine de aykırıdır" diyerek partinin bu tutumunu ideolojik ve teorik temelleriyle güçlü bir şekilde savundu.[5] Ancak, daha sonra Aybar'ın görüşlerini Sovyetler Birliği'ne yönelik artan eleştirilerle Leninizmin ve Sovyet tipi sosyalizmin reddi, "insani, güler yüzlü, hürriyetçi sosyalizm" kavramı yönünde geliştirmeye devam etmesi üzerine Behice Boran ve Sadun Aren'in başını çektiği grupla arasında hızla gerilim arttı. 1969 seçimlerinde TİP'in oylarının azalmasının ardından Aybar genel başkanlıktan istifa etmek zorunda kaldı.
TİP 1969 seçimlerinde de yüzde 3 oy almasına rağmen, TİP'in önünün kesilmesi için seçim kanununun değişmiş olması nedeniyle ancak 2 milletvekilliği (Mehmet Ali Aybar ve Rıza Kuas) kazanabildi. Şubat 1971'de Aybar parti üyeliğinden de istifa etti. Parti içinde MDD, ASD, PDA, Emek grupları arasında ayrılmalar yaşandı.
12 Mart'tan sonra değiştir
12 Mart 1971 Muhtırası sonrasında 26 Mayıs'ta parti yönetiminin çoğu tutuklandı ve alınan kararlar kapsamında TİP, 21 Temmuz 1971 tarihinde kapatıldı. Parti liderleri tutuklandı ve 15 yıla kadar değişen hapis cezaları aldı. Partinin kapatılmasının sebepleri arasında Kürt sorunu da yer almıştır.[6]
Genel Başkan Mehmet Ali Aybar, 1963'te Gaziantep'te yapılan genel yönetim kurulundaki açış konuşmasında Kürt sorununun etnik, kültürel ve ekonomik yönleri olduğunu ve acil çözüm gerektirdiğini söylemiştir. 1964 tarihinde Türkiye İşçi Partisi’nin ilk büyük kongresinde kabul edilen parti programında da Kürt sorunu, Doğu Kalkınması başlığı altında salt ekonomik bir sorun olmadığı vurgulandıktan sonra şöyle yer almıştır:[6]
“Bölgenin ekonomik geriliğine paralel olarak buradaki vatandaşlar sosyal ve kültürel bakımdan geri durumdadırlar. Üstelik bu vatandaşlarımızdan Kürtçe ve Arapça konuşanlar veya Alevi mezhebinden olanlar bu durumları sebebiyle ayırıma uğramaktadırlar. (...) hak ettikleri yurttaşlık nimetlerinden tam olarak yararlandırılmamışlardır. (...) Türkiye İşçi Partisi bu yurttaşlarımıza tam bir yurttaş muamelesi yapacaktır. (...) Anayasamızın din, dil, ırk, sınıf ve zümre ayırımı yapılamayacağını öngören emri harfi harfine yerine getirilecektir.”
Son kongrede "Türkiye'nin doğusunda Kürt halkının yaşadığı" yönünde alınan karar dolayısıyla Anayasa Mahkemesinin, Türkiye İşçi Partisi’nin kapatılmasına karar vermesi de bu tutuklamalara hukuki bir dayanak sağladı.[6]
Parti kapatıldıktan sonra ceza alanların bir kısmı 1974 affıyla serbest kaldı. 1975 yılında Genel Başkan Behice Boran önderliğinde yeniden örgütlendi ancak etkili olamadı. 1977'de TİP yüzde 0,1 oy oranıyla sadece 20 bin oy alabildi. 1979 senato yenileme seçiminde ise 33 bin oy alarak, SDP, TBP, TSİP'in gerisinde kaldı.
Türkiye İşçi Partisi'nin 2. Kongresinde Troçkistlik suçlamasıyla partiden ihraç edilen Yalçın Küçük, Metin Çulhaoğlu, İlhan Akalın, Mesut Odman (Odabaşı) ve çevresi Eylül 1979'da Sosyalist İktidar dergisini çıkarmaya başladı.
12 Eylül'den sonra değiştir
TİP'in siyasî faaliyetleri 12 Eylül Darbesi ile birlikte durdurulduktan sonra, 10 Ekim 1981'de ikinci defa kapatıldı. 1981'de parti kapatıldığında, Türkiye siyasetindeki etki ve iddiasını yitirmişti.[6]
1987 yılında TİP, TKP ile birleşerek Türkiye Birleşik Komünist Partisi (TBKP) adını aldı. Bu parti daha sonra kapatıldı. Bu partinin kadrolarının bir kısmı daha sonra ÖDP ve TKP'ye katıldı.
Siyasi çalışmaları değiştir
Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor. |
TİP, Anayasa Mahkemesinden Türk Ceza Kanunu'nun 141. ve 142. maddelerinin iptalini istedi. Mahkeme 1 oy farkla bu isteği reddetti.
Parti düşünce özgürlüğünden yanaydı, NATO ve Ortak Pazar'a karşıydı.
8 Ocak 1971'de "Faşizme Hayır" kampanyası başlatılarak, askeri vesayetin parlamento üzerindeki etkilerine karşı da savaş açıldığı bildirildi.
Genel başkanları değiştir
| # | Adı | Görev Başlangıcı | Görev Bitişi |
|---|---|---|---|
| 1 | Avni Erakalın | 1961 | 1962 |
| 2 | Kemal Türkler | 1962 | 1962 |
| 3 | Mehmet Ali Aybar | 1962 | 1969 |
| 4 | Mehmet Ali Aslan | 1969 | 1970 |
| 5 | Şaban Yıldız | 1970 | 1971 |
| 6 | Behice Boran | 1971 | 1980 |
Türkiye İşçi Partisi ve seçimler değiştir
Genel seçimler değiştir
| Türkiye Büyük Millet Meclisi | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Seçim | Genel Başkan | Oy | Sandalye | Meclis | Sıra | |||
| # | % | ± | # | ± | ||||
| 1965 | Mehmet Ali Aybar | 276.101 | 3,0 | — | 14 / 450 |
 14
|
Muhalefet | 5. |
| 1969 | 243.631 | 2,7 |  0,3
|
2 / 450 |
12 |
Muhalefet | 7. | |
| 1971 Muhtırası ile kapatıldığı için 1973 seçimlerine katılamadı | ||||||||
| 1977 | Behice Boran | 20.655 | %0,1 | 2,6
|
0 / 450 |
2 |
Yok | 8. |
Yerel seçimler değiştir
| Seçim | İl Genel Meclisi | Belediye | |
|---|---|---|---|
| Oy | % | ||
| 1963 | 37.898 | %0,40 | 0 |
| 1968 | 248.134 | %2,72 | 1 |
| 1977 | 63.477 | %0,51 | 0 |
Dış bağlantılar değiştir
- Yürüyüş dergisi - TİP haftalık yayın organı 4 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Emek dergisi, Türkiye İşçi Partisi çevresince 1969 yılında yayınlanmaya başlamıştır.
- Emek dergisi, Türkiye İşçi Partisi çevresince 1970 ve 1971 yıllarında aylık olarak yayınlanmaya başlamıştır.
Kaynakça değiştir
- Özel
- ^ a b Ortaylı, İlber. Cumhuriyetin İlk Yüzyılı (2012). Kronik Kitap. s. 190
- ^ Mete Kaan KAYNAR, Nurettin KALKAN (2022). CUMHURİYET DÖNEMİ PARTİLER, SEÇİMLER, BEYANNAMELER (1923-1980). TBMM Basımevi. s. 483. ISBN 978-605-2089-77-4.
- ^ "Bahadın 1968 Belediye Başkanlığı Seçimleri - Yerelnet". 17 Ocak 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2005.
- ^ "Parti Liderleri Sovyet İstilasını Şiddetle Takbih Etti". Milliyet. 22 Ağustos 1968. 26 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2020.
- ^ "Sosyalist demokrasi ve ulusal bağımsızlık". Milliyet. 27 Ağustos 1968. 25 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2020.
- ^ a b c d Mete Kaan KAYNAR, Nurettin KALKAN (2022). CUMHURİYET DÖNEMİ PARTİLER, SEÇİMLER, BEYANNAMELER (1923-1980). TBMM Basımevi. s. 67. ISBN 978-605-2089-77-4.
- Genel
- Ahmet Alış, The Process of the Politicization of the Kurdish Identity in Turkey; the Kurds and the Turkish Labor Party, 1961–1971. MA Thesis, Boğaziçi University, The Atatürk Institute, 2009
- Artun Ünsal (2015). Umuttan Yalnızlığa Türkiye İşçi Partisi (1961-1971). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. ISBN 9789753331623
- Çetin Altan, Ben Milletvekili İken, ISBN 975-10-2325-4
- Erden Akbulut, 1963-1965 TKP Belgelerinde İşçi-Demokrasi Hareketi ve TİP, ISBN 975-8683-21-7
- Turhan Salman (2004). TİP (Türkiye İşçi Partisi) Parlamentoda 1. Cilt (1963-1996), TÜSTAV Yayınları. ISBN 9789758683345
- Ömer Nida, Yarın Biz Konuşacağız / TİP Tarihi ve Anılar
- Behice Boran Öğretim Üyesi, Siyasetçi, Kuramcı, Gökhan Atılgan ISBN 9944122214
- Uğur Mumcu, Aybar İle Söyleşi, ISBN 975-8084-05-4
- Mehmet Ali Aybar, Marksizm ve Sosyalizm Üzerine Düşünceler, ISBN 975-05-0060-1
- Mehmet Ali Aybar (2014). Türkiye İşçi Partisi Tarihi. İstanbul: İletişim. ISBN 9789750516696
- Yusuf Ziya Bahadınlı, Meclis'in İçinde Vurdular Bizi, ISBN 975-9159-06-6
- Sadun Aren, Puslu Camın Arkasından ISBN 9755334934
- Sadun Aren (1993). TİP Olayı (1961-1971), İstanbul: Cem Yayınevi.
- Metin Çulhaoğlu, Binyıl Eşiğinde Marksizm ve Türkiye Solu, ISBN 975701233X
- Metin Çulhaoğlu, Tarih Türkiye Sosyalizm, ISBN 975-553-130-0
- Nihat Sargın (2001). TİP'li Yıllar (1961-1971) Anılar Belgeler I-II. İstanbul: Felis.
- Yalçın Küçük, Aydın Üzerine Tezler 1830-1980 1, ISBN 975-478-079-X
- Tarık Ziya Ekinci, Sol Siyaset Sorunları Türkiye İşçi Partisi ve Kürt Aydınlanması, ISBN 975-406-790-2
- Halit Çelenk, Türkiye İşçi Partisi'nde İç Demokrasi, ISBN 975-6525-35-5