Seyirci etkisi
Seyirci etkisi[1] (İngilizce: Bystander effect),[1] yardıma ihtiyaç duyulan bir durumda, çevrede olaya tanıklık eden kişi sayısı ne kadar fazla ise, müdahale eden kişi sayısının o oranda düştüğünü belirten psikolojik terim.[1] Olası bir yardım ihtiyacı durumunda, etrafta çok sayıda tanık varsa, her bir tanık orada bulunan diğerlerinin müdahale edeceğini düşünerek duruma kayıtsız kalıyor ve bu durum hiç kimsenin müdahale etmemesi gibi sonuçlara yol açabiliyor.[2][3] İlk olarak 1964 yılında ortaya atılan etki hakkındaki çalışmalar tanıkların sayısı, grup bağlılığı (İngilizce: Group cohesiveness), sorumluluğun dağılması (İngilizce: Diffusion of responsibility[4]) gibi farklı faktörler üzerinde yoğunlaşmıştır. Otuz sekiz kişi izlerken Kitty Genovese'nin öldürülmesi[5] iddiası üzerine teori üzerine çalışılmaya başlanmıştır.
Sosyal psikoloji araştırmaları değiştir
Seyirci etkisinin ilk olarak ortaya atılması ve popülerleşmesi 1968 yılında sosyal psikolog olan John M. Darley and Bibb Latané tarafından olmuştur. Bu araştırmacıların yayınladığı deneyler sosyal psikoloji alanında en fazla etkisi olan çalışmalardan olmuştur.[6] Deneklerin tek başına ve grup halinde olduğu yalancı denekleri barındıran ve barındırmayan çalışmalar yapılmıştır. Acil bir durumda deneklerin olaya müdahale edip etmeyeceği ve edecekse ne kadar süreceği gözlemlenmiştir. Yapılan çalışmalar deneklerle birlikte olaya şahit olan başkalarının bulunmasının müdahale etme ihtimallerini azalttığı görülmüştür.[7] Örneğin, Bibb Latané ve Judith Rodin (1969) yılında yaptığı deneyde; denekler tekken, yanlarında tanımadıkları biri varken ve arkadaşları varken bir kadının tehlikeli bir durumda olduğuna şahit olmaları sağlanmıştır. Denekler, tekken yüzde 70 oranında kadına yardım etmek için çabalarken, yanlarında bir yabancı varken %40 oranında yardım etmişlerdir.[8]
Seyircileri etkileyen değişkenler değiştir
Tehlike olan ve olmayan durumlar değiştir
Latané ve Darley, seyircilerin davranışlarını görmek için tehlike içermeyen üç deney yaptı.[9] Deneyin sonuçları ise mağdurun yardım isteyiş şeklinin önemine dikkat çekti. Deneylerden birinde mağdur, denekten adıyla seslenerek yardım istedi. Çoğu insan adlarıyla seslenilince karşılık verdi. Deneylerin bir diğerinde mağdurlar deneklerden para istedi. Neden paraya ihtiyacı olduğunu açıkladığı zaman yüzde 72 oranında yardım alırken nedenini söylemediğinde yüzde 34 oranında yardım aldı.
Latané ve Darley'e göre seyircileri etkileyen beş acil durum özelliği vardır.[9]
- Tehdit veya zarar içermesi
- Olağan dışı veya nadir olması
- Yardım etmek için gereken eylem
- Tahmin edilebilir veya beklenebilir olması
- Hemen harekete geçilmesinin gerekliliği
Bu beş özelliğe göre seyirciler beş ayrı bilişsel ve davranışsal süreçten geçmektedir.
- Bir farklılığın olduğunu fark etmek
- Durumun aciliyetini yorumlamak
- Sorumluluk hissetmek
- Yardım yolu bulmak
- Harekete geçmek
Kaynakça değiştir
- ^ a b c "İngilizce Türkçe Psikoloji Sözlüğü". termbank.net. 12 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2015.
- ^ "Seyirci Etkisi". guncelpsikoloji.net. 12 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2015.
- ^ "Kitty Genovese cinayeti: "Bystander Effect"". dunyalilar.org. 19 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2015.
- ^ "Diffusion of responsibility". 17 Haziran 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Kitty Genovese Cinayeti". 11 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ Fischer, Peter; Krueger, Joachim I.; Greitemeyer, Tobias; Vogrincic, Claudia; Kastenmüller, Andreas; Frey, Dieter; Heene, Moritz; Wicher, Magdalena; Kainbacher, Martina (2011). "The bystander-effect: A meta-analytic review on bystander intervention in dangerous and non-dangerous emergencies". Psychological Bulletin. 137 (4): 517–537. doi:10.1037/a0023304. PMID 21534650.
- ^ Hudson, James M. & Bruckman, Amy S. (2004). The Bystander Effect: A Lens for Understanding Patterns of Participation.
- ^ Meyers, D. G. (2010). Social Psychology (10th ed.). New York: McGraw- Hill.
- ^ a b Darley, J. M., & Latane, B. (1970). The unresponsive bystander: why doesn't he help? New York: Appleton Century Crofts.
Dış bağlantılar değiştir
- Seyirci Etkisi (Khan Academy)6 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.