Sümerce
Sümerce (𒅴𒂠), Sümerlerin anadili. Güney Mezopotamya'da MÖ 4000 yılında konuşuluyordu. MÖ 2000'li yılların başlarında yerini konuşma dili olarak Akadcaya bıraktı[1] ancak Mezopotamya'da MS 1. yüzyıla kadar kutsal, şölensel, edebî ve bilimsel bir dil olarak kullanılmaya devam etti. Daha sonra ise bu dil 19. yüzyıla kadar unutuldu. Mezopotamya'da konuşulan diğer dillerin aksine Sümercenin izole dillerden olduğu kabul edilir.[2][3]
| Sümerce | |
|---|---|
| Sümerce: eme-ĝir, eme-gi | |
| Bölge | Irak (Mezopotamya) |
| Etnisite | Sümerler |
| Ölü dil | MÖ 3350 |
| Dil ailesi | |
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 | sux |
| ISO 639-3 | sux |
KronolojiDeğiştir
Yazılı Sümercenin kronolojisi birçok farklı dönemden oluşur denebilir:
- Arkaik Sümerce - MÖ 3500-2600/2500
- Eski ya da Klasik Sümerce - MÖ 2600/2500 - MÖ 2300/2200
- Neo-Sümerce (Yeni Sümerce) - MÖ 2300/2200 - MÖ 2000
- Geç Dönem Sümercesi - MÖ 2000 - MÖ 1800/1700
- Post-Sümerce - MÖ 1800/1700 - MÖ 100
"Post-Sümerce" terimi, dilin ölmesinden sonra Babilliler ve Asurlular tarafından, bir çeşit ayin dini olarak dini törenlerde ve sanatsal veya ilmi amaçlarla kullanılmaya devam ettiği dönemi kapsar. Her ne kadar bazı bilim adamları Sümercenin Güney Mezopotamya'nın küçük bir bölgesi olan Nippur ve çevresinde MÖ 1700'e kadar konuşulmaya devam ettiğini söyleseler de, dilin neslinin tükenmesi kabaca, MÖ 2000 yılında Mezopotamyada yer alan son Sümer devleti olan Üçüncü Ur Hanedanının yıkılışına denk gelir.[4]
Nippur'daki geç dönem Sümercesi tapınak hattatlık (yazı) okulundan günümüze kalan birçok edebi eser ve Sümerce-Akadca çift dilli sözcük listeleri bulunur. Bunlar Sümercenin anlaşılmasında büyük rol oynamıştır. Sümerce edebi eserlerin %80'i Nippur'da bulunmuştur.[5][6] Dilin özellikle Akadca konuşan devletler tarafından yoğun bir şekilde resmî ve edebi dil olarak kullanılması durumu, geç dönem Sümercesi ile daha sonrasındaki dönem arasındaki ayrımının da anlaşılmasını sağlamıştır.
SınıflandırmaDeğiştir
Sümerce bilim dünyasındaki genelgeçer görüşe göre bilinen herhangi bir dille bağlantısı olmayan izole bir dildir.[2][3] Farklı dil aileleriyle ilişki kurmaya yönelik amatör ve profesyonel çalışmalar yürütülmüş olsa da bu çalışmalar genel olarak kabul görmemiştir.[3][7][8][9]
Diğer iddialarDeğiştir
Tarih boyunca Sümerce ile bağlantılı olduğu öne sürülmüş dil ailelerinden bazıları şu şekilde listelenebilir:
- Güney Kafkas dilleri[10][11] (Nicholas Marr)
- Munda dilleri (Igor M. Diakonoff[12])
- Dravid dilleri (bkz. Elam-Dravid dilleri[13])
- Ural dilleri (Simo Parpola[14]) veya Ural–Altay dilleri (Simo Parpola,[14] C. G. Gostony,[15] András Zakar,[16] Ida Bobula[13][17], Thomas Walter[18], Ekrem Akurgal[19])
- Baskça[13]
- Nostratik diller (Allan Bomhard[13][20])
- Çin-Tibet dilleri, özellikle Tibet-Birman dilleri (Jan Braun,[21] C. J. Ball, V. Christian ve K. Bouda[22])
- Dene-Kafkas dilleri (John Bengtson[23])
Muazzez İlmiye Çığ[24] ve bazı Türk tarihçiler Sümercenin bir Türk dili olduğunu öne sürmektedir.[25][26] Eklemeli bir dil olması açısından Sümerce Türkçe, Macarca gibi dillerle benzerlik gösterse de, aynı benzerliği kelime dağarcığı, söz dizimi ve dilbilgisinin diğer kuralları açısından gösterdiği söylenemez.[27]
Konuyla ilgili olarak 20. yüzyılın sonlarından itibaren yeniden bir sınıflandırma girişimi yapılmış, nostratik diller adı verilen geniş dil ailesine aidiyeti önerilmiş; ancak savı öne süren Alan Bomhard daha sonra savının zayıflığını kabul etmiştir. Ural dilleriyle bağlantısı öne sürülse de bu da kabul görmemiştir. Sümercenin telaffuzunun tahmini olarak bilinmesi, sınıflandırma girişimlerinde gramerin yeterince ele alınmaması, Sümercenin bölge dilleriyle olan geniş alışverişi göz önünde bulundurulduğunda izole dil olduğu hâlen kabul görmektedir.[2]
Yazı sistemiDeğiştir
Sümerce tarihte bilinen ilk yazılı dildir. Sümerce çiviyazıları daha sonra Akkad ve Elamlılar tarafından kullanılmıştır. Ayrıca, Hitit dili gibi hiyeroglifsel el yazılarına sahip Hint-Avrupa dillerine de uyarlanmıştır. Ugaritçe ve Eski Farsça gibi dillerin farklı ve kolay yazılış şekillerinin kökeni de, logografik işaretler içermeyen Sümerce çivi yazılarına dayanır.
Ses BilgisiDeğiştir
Sümerce fonolojiyle ilgili çağdaş bilgimiz kusurludur ve eksiktir. Bu konuşan bir kitlenin olmamasından, Akadça fonolojisiyle aktarılmasından ve çivi yazısının getirmiş olduğu zorluklardan kaynaklanmaktadır. I.M. Diakonoff'un da belirttiği gibi, "Sümercenin morfofonemik yapısını bulmaya çalıştığımızda, buna doğrudan ulaşamadığımızı, aksine çok kusurlu ve morfofonemik gösterimi temel almayan mnemonik bir yazı sistemi sayesinde rekonstrükte ettiğimizi unutmamalıyız".
ÜnsüzlerDeğiştir
Sümercenin en azından şu ünsüz seslere sahip olduğu düşünülmektedir:
| Çift Dudak | Alveolar | Postalveolar | Velar | Damaksıl | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Nazal | m ⟨m⟩ | n ⟨n⟩ | ŋ ⟨g̃⟩ | |||
| Patlayıcı | Soluksuz | p ⟨b⟩ | t ⟨d⟩ | k ⟨g⟩ | ʔ | |
| Soluklu | pʰ ⟨p⟩ | tʰ ⟨t⟩ | kʰ ⟨k⟩ | |||
| Sızıcı | s ⟨s⟩ | ʃ ⟨š⟩ | x ⟨ḫ~h⟩ | h | ||
| Affricate | soluksuz | t͡s ⟨z⟩ | ||||
| Soluklu | t͡sʰ ⟨ř~dr⟩ | |||||
| çarpmalı | ɾ ⟨r⟩ | |||||
| akıcı | l ⟨l⟩ | |||||
| yarı ünlü | j | |||||
ÜnlülerDeğiştir
Çivi yazıyıla ayırtedilebilen ünlüler /a/, /e/, /i/, ve /u/ şeklindedir. Çeşitli araştırmacılar /o/ ve /ɛ/ , /ɔ/ gibi daha fazla ünlü fonemlerin varlığını ileri sürmüşlerdir. Bu ünlü varlıkları muhtemelen Akadça bu fonemleri ayırtetmediği için gizlenmiştir. Bu tranliterasyonu yapılmış Sümercede çeşitli eş seslilerin de varlığını kanıtlıyor görünmektedir. Bu hipotezler tamamen kabul edilmiş değildir.
Sargon Öncesi Lagaş yazıtlarında ünlü genişliğine yönelik bir ünlü uyumu olduğuna dair bazı kanıtlar vardır. ve muhtemelen de birden fazla ünlü uyumu kuralıyla birlikte. Ayrıca son dönemlerdeki yazıların bazılarında görüldüğü şekliyle, belirli bir ön ek veya son ekin ünlüsünün bitişik hecedekine kısmen veya tamamen uyum sağladığı bazı durumlar da vardır ve kesin olmasa da kayda değer şekilde iki heceli köklerin iki hecesinde de aynı ünlünün olmasına doğru bir eğilim mevcuttur. Bu örüntüler bazı araştırmacılar tarafından daha zengin bir ünlü hazinesine dair bir kanıt olarak yorumlanmıştır.
Heceler V, CV, VC, CVC gibi şekilde olabilirdi. Eğer Sümercenin daha karmaşık heceler vardıysa da bunlar çivi yazısı ile tam olarak ifade edilmemiştir.
İsim ÇekimiDeğiştir
İsimlerDeğiştir
Sümerce bir isim genel olarak bir ya da iki heceden oluşur ( (igi "göz", e2 "ev", nin "bayan, hanım"). Lakin šakanka "pazar" gibi üç heceli bazı kökler de vardır. Canlı ve cansız olmak üzere ( ilki tanrılara ve bazı örneklerde "heykel" sözcüğüne gelir, diğeri ise topluluk çoğul isimlerine) İki dil bilgisel cinsiyet vardır ve bu ayrım anlamsal açıdan tahmin edilebilir.
Sıfatlar ve diğer niteleyiciler isimden sonra gelir (lugal maḫ "muhteşem kral"). İsimler çekimli değildir, aksine dil bilgisel işaretleyiciler isim ifadesine bir bütün olarak belirli bir düzende gelir. Genel olarak düzen şu şekildedir:
| isim | sıfat | sayı | tamlayan eki | sıfat tümceciği | iyelik eki | çoğul eki | durum eki |
|---|
İyelik, çoğul ve durum eklerine klasikleştiği üzere "ek" olarak bilinmektedir fakat son zamanlarda edat ve son takı olarak tanımlanmaktadır.
Çoğul eki canlı cinsiyetli isimler için /-(e)ne/ şeklindedir. Cansız isimler çoğul eki almazlar. Lakin çokluk ayrıca ḫi-a "çeşitli" sıfatıyla, /-meš/ bildirme eki ile, ismin tekrarlanmasıyla (kur-kur "tüm yabancı topraklar") veya sadece fiil şeklinin çokluğuyla ifade edilebilir. Fiil şeklindeki çokluk sadece canlı isimler içindir.
Genel olarak tanımlanan hal ekleri şu şekildedir:
| durum | ek |
|---|---|
| yalın | /-Ø/ |
| ergatif | /-e/ (sadece canlı isimler) |
| allatif | /-e/ (sadece cansız isimler) |
| tamlayan | /-ak/ |
| eşitlik | /-gin/ |
| yönelme | /-r(a)/ |
| terminatif | /-(e)š(e)/ |
| birliktelik | /-da/ |
| bulunma | /-a/ |
| ayrılma | /-ta/ |
ZamirlerDeğiştir
Kanıtlanan kişi zamirleri şu şekildedir:
| bağımsız yalın şekilde | iyelik/ek/takı şeklinde | |
|---|---|---|
| 1. Tekil Kişi | g̃e26-e | -g̃u10 |
| 2. Tekil Kişi | ze2-e | -zu |
| 3. Tekil Kişi Canlı | a-ne or e-ne | -(a)-n(i) |
| 3. Tekil Kişi Cansız | -b(i) | |
| 1. Çoğul Kişi | -me | |
| 2. Çoğul Kişi | -zu-ne-ne | |
| 3. Çoğul Kişi Canlı | a/e-ne-ne | -b(i) |
| 3. Çoğul Kişi Cansız | -b(i) |
Çoğu ekte, ünlüler ünlü ile biten sözcüklere geldiğinde düşer.
SayılarDeğiştir
Sümerce onluk ve altmışlık bir sistemin bileşimine sahiptir(Örneğin, 600 "on altmış"). Sümerce sayı sistemi 10'u temel alan altmışlık bir sistemdir. Sayılar ve bileşik sayılar aşağıdaki şekildedir:
| sayı | sözcük | açıklama notları |
|---|---|---|
| 1 | diš, deš, dili | |
| 2 | min, mina | |
| 3 | eš | |
| 4 | limmu, lím | |
| 5 | ia, í | |
| 6 | aš | ía 'beş' + aš 'bir' |
| 7 | imin | |
| 8 | ussu | |
| 9 | ilimmu | ía/í (5) + limmu (4) |
| 10 | u, hà, hù, a, u | |
| 11 | u-diš (?) | |
| 20 | niš | |
| 30 | ušu | |
| 40 | nimin | 'iki 10 eksik' |
| 50 | ninnu | 'on eksik' |
| 60 | g̃iš(d), g̃eš(d) | |
| 600 | g̃eš(d)u | on g̃eš(d) |
| 1000 | lim | |
| 3600 | šar |
Ayrıca bakınızDeğiştir
KaynakçaDeğiştir
- ^ Woods C. 2006 “Bilingualism, Scribal Learning, and the Death of Sumerian.” In S.L. Sanders (ed) Margins of Writing, Origins of Culture: 91-120 Chicago [1] 29 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b c Crawford, Harriet, (Ed.) (2013). The Sumerian World. Routledge. s. 97. 15 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2017.
- ^ a b c Hayes, John (1997). Kaye, Alan (Ed.). Phonologies of Asia and Africa: Including the Caucasus. Eisenbrauns. s. 1002. 14 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2017.
- ^ Ignace J. Gelb. "Sumerian language". Encyclopaedia Britannica. 14 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2017.
- ^ LISTS OF PERSONAL NAMES FROM THE TEMPLE SCHOOL OF NIPPUR 8 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Pensilvanya Üniversitesi (1916)
- ^ "Nippur - Sacred City Of Enlil". Chicago Üniversitesi. 19 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2017.
- ^ Adam Falkenstein, Das Sumerische, Brill Archive, 1964, s.23
- ^ Fischer Weltgeschichte, Band 2, Fischer Bücherei, 1965, s.47
- ^ Piotr Michalowski, "Sumerian," The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages." Ed. Roger D. Woodard (2004, Cambridge University Press). s. 19–59
- ^ "unige.ch". 19 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2020.
- ^ "inrp.fr". 19 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2020.
- ^ DIAKONOFF, Igor M., 1997. "External Connections of the Sumerian Language." Mother Tongue 3: 54–63.
- ^ a b c d "Aleksi Sahala 2009–2012, "Sumero-Indo-European Language Contacts" – University of Helsinki" (PDF). 22 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2020.
- ^ a b Simo Parpola, "Sumerian: A Uralic language" in Language in the Ancient Near East. Compte rendu de la 53e Rencontre Assyriologique Internationale, Moscow., July 23, 2007 (work in process)
- ^ Gostony, C. G. 1975: Dictionnaire d'étymologie sumérienne et grammaire comparée. Paris.
- ^ Zakar, András 1971: "Sumerian – Ural-Altaic affinities". Current Anthropology 12(2): 215–225. JSTOR 2740574.
- ^ Bobula, Ida 1951: Sumerian affiliations. A Plea for Reconsideration. Washington D.C. (Mimeographed ms.)
- ^ “The Sumerians were a dark-haired people, speaking an agglutinative language something like ancient Turkish (Turanian) in its formation, and writing in a system of conventionalized pictures, which developed later, as we have stated, into cuneiform signs.” (Thomas Walter Manson, A companion to the Bible, T. & T. Clark, 1950, s.192)
- ^ “It has been accepted that the language of the Sumerians, who came to the Arabian peninsula from outside and who developed a very brilliant civilization in the 3rd millennium BC, belongs to the Uralic-Altaic group of languages, which also includes Turkish, Japanese, Finnish and Hungarian.” (Ekrem Akurgal, The Hattian and Hittite civilizations, Ministry of Culture, Ministry of Culture, 2001, s.114)
- ^ Bomhard, Allan R. & PJ Hopper (1984) "Toward Proto-Nostratic: a new approach to the comparison of Proto-Indo-European and Proto-Afroasiatic" (Current Issues in Linguistic Theory, 27)
- ^ Jan Braun, "SUMERIAN AND TIBETO-BURMAN, Additional Studies", Wydawnictwo Agade, Warszawa, 2004, 83-87111-32-5.
- ^ Yurii Mosenkis: Austro-Asiatic Elamite and Tibeto-Burman Sumerian: the traces of the Eurasian Supermacrofamily Homeland in West Asia? 16 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Ruhlen, Merritt. The Origin of Language: Tracing the Evolution of the Mother Tongue. John Wiley & Sons, Inc: New York, 1994. p. 143
- ^ Muazzez İlmiye Çığ, Sumerliler Türklerin Bir Koludur, Kaynak Yayınları.
- ^ Polat Kaya, For the Origin of the Crescent and Star: Sumerian and Ural-Altaic Kinship, M. Sc. E. E., 1997
- ^ Atatürk ve Türklerin Saklı Tarihi, Sinan Meydan
- ^ Kramer, Samuel Noah (1963). The Sumerians: Their History, Culture and Character (İngilizce). Chicago University Press. ss. 306-7.
Dış bağlantılarDeğiştir
- Sumerian Lexicon - Electronic Search 10 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.