Rus-Safevî Savaşı (1722-1723)
1722-1723 Rus-Safevi Savaşı, Rus tarih yazımında Büyük Petro'nun Safevi Seferi,[18] 1722-1723 yılları arasında Rus İmparatorluğu ile Safevî Devleti arasında gerçekleşen bir savaştır. Savaş, Çar I. Petro'nun Hazar ve Kafkasya bölgelerinde Rus nüfuzunu genişletme girişiminde bulunması ve Safevî Devleti'nin gerilemesi üzerine bölgedeki toprak kazançlarını rakibi olan Osmanlı İmparatorluğu'nu korumak amacıyla başlatmıştır.
| Rus-Safevî Savaşı (1722-1723) | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rus-Safevî savaşları | |||||||||||
 Hazar Denizi'ndeki Rus filosu | |||||||||||
| |||||||||||
| Taraflar | |||||||||||
 Rus İmparatorluğu Kazak Hetmanlığı Kartli Krallığı[1] Karabağ meliklikleri[2] Kabardey[3]Kalmuk Hanlığı[3] Tarki Şamhallığı[4] Tabasaran prensliği[5][6] |
 Safevî Devleti Gazikumuk Hanlığı Lezgistan | ||||||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||||||
 I. Petro General Mihail Matyuşkin  General Fyodor Apraksin  İvan Krasnoşekov Daniel Apostol  Ayuka Han  Murza Çerkasski Aslan Bey  Adil Giray[9][10] Rüstəm Kadı  VI. Vaxtang[11] Yesai Hasan-CelalyanKarabağ meliklikleri [12] Davit Bek[2] |
 Şah Sultan Hüseyn II. TahmasbSultan Mahmud Otemişski Ahmet Han Knyaz Aydemir Knyaz Çopalav Surhay Garay İbn Bey Hacı Davud Müşkürlü | ||||||||||
| Güçler | |||||||||||
|
22 bin piyade[13] 9 bin kişilik süvari 196 topçu kuvveti Ermeni-Gürcü isyancı grubu[14] 30 bin tatar[13][15] 10-20 bin Ukrayna Kazakları 22 bin Don Kazakları[16] Kabardey Süvarileri[16] | 70,000 | ||||||||||
| Kayıplar | |||||||||||
| 36,664 [17] | bilinmiyor | ||||||||||
Seferin resmi olarak açıklanan amacı, Rus tüccarlara Asya'nın kapılarını açmak ve onları korsanların saldırılarından korumaktı. Yürüyüşün amaçlarından birinin Güney Kafkasya'daki Lezginleri cezalandırmak olduğu da iddia ediliyor.[19]
Yürüyüş, Ruslar için başarılı bir şekilde sonuçlandı. Sefevi İmparatorluğu ile 1723'te imzalanan Petersburg Antlaşması ile Rus İmparatorluğu Hazar kıyısında önemli topraklar elde etmiş olsa da, bunları sonuna kadar koruyamadı. II. Tahmasb bu antlaşmayı onaylamadı. Ruslar, ele geçirdikleri toprakların ilhakını Osmanlı ile imzalanan İstanbul Antlaşması ile onaylamayı başardılar. Ancak Nadir Şah Afşar'ın başarılı askeri harekatı sonucunda, 1735'te Gence Antlaşması ile Ruslar bölgeyi tamamen terk etmek zorunda kaldılar.
Önkoşullar değiştir
1701 yılında Ermeni İsrail Ori, Ermeni Kilisesi'nden siyasi olarak güçlü ve etkili bir kişi olan Minas Tigranyan ile birlikte Moskova'ya giderek Çar I. Petro ile görüştü. Görüşün amacı, Rusların Kafkasya'da Ermenistan kurmak için Ermenilere destek sağlamaktı. Ayrıca, Karabağ ve Zengezur melikleri tarafından hazırlanan bir mektup da Petro'ya verildi.[20] Mektupta, Ermenilerin Petro'dan başka umutlarının kalmadığı belirtilmişti. I. Petro, İsveç'le devam eden Kuzey Savaşı'nın sona ermesinden sonra Ermenilere yardım edeceğine dair söz vermişti.[21]
Prens Bekoviç-Çerkazsky'nin Kafkasya'daki devletlerin durumuna ilişkin I. Petro için hazırladığı 29 Mayıs 1714 tarihli raporunda, Rusya'nın oraya etkili bir şekilde yürüyebilmesi için kumukları yanına çekebilmesi gerektiği belirtiliyordu:
Eğer bu insanlar, Allah'ın yardımıyla, sizin bilgeliğinizin peşinden giderlerse, bu bölgedeki gücünüz artacaktır, çünkü diğerleri bu dağ halkından çok korkarlar, hatta kendilerini korumak için kumuk prenslerine ve şevkallere para ödeyen İranlılardan bile daha fazla korkulurlar. Onların işleri tartışılırsa bu bir haraç gibidir ve Safevi kralı kum sahiplerine her zaman büyük miktarda haraç öderdi.
18. yüzyılın ilk çeyreğinde Safevi İmparatorluğu derin siyasi ve ekonomik bir bunalım yaşamaktaydı. 1715'te Safevi İmparatorluğu'na gönderilen elçi Artemi Volinski, durumu anlamak için çaba sarf etmişti. Onun raporunda Safevi ordusunun düşük savaş kabiliyetine sahip olduğu ve genel olarak imparatorluğun gerilediği belirtilmişti. Volinski'nin sunumunun sonunda Safevi İmparatorluğu'nun ele geçirilmesinin zor olmayacağı belirtiliyordu.[22][23]
Büyük Kuzey Savaşı'nın 1721'de sona ermesinin ardından I. Petro, Hazar Denizi kıyılarına saldırma kararı aldı. O, Hazar Denizi havzasını ele geçirerek, Orta Asya ve Hindistan'dan gelerek Rusya topraklarından geçip Avrupa'ya ulaşan ticaret yolu kurmayı amaçlıyordu. Bu ticaret yolunun kurulması Rus İmparatorluğu tüccarlarına büyük kazançlar sağlayacak ve Rus hazineye büyük mali gelir getirecekti. Ticaret yolunun Hindistan'dan, İran üzerinden geçerek, oradan Kura Nehri üzerindeki Rus kalesine, oradan Gürcistan'a geçerek Astrahan'a, oradan tüm Rus İmparatorluğu topraklarına malların taşınması planlanıyordu.
I. Petro, ekonominin ve ticaretin genişlemesine ve gelişmesine özel önem veriyordu. 1716 yılında, Prens Bekovich-Cherkessky'nin komutası altında Hazar Denizi üzerinden Hive ve Buhara'ya bir ordu gönderdi. Seferin amacı, Hive hanını Rus vatandaşlığını kabul etmeye zorlamak ve Buhara hanını Rusya ile dostluk ilişkileri kurmaya ikna etmekti. Aynı zamanda, seferin komutasına, Hindistan'a giden ticaret yollarını araştırmak ve Amu Derya Nehri'nin aşağı akıntılarında altın yataklarının potansiyelini keşfetmek de verilmişti. Ancak bu ilk sefer tamamen başarısızlıkla sonuçlandı - Hive hanı önce Bekovich-Cherkessky'nin güçlerini dağıtmaya ikna etdi, sonra da ayrı ayrı birliklere saldırarak onları yok etti.
1716 yılında Safevi İmparatorluğu'nun eyaleti olan Kandehar'da Afganlar isyan etmeye başladılar. Bu isyan bastırılamadı ve 1722 yılının Mart ayında Afgan emiri Mir Mahmud Safevi İmparatorluğu'nun başkenti İsfahan'ı kuşattı. 1722 yılının Ekim ayında Safevi hükümdarı Şah Sultan Hüseyin Mir Mahmud'a teslim oldu ve şah olmaktan vazgeçti. Aynı zamanda, Hüseyin'in oğullarından biri olan Tahmasb Mirza İsfahan'dan kaçmayı başardı ve imparatorluğun kuzeyine gitmişti. Kendini yeni bir şah ilan etti ve ülkenin tek meşru şahı olduğunu ilan etti. Durumun karmaşıklığından faydalanmak isteyen Osmanlı İmparatorluğu Safevi İmparatorluğu'nun iç işlerine müdahale etmeye çalışıyordu. Mir Mahmud'un Osmanlı İmparatorluğu'na bağlılık kabul etmesi şartıyla taht hakkının tanınacağı bildirildi. Aynı zamanda, Osmanlılar Şirvan'da çıkardığı isyan sırasında Şamahı'da Rus tüccarlarını öldüren Hacı Davud'u vatandaşlığa kabul ederek Şirvan ve Dağıstan hanı olarak tanıdı. Ayrıca, Hacı Davud'un ihtiyacı olduğunda askeri yardım edileceği de söz verildi. I. Petro, Safevi İmparatorluğu'ndaki kaostan faydalanmak ve aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu'nun güçlenmesini engellemeye karar verdi.[22][23]
Hazırlık değiştir
Safevi İmparatorluğu'nun topraklarına yönelik hazırlıklar, Kuzey Savaşı'nın devam ettiği dönemde başlamıştı. Askeri kampanyanın başlangıç planı, Hazar Denizi kıyılarına çıkarak daha sonra İran topraklarının içlerine doğru ilerlemeyi öngörüyordu; burada Rus birliklerini Ermeni ve Gürcü birlikleriyle (tahmini olarak 40 bin kişi) birleştirmek planlanıyordu. Bu birliklere, Safevi ve Osmanlı imparatorluklarının egemenliğinden kurtulmada yardımcı olunacaktı.[20]
1714-1715 yıllarında Prens Bekoviç-Çerkəzski, Hazar Denizi kıyılarının haritasının hazırlık sürecini tamamladı. 1718'de N. Kojin ve V. Urusov, Hazar Denizi'nin doğu sahillerinin haritasını yeniden hazırladılar. 1719-1720 yıllarında ise Verdun ve F. Soymonov, Hazar Denizi'nin batı ve güney sahillerinin haritasının hazırlanmasını tamamladılar. Bu keşif gezisi sonucunda Hazar Denizi kıyılarının tüm haritası tamamen hazırlanmış oldu.
Petro'nun ilk planı Hazar Denizi kıyılarını takip ederek güneye doğru ilerlemek, Derbent ve Bakü'yü ele geçirmek ve ardından Kura Nehri kıyılarında bir kale inşa etmekti. Kale inşa edildikten sonra Tiflis'e yönelmek ve orada Osmanlı İmparatorluğu'na karşı mücadele eden Gürcülere yardım etmekti. Bu görev tamamlandıktan sonra ise I. Petro'nun Rusya'ya geri dönecekti. Savaş başlamadan önce Kartli hükümdarı VI. Vakhtang ve Ermeni Kilisesi lideri I Aşvatsatur ile iletişime geçilmişti. Safevi İmparatorluğu'na doğru yürüyüşün hazırlık merkezi olarak Kazan ve Hazarşah şehirleri seçilmişti. Yeni yürüyüş için yaklaşık olarak 20 tabur ordu hazırlanmıştı. Bu, 22.000 kişilik bir ordu ve 196 topçu bataryasından oluşan 80 birlikten oluşuyordu. Yürüyüş başladıktan sonra Pyotr, yolda Kalmık hanı Ayuka'nın desteğini sağladı. Böylelikle, Rus ordusuna 7.000 kişilik Kalmık süvarisi de katıldı.[19] 15 Haziran 1722'de Rus İmparatoru Hazarşah'a geldi. 22.000 piyadeyi deniz yoluyla taşımak ve general-mayor Kropotov'un komutası altında 9.000 kişilik toplam 7 süvari alayını karadan Tsaritsa'dan gönderme kararı aldı; Zaporojye ve Don Kazak bölgeleri de karadan gönderildi. Yürüyüş için 30.000 Tatar da işe alındı.[19][24]
Ayrıca bakınız değiştir
Kaynakça değiştir
- ^ "Персидский поход 1722-23 (Rusça)". 3 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2017.
- ^ a b "МЕЛИКСТВА ХАМСЫ (Rusça)". 20 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2017.
- ^ a b "722" (Rusça). 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2017.
- ^ "Кумыкский мир" (Rusça). 28 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2017.
- ^ "lekia.ru" (Rusça). 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2017.
- ^ "Официальный сайт администрации Табасаранского района Населенные пункты (Rusça)". 14 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2017.
- ^ "Календарь - 23 сентября". www.runivers.ru. 25 Eylül 2015. 18 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2024.
- ^ Георгий Анчабадзе (9 Nisan 2014). "Вайнахи". apsnyteka.org. 16 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2024.
- ^ "Шамхалы Тарковские. Историческая записка". www.kumukia.ru. 28 Ekim 2007. 19 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2024.
- ^ "Табасаранский район". www.mrtabasaran.ru. 13 Mayıs 2011. 19 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2024.
- ^ "Персидский поход 1722-23". Большой советской энциклопедии. 2004. 3 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2024.
- ^ "МЕЛИКСТВА ХАМСЫ". www.bvahan.com. 29 Mart 2010. 18 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2024.
- ^ a b Kostomarov 2004, s. 527.
- ^ П. А. ЧОБАНЯН, М. М. КАРАПЕТЯН (31 Ocak 2009). "ИЗ ИСТОРИИ АРМЯНО-РУССКИХ ОТНОШЕНИЙ (Об исторических связях Карабаха с Россией)". 23 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2024.
- ^ "ОСТАННІ "ЛИЦАРІ СВОБОДИ"". exlibris.org.ua. 26 Haziran 2007. 26 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2024.
- ^ a b Lockhart 1958, s. 179.
- ^ Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G. R. G.; Melville, C. (1991). The Cambridge History of Iran. 7. Cambridge University Press. ISBN 978-0521200950. 29 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2017.
- ^ Elena Andreeva, Russia and Iran in the Great Game: Travelogues and Orientalism, (Routledge, 2007), 38.
- ^ a b c "ПОХОД ПЕТРА ВЕЛИКОГО В ПЕРСИЮ". www.vostlit.info. 18 Aralık 2017. 18 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2024.
- ^ a b Kazemzadeh 2008, s. 317—318.
- ^ Payaslian 2008, s. 109.
- ^ a b Персидский поход 1722–1723 гг. 200.
- ^ a b Подрезов 2022, s. 179–193.
- ^ Гизетти 1896, s. 1.
Kaynak değiştir
- Lockhart, Laurence (1958), The fall of the Ṣafavī dynasty and the Afghan occupation of Persia, University of Michigan
- Fisher və başqaları, William Bayne Fisher,P. Avery,G. R. G. Hambly,C. Melville (1991), The Cambridge History of Iran, Volume 7, Cambridge University Press, ISBN 0521200954
- Mikaberidze, Alexander (2011), Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia [2 volumes], ISBN 1598843370
- Составители və başqaları : М. А. Волховский, В. М. Муханов, Составители: М. А. Волховский, В. М. Муханов (2011), Кавказский вектор российской политики. Т. 1. XVI—XVIII вв., Moskva
- Молчанов, Н. Н. (1990), Дипломатия Петра Первого, Moskva
- Qarayev, Elçin (2006). F.İ.Soymonovun "Xəzər Dənizinin və Orada Həyata Keçirilən Rusiya İşğallarının Böyük Pyotrun Tarixinin Bir Hissəsi Kimi Təsviri" Adlı Səyahətnaməsi Azərbaycan Tarixinin Mənbəyi Kimi. Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov Adına Tarix İnstitutu.
- Kostomarov, Nikolaĭ Ivanovich (2004), Русская история в жизнеописаниях ее главнейших деятелей
- Подрезов, М.А. (2022), Взгляды в современном Иране на Персидский поход Петра I, Вестник МГИМО-Университета. 2022. 15(6)
- Персидский поход 1722–1723 гг. (2000), Военные конфликты, кампании и боевые действия русских войск 860–1914 гг., Военные конфликты, кампании и боевые действия русских войск > Войны и конфликты России в 1700 – 1799 гг.
- Kazemzadeh, Firuz (2008), IRANIAN RELATIONS WITH RUSSIA AND THE SOVIET UNION, TO 1921, Cambridge: Cambridge University Press / Edited by P. Avery, G. R. G. Hambly and C. Melville
- Алиев, К.М. (2001), Таргу-наме. Лексикон., Махачкала
- Густерин П., П. (2008), Первый российский востоковед Дмитрий Кантемир / İlk rus şərqşünası Dmitri Kantemir, Moskva
- Гизетти А. Л., А. Л. (1896), Хроника Кавказских войск. В двух частях, Тифлис: Издание Военно-исторического отдела при штабе Кав. воен. округа
- Baddeley J. F. (англ.) / Пер. с англ. Л. А. Калашниковой. — М. [L.]: Центрполиграф (Longmans, [1908]), 2011. — С. 65. — ISBN 978-5-227-02749-8., J. F. (2011), Завоевание Кавказа русскими. 1720—1860 = The Russian conquest of the Caucasus. Пер. с англ. Л. А. Калашниковой., Moskva: Центрполиграф (Longmans, [1908]), ISBN 978-5-227-02749-8
- Кулаков, В. О. (2012), Персидский посол Исмаил-бек и Астрахань в 20- е гг. XVIII века // Вопросы исторической науки : материалы I Междунар. науч. конф., Москва: Ваш полиграфический партнер
- Лебедев, Д.М. (1950), География в России петровского времени, Moskva: Изд-во АН СССР
- Иванов, М. С. (2019), Очерк истории Ирана
- Курукин, И. В. (2011), Артемий Волынский, Молодая Гвардия
- Рязанов, Д. Б. (1918), Англо-русские отношения в оценке К. Маркса, Петроград
- Князьков, С. А. (1990), Очерки из истории Петра Великого и его времени, Moskva: Репр. воспроизведение изд. 1914 г.
- Bournoutian, Abraham (Erewantsʻi), George A. Bournoutian (1999), History of the wars: (1721-1736), Mazda Publishers - Indiana University, ISBN 1568590857
- Lang, David Marshall (1957), The Last Years of the Georgian Monarchy, 1658-1832, New York: Columbia University Press
- Dowling, Timothy C. (2014), Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond ..., Abc-Clio, ISBN 9781598849486
- Tucker(2006). "Nāder Shah". . Retrieved 5 January 2014., Ernest (2006), Nāder Shah, Encyclopædia Iranica Online
- Bromley, J. S. (1970), The New Cambridge Modern History: Volume 6, The Rise of Great Britain and ..., Cambridge University Press
- Savory, Roger (1980), Iran Under the Safavids, Cambridge University Press, ISBN 0-521-04251-8
- Martin, Samuel Elmo (1997), Uralic And Altaic Series., Routledge, ISBN 0-7007-0380-2
- Houtsma və van Donzel, E., Houtsma, M. Th.; van Donzel, E. (1993), E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, BRILL: Brill, ISBN 90-04-08265-4
- Bain, R. Nisbet (2006), Slavonic Europe - A Political History of Poland from 1447 to 1796, READ BOOKS, ISBN 1-84664-581-6
Konuyla ilgili yayınlar değiştir
- Atkin, Muriel (1980). Russia and Iran, 1780-1828. U of Minnesota Press. ISBN 978-0816656974.
- Axworthy, Michael (2010). The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. I.B.Tauris. ISBN 978-0857721938.
- Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G. R. G; Melville, C. (1991). The Cambridge History of Iran. 7. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0521200950. 5 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2017.
- Büyük Sovyet Ansiklopedisi (Rusça)