Gaius Plinius Secundus
Gaius Plinius Secundus veya Yaşlı Plinius[a] (Latince: Plinius maior) (MS 23/24–79), erken Roma İmparatorluğu döneminde bir Romalı yazar, doğa bilimci, doğa filozofu ve donanma ile ordu komutanı, ayrıca imparator Vespasianus'un da yakın bir arkadaşı. Plinius, insan bilgisini ve doğal dünyayı kapsayan geniş bir konu yelpazesini ele alan, ansiklopediler için önemli bir editoryal model haline gelen otuz yedi ciltlik kapsamlı bir eser olan Naturalis Historia'yı (Doğa Tarihi) yazmıştır. Boş zamanlarının çoğunu çalışarak, yazarak ve doğal ve coğrafi olayları yerinde inceleyerek geçirmiştir.
Yaşlı Plinius | |
|---|---|
| Gaius Plinius Secundus | |
 | |
| Doğum | MS 23 veya 24 Novum Comum, İtalya, Roma İmparatorluğu |
| Ölüm | MS 79 (55 veya 56 yaşında) Stabiae, İtalya, Roma İmparatorluğu |
| Milliyet | Romalı |
| Eğitim | Retorik ve Gramer |
| Meslek | Avukat, yazar, filozof, tarihçi, doğa bilimci, komutan ve vali |
| Tanınma nedeni | Naturalis Historia |
| Çocuk(lar) | Genç Plinius (yeğeni, daha sonra evlatlık oğlu) |
| Ebeveyn(ler) | Gaius Plinius Celer (babası) Marcella (annesi) |
Plinius'un en büyük eserlerinden biri, artık var olmayan yirmi ciltlik Bella Germaniae ("Germania Savaşları Tarihi") idi. Bella Germaniae, Aufidius Bassus'un Libri Belli Germanici ("Cermenlerle Savaş") adlı eserinin bıraktığı yerden başlıyordu ve Plutarkhos, Tacitus ve Suetonius gibi önde gelen Roma tarihçileri tarafından kaynak olarak kullanılmıştı. Tacitus, De origine et situ Germanorum ("Cermenlerin Kökeni ve Durumu Üzerine") adlı eserinde Bella Germaniae'yi ana kaynak olarak kullanmış olabilir.[1]
Plinius, MS 79'da, kadın bir arkadaşını ve onun ailesini Vezüv Yanardağı'nın patlamasından kurtarmaya çalışırken Stabiae'de öldü.[2]
Yaşamı
değiştirArka plan
değiştir
Plinius'un yaşamı, MS 79'da Vezüv Yanardağı'nın patlaması ve yeğeninin onun 56 yaşında öldüğünü belirtmesiyle tarihlendirilir. Bu bilgiye göre doğumu MS 23 veya 24 yılına denk gelmektedir.
Plinius, atlı sınıfından Gaius Plinius Celer ile eşi Marcella'nın oğludur. Ne genç Plinius, ne de yaşlı Plinius bu isimlerden bahseder. Bu bilgilerin asıl kaynağı, Verona'da bir tarlada bulunan ve 16. yüzyılda yaşamış bir Augustinusçu keşiş olan Onofrio Panvinio tarafından kaydedilen parçalı bir yazıttır (CIL V 1 3442). Yazıtın şekli bir ağıt formundadır. En çok kabul gören rekonstrüksiyon şöyledir:
| “ | PLINIVS SECVNDVS AVGV. LERI. PATRI. MATRI. MARCELLAE. TESTAMENTO FIERI IVSSO | „ |
| “ | Plinius Secundus, augur olarak, bu anıtı babası [Ce]ler ve annesi [Grania] Marcella için vasiyeti gereği yaptırmıştır. | „ |
Metnin orijinal kelimeleri parçalıdır. Yazıtın okunması, yeniden yapılandırmaya bağlıdır,[4] ancak her durumda isimler belirgin bir şekilde ortaya çıkar. Onun bir augur olup olmadığı ve kadının adının Grania Marcella olup olmadığı daha az kesindir.[b] Jean Hardouin, antik olduğunu iddia ettiği bilinmeyen bir kaynaktan, Plinius'un Veronalı olduğunu ve ebeveynlerinin Celer ile Marcella olduğunu belirten bir ifade sunar.[6] Hardouin ayrıca Catullus'un hemşehriliğine atıfta bulunur.[4]
Yazıtın Verona'ya nasıl ulaştığı bilinmemektedir, ancak bunun Genç Plinius'un, çatılarındaki kiremitlerde baş harfleriyle kesin olarak tanımlanan, Città di Castello'nun kuzeyindeki Colle Plinio'daki mülkünden taşınmasıyla gerçekleşmiş olabileceği düşünülmektedir. Genç Plinius, burada atalarının heykellerini saklamaktaydı. Yaşlı Plinius, Verona'da değil, Como'da doğmuştur; Verona'lı Catullus'u conterraneus (hemşerisi) olarak nitelendirmesi, Gallia Transpadana bölgesinin yerlisi olmasındandır, municeps (şehirdaşı) olarak değil.[7][8] Como Katedrali'nin cephesinde yer alan bir Plinius heykeli, onu şehrin öz evladı olarak onurlandırmaktadır. Plinius'un, Caecilii ailesine gelin giden ve Genç Plinius'un annesi olan Plinia adında bir kız kardeşi vardı. Genç Plinius, mektuplarında onun çalışma ve araştırma düzenini detaylı bir şekilde anlatmaktadır.
Genç Plinius, Tacitus'a yazdığı mektuplardan birinde (avunculus meus), amcasının sabah kahvaltılarının eski Romalıların adetlerine uygun olarak (veterum more interdiu) hafif ve sade (levis et facilis) olduğunu detaylandırır. Genç Plinius, bu anlatımıyla Yaşlı Plinius'un "iyi bir Romalı" olduğunu, yani büyük Romalı ataların geleneklerini sürdürdüğünü vurgulamak istemiştir. Bu ifade, Tacitus'u memnun edecek bir nitelik taşımaktadır.
Genç Plinius'un memleketinin Como olduğu yönündeki iki yazıt, Verona teorisinin önündedir. Bunlardan biri (CIL V 5262), Genç Plinius'un imparatorluk görevlisi olarak kariyerini anmakta ve Como halkı için yaptığı önemli hayır işlerini ve belediye harcamalarını detaylandırmaktadır. Diğeri ise (CIL V 5667), babası Lucius'un köyünü, günümüz Como il sınırları içinde yer alan Cantù'nun Fecchio mahallesi olarak tanımlamaktadır. Dolayısıyla, Plinia'nın muhtemelen Como'lu bir kız olduğu ve Yaşlı Plinius'un da Como'dan olduğu söylenebilir.[9]
Gaius, Plinia gens'e mensuptu: İnsubri kökenli Plina, "r" sesine dönüşerek (rhotacism) bölgede kullanılan "Prina" soyadına evrilmiştir. Babasının cognomeni olan Celer'i almayı reddetti; bunun yerine kendi cognomeni olarak Secundus'u seçti. Evlat edindiği oğlu da aynı cognomeni kullanacağı için, "Plinii Secundi" adlı yeni bir kol kurmuş oldu. Ailesi zengindi; Genç Plinius, miras yoluyla elde ettiği büyük mal varlığı sayesinde o kadar zenginleşmişti ki, Como'da bir okul ve kütüphane kurdu, kadınlar ve çocuklar için bir yardım fonu oluşturdu, Roma ve Como Gölü çevresinde pek çok malikaneye sahip oldu ve bazı arkadaşlarına kişisel çıkar sağladı. Plinii ailesi, daha önce başka örneğine rastlanmadığı için, türünün tek örneği sayılabilir.
MÖ 59'da, Genç Plinius'un doğumundan yalnızca 82 yıl önce, Jül Sezar, Alplerdeki kabilelere karşı bölgeyi güvence altına almak amacıyla Novum Comum'u bir colonia olarak kurdu. Bu bölgeye, diğer eyaletlerden 4.500 kişilik bir nüfus yerleştirildi ve 500 aristokrat Yunan'ı da şehri kurmak için yerleştirdi.[10] Böylece şehrin toplumu multietnik bir yapıya sahip oldu; o sebeple, Plinius ailesi her yerden gelmiş olabilir. Ne Plinius'un Yunanca'ya olan tutkusu ile ilgili ne de Julius Pokorny'nin ismin kuzey İtalik dilinden "kel" olarak geldiğini öne sürmesi ile ilgili herhangi bir sonuca varılamaz, bu, spekülatif bir görüş meselesidir.[11] Plinius döneminde etnik ayrımlar hakkında herhangi bir kayıt bulunmamaktadır; halk, kendisini Roma vatandaşı olarak kabul ediyordu.
Yaşlı Plinius evlenmemiş ve çocuğu olmamıştır. Mirasında, yeğeni olan Genç Plinius'u evlatlık edinmiş ve tüm mal varlığını ona bırakmıştır. Bu evlat edinme, konuya ilişkin yazarlara göre yalnızca isim değişikliğini kapsayan bir "vasiyetname evlat edinmesi" olarak adlandırılmaktadır, ancak Roma hukukunda böyle bir kategori yoktur. Bu durumda, Yaşlı Plinius'un ölümünden sonra Genç Plinius, onun evlatlık oğlu olmuştur. Ancak, en azından bir süreliğine, Yaşlı Plinius Misenum'daki aynı evde kız kardeşi ve yeğeniyle birlikte yaşamıştır (yeğeninin eşi ve babası genç yaşta ölmüştür). Plinius, Vezüv Yanardağı'nın patlamasını araştırmaya karar verdiğinde, aynı evde yaşadığı bu aileyle birlikteydi ve o sırada kurtarma operasyonlarıyla ilgilenmeye ve bir arkadaşından gelen yardım çağrısına yetişmeye çalışmıştır ancak yolculuğu planladığı gibi gitmemiştir.
Öğrenci ve avukat
değiştirPlinius'un babası, onu Roma'ya hukuk eğitimi almak üzere götürmüştür. Plinius orada, Marcus Servilius Nonianus'u gördüğünü anlatmaktadır.
Alt rütbeli subay
değiştirMS 46 yılında Plinius, yaklaşık 23 yaşındayken, süvari sınıfına mensup gençler için gelenek olduğu üzere, orduya alt rütbeli bir subay olarak katılmıştır. Plinius üzerine çalışmalarıyla tanınan Ronald Syme, onun askeri kariyerini inceleyerek, üç farklı rütbede ve üç ayrı dönemde görev yaptığını ortaya koymuştur.[12][13]
Plinius'un Roma edebiyatına olan ilgisi, yüksek rütbelerdeki diğer edebiyatçıların dikkatini çekti ve onlarla uzun süreli dostluklar kurmasını sağladı. Bu dostluklar, ilerleyen yıllarda devletin üst kademelerine girmesine yardımcı oldu; ancak Plinius, yalnızca bağlantılarıyla değil, aynı zamanda bilgi birikimi ve yetenekleriyle de güven kazandı.
Ronald Syme'a göre, Plinius askeri kariyerine praefectus cohortis (bir piyade birliğinin komutanı) olarak başladı. Genç subaylar genellikle piyadede görev aldığından, bu bir piyade kohortuydu. Plinius, eserleri günümüze ulaşmamış bir yazar olan Gnaeus Domitius Corbulo'nun emrinde Germania Inferior'da görev yaptı.
MS 47 yılında, Chauci halkının Roma tarafından fethedilmesine ve Maas ile Ren nehirleri arasında bir kanal inşasına katıldı. Plinius'un, akıntıda demirlemiş Roma gemilerinin gece boyunca sürüklenen ağaçları savuşturmak zorunda kalışını anlattığı betimleme, birinci elden bir gözlemcinin izlenimlerini yansıtmaktadır.[14]
Belirsiz bir tarihte, Plinius, Publius Pomponius Secundus'un komutasındaki Germania Superior'a tayin edildi ve askeri tribünlük rütbesiyle terfi etti.[12] Bu rütbe, bölge komutanı tarafından verilen görevlerle bir kadro pozisyonuydu. Pomponius, Corbulo'nun üvey kardeşiydi.[15] Aynı anneleri, Roma üst sınıflarının güçlü bir matronu olan Vistilia'dan oluyorlardı. Vistilia, altı kocadan yedi çocuk doğurmuştu; bunlardan bazılarının imparatorlukla bağlantıları vardı, hatta gelecekteki bir imparatoriçe de bu çocuklardan biriydi. Plinius'un görevleri net olmasa da, muhtemelen MÖ 50'deki Chatti seferine, 27 yaşında ve hizmetinin dördüncü yılında katılmıştır. Praetorium'da komutanla birlikte görev yaparak, edebiyatla ilgilenen bir insan olan Pomponius'la yakın bir dostluk kurmuştur.
Başka bir belirsiz tarihte, Plinius tekrar Germania Inferior'a gönderildi. Corbulo, doğudaki komutanlık görevini devralmıştı. Bu sefer Plinius, yaklaşık 480 kişilik bir süvari birliğinden sorumlu "kanat komutanı" (praefectus alae) olarak terfi etti.[16] Askerlik hayatının geri kalanını burada geçirdi. Adı üzerinde yazılı bir dekoratif phalera ya da süvari donanımına ait bir parça, günümüz Almanya'sındaki Xanten (eski Castra Vetera) yakınlarında bulunmuştur; burası o dönemde alt Ren boyunca büyük bir Roma askeri ve deniz üssüydü.[12] Plinius'un son komutanı, edebiyatla ilgisi olmayan ve Plinius ile de yakın arkadaş olmayan Pompeius Paullinus, 55-58 yılları arasında Germania Inferior valisi olarak görev yaptı.[17] Plinius, Paullinus'un Cermenlere karşı bir seferde yanında yaklaşık 12.000 pound gümüş yemek takımı taşıdığını ve bunun, disiplinli bir asker olan Plinius için hoş bir davranış olmadığını belirterek, Paullinus'u yakından tanıdığını belirtmektedir.[18]
Yeğenine göre,[16] bu dönemde ilk kitabını yazdı (belki de kışlasında daha fazla boş zamanı olduğu için), at sırtında mızrak kullanımı üzerine bir eser olan De Jaculatione Equestri ("Süvarilerin Mızrak Kullanımı Üzerine"). Bu eser günümüze ulaşmamıştır, ancak Doğa Tarihi adlı eserinde, atın hareketlerini, mızrakçının at sırtında mızrak atışlarını daha etkili hale getirmekte nasıl kullanabileceğini en azından kısmen açıklamaktadır.[19] Bu dönemde ayrıca, Drusus Nero'nun ruhunun, hatırasının unutulmaması için ona yalvardığı bir rüya görmüştür.[16] Bu rüya, Plinius'u, Roma ile Cermenler arasındaki tüm savaşları anlatan bir kitap yazmaya başlatmıştır, ancak bu çalışmayı tamamlaması birkaç yıl almıştır.
Edebi bir ara
değiştirPlinius'un hizmetten ayrılabileceği en erken dönemde, Julius-Claudius Hanedanının son üyesi olan Neron, iki yıldır imparatordu. Plinius, Neron'un 68 yılında imparatorluktan ayrıldığı zamana kadar, yani 45 yaşına kadar devlet hizmetinde herhangi bir yüksek görevde bulunmadı. Bu süre zarfında Plinius, devlete hizmet etmedi ya da yüksek bir görev üstlenmedi. Sonraki Flavius Hanedanı döneminde ise hizmetleri o kadar çok talep gördü ki, avukatlık mesleğinden ayrılmak zorunda kaldı. Bu da, Neron'un tehlikeli karakterini daha net şekilde öne çıkartır; çünkü Plinius, onun dikkatini çekmemek için çok çaba harcamış gibi görünmektedir.
Neron döneminde Plinius, çoğunlukla Roma'da yaşamıştır. 58 yılında Corbulo'nun yardımcıları tarafından Roma'ya gönderilen Ermenistan haritası ve Hazar Denizi çevresine değinir.[20] Ayrıca, 64 yılında Roma'daki Büyük Yangın'dan sonra Neron'un Domus Aurea (Altın Saray) inşaatını görmüştür.[21]
Plinius, avukatlık mesleği dışında yazılar yazmış, araştırmalar yapmış ve çalışmalarına devam etmiştir. İkinci yayımlanan eseri ise eski komutanı Pomponius Secundus hakkında yazdığı, iki ciltlik bir biyografi olan Pomponius Secundus'un Hayatı'dır.[16]
Bu sırada, Tacitus'un Annales adlı eserinin ilk altı kitabında açıkça alıntı yapılan tek kaynak olan Bella Germaniae adlı büyük eserini tamamlıyordu. Muhtemelen aynı yazarın Germania eseri için de başlıca kaynaklardan biriydi.[1] Ancak Tacitus'un eserleri (çok daha kısa olmalarına rağmen) bu eserin önüne geçti ve beşinci yüzyılın başlarında, Symmachus bir kopyasını bulma konusunda pek ümitli değildi.[22]
Tıpkı Caligula gibi, Neron da saltanatının ilerleyen yıllarında giderek daha da deliriyor gibi görünüyordu. Plinius, zamanının çoğunu gramer ve retorik gibi nispeten güvenli alanlarda kitaplar yazmaya adadı. Retorik üzerine üç ciltlik, altı bölümden oluşan bir eğitim eseri yayımladı ve bu eserin adı Studiosus, yani "Öğrenci" idi. Genç Plinius, bu eser hakkında şunları söyler: "Retorikçi, doğumundan itibaren eğitilir ve gelişir."[16] Ardından Dubii sermonis (Şüpheli Sözler Üzerine) adıyla sekiz ciltlik bir eser daha yazdı. Bu eserler günümüze ulaşmamıştır. Yeğeni şöyle anlatır: "O, bu eserleri Neron zamanında, saltanatının son yıllarında yazdı; o dönemde bağımsız ve yüksek bir edebi uğraş, köleliğin etkisiyle her türlü tehlikeyle kuşatılmıştı."
68 yılında Neron'un artık hiçbir dostu veya destekçisi kalmamıştı. İntihar etti ve terör dönemi sona erdi, tıpkı Plinius'un devlete olan sorumluluğunun ara vermiş olduğu gibi.
Kıdemli subay
değiştir
MS 69'un sonunda, Neron'un ölümünün ardından yaşanan bir yıl süren iç savaşın sonucunda, başarılı bir general olan Vespasianus imparator oldu. Plinius gibi o da atlı sınıfından geliyordu; ordu ve kamu görevlerinde yükselerek en yüksek makama talip olan diğer rakiplerini yenmişti. Vespasianus'un başlıca görevleri, imparatorluk kontrolü altında barışı yeniden tesis etmek ve ekonomiyi sağlam temellere oturtmaktı. Yönetiminde, bulabildiği her türlü sadakat ve yardıma ihtiyaç duyuyordu. Plinius, görünüşe göre sorgusuz sualsiz güvenilmiş, belki de (satır aralarını okuyarak) Vespasianus'un oğlu Titus tarafından tavsiye edilmişti. Suetonius'a göre,[23] Plinius hemen göreve başladı ve en önemli yöneticilik görevlerini peş peşe üstlendi. Bir procurator genellikle bir imparatorluk eyaletinin valisi olarak görev yapıyordu. İmparatorluk, görevli eksiği yaşıyor ve pek çok alanda yeni atamalar gerekiyordu.
Plinius az uyur, az yerdi. Gün ve gecelerini, coğrafyacıların, astronomların, tabiat bilginlerinin ve doktorların kitaplarını okumakla geçirirdi. Kitap üstüne kitap okur, not tutar, düşünür, kıyaslamalar yapardı. Gezilerinde ve savaşlarında çok şey görmüştü. Birçok konuda bildiklerini Naturalis Historia adlı eserinde derlemiştir.
Ayrıca eser, birçok kültürel mirası da beraberinde taşımaktadır. Örneğin bugün Türkiye'de mezarlıklara sıklıkla dikilen Akdeniz servisinin neden özellikle mezarların başucuna dikildiğine ya da Batı Uygarlığında yılbaşı kutlamalarında Ökseotu'nun (Viscum album L.[24] neden önemli bir yer tuttuğuna dair cevapları Naturalis Historia'da okumak mümkündür.
1753 yılında literatüre alınan Plinia L.[25] cinsi onun adını taşımaktadır.
Ölümü
değiştir
İmparator Vespasianus tarafından Roma donanmasına praefectus classis (amirallik) görevine atanan Plinius, Vezüv Yanardağı'nın 79 yılındaki patlaması sırasında Misenum'daki donanma üssünde görev yapmaktaydı. Patlama sırasında Stabiae'de mahsur kalan arkadaşı Rectina’dan gelen yardım çağrısı üzerine bir kurtarma operasyonu düzenleyerek bizzat yönetti. Plinius, Napoli Körfezi’ni geçerek Stabiae’ye gitmek üzere gönderdiği birkaç kadırgadan birine bindi.[26]
Plinius’un gemisi Herculaneum kıyılarına yaklaşırken üzerlerine volkanik kül ve pomza taşları yağmaya başladı. Dümenci, geri dönmeyi önerdiğinde Plinius, "Şans cesurdan yanadır; dümeni Pomponianus’un bulunduğu yere kır," diyerek karşılık verdi. Stabiae’ye ulaştıklarında Senatör Pomponianus’u buldular; ancak onları oraya getiren rüzgâr, geri dönmelerini engelledi. Grup, rüzgârın dinmesini bekledi ancak evlerin yıkılma tehlikesine karşı o gece ayrılmaya karar verdi. Bir süre sonra, üzerlerine çöken sıcak ve zehirli volkanik gaz bulutundan kaçmaya çalıştılar. Kronik bir solunum rahatsızlığı —muhtemelen astım— olan ve kilolu biri olan Plinius, kaçamayarak orada hayatını kaybetti. Üç gün sonra gaz bulutu dağıldığında geri dönen grup, Plinius’un vücudunu dıştan herhangi bir yara izi olmadan buldu.[26]
Olaydan yirmi yedi yıl sonra, Tacitus’un isteği üzerine yeğeni Genç Plinius, Stabiae’deki hayatta kalanlardan edindiği bilgilerle amcasının ölümüne dair bir anlatım kaleme aldı.[26][16][27]
Genç Plinius, amcasının zehirli gazlar nedeniyle öldüğüne inanıyordu.[26] Suetonius ise Plinius’un bölgeye yalnızca bilimsel meraktan yaklaştığını ve ardından sıcaktan kaçınmak için bir kölesinden kendisini öldürmesini istediğini yazmıştır.[28]
1859 yılında Jacob Bigelow, Genç Plinius’un Tacitus’a yazdığı mektubundaki bilgilere dayanarak, Plinius’un ölüm nedeninin inme veya kalp hastalığı olabileceği sonucuna varmıştır.[29]
Notlar
değiştir- ^ Yeğeni Genç Plinius'tan ayırt edilebilmesi için Plinius maior (Yaşlı Plinius) olarak da anılır.
- ^ Aynı şekilde, Metello'nun onun Titus'un kızı olduğu yönündeki spekülasyonu da annesi tarafından Titii Pomponii ailesiyle, babası tarafından ise Caecilii ailesiyle (Celer, bu gens tarafından kullanılan bir cognomen idi) olası bir bağlantıya işaret eder.[5]
Kaynakça
değiştir- ^ a b Gudeman, Alfred (1900). "The Sources of the Germania of Tacitus". Transactions and Proceedings of the American Philological Association. 31: 93-111. doi:10.2307/282642. JSTOR 282642. 5 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2025.
- ^ Katherine J. Wu (27 Ocak 2020). "This 2,000-Year-Old Skull May Belong to Pliny the Elder". Smithsonian Magazine. 6 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2025.
- ^ "Military horse trapping inscribed with the name of Pliny the Elder". The British Museum: Highlights. 3 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Gaius Plinius Secundus; Jean Harduin (yorumcu) (1827). "Ad Pliniam Vitam Excursus I: de Plinii Patria". Caii Plinii Secundi Historiae Naturalis Libri XXXVII. Bibliotheca Classica Latina (Latince ve Fransızca). 1. C. Alexandre; N.E. Lemaire (editörler ve katkıda bulunanlar). Paris: Didot. ss. XLIX-L.
- ^ Metello, Manuel Arnao; João Carlos Metello de Nápoles (1998). Metellos de Portugal, Brasil e Roma: compilações genealógicas (Portekizce). Lisboa: Edição Nova Arrancada. ISBN 978-972-8369-18-7.
- ^ Allain, Eugène (1902). Pline le Jeune et ses héritiers (Fransızca). 3 (ouvrage illustré d'environ 100 photogravures et de 15 cartes ou plans bas.). A. Fontemoing. ss. 281-282.
- ^ Doğa Tarihi, bölüm 1; ithaf
- ^ Şablon:SmithDGRBM
- ^ Genç Plinius (1969). "Appendix A: Inscriptions". Genç Plinius'un Mektupları. Radice, Betty tarafından çevrildi (6, revised, reprint, reissue, illustrated bas.). Penguin Classics. ISBN 978-0-14-044127-7.
- ^ Hardy, Ernest George (2007). "V Caesar's Colony at Novum Comum in 59 BC". Some Problems in Roman History: Ten Essays Bearing on the Administrative and Legislative Work of Julius Caesar. The Lawbook Exchange, Ltd. ss. 126-149. ISBN 978-1-58477-753-3.
- ^ Pokorny, Julius. "Indogermanisches Etymologisches Woerterbuch" (Almanca). University of Leiden. s. 834. 27 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c Beagon (2005) s. 3
- ^ Syme (1969), s. 207
- ^ "XVI.2". Doğa Tarihi.
- ^ Levick, Barbara (1999). Tiberius the politician (2, revised, illustrated bas.). Routledge. s. 290. ISBN 978-0-415-21753-8.
- ^ a b c d e f Genç Plinius (26 Eylül 2022). "III.5". Mektuplar. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2025.
- ^ Griffin (1992), s. 438
- ^ "XXXIII.50". Doğa Tarihi.
- ^ "VIII.65". Doğa Tarihi.
- ^ "VI.15". Doğa Tarihi.
- ^ "XXXVI.24". Doğa Tarihi.
- ^ Symmachus. "IV.18". Mektuplar.
- ^ Syme (1969), s. 224
- ^ Linnaeus, 1753: Sp.Pl. II. s. 1023
- ^ Linnaeus, 1753: Sp. Pl. s. 516
- ^ a b c d Pliny the Younger (26 Eylül 2022). "VI.16 To Tacitus". Letters.
- ^ Önceki cümlelerden bir veya daha fazlası artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Sandys, John Edwin (1911). "Pliny the Elder". Chisholm, Hugh (Ed.). Encyclopædia Britannica. 21 (11. bas.). Cambridge University Press. ss. 841–844.
- ^ Gaius Suetonius Tranquillus (1914). "The Life of Pliny the Elder". Page, T.E.; Rouse, William Henry Denham (Ed.). Suetonius – The Lives of Illustrious Men. The Loeb Classical Library. II. New York: The Macmillan Company. ss. 504-5. ISBN 9780674990425.
- ^ Bigelow, Jacob (1859). "On the Death of Pliny the Elder". Memoirs of the American Academy of Arts and Sciences. 6 (2): 223-7. Bibcode:1859MAAAS...6..223B. doi:10.2307/25057949. JSTOR 25057949.
