Osmanlı kitap kültürü

Osmanlı kitap kültürü iki ana döneme ayrılabilir. Birinci dönem, elyazması formatında kitapların ağırlıklı olarak kullandığı dönemdir. İkinci dönem ise matbaada basılmış kitapların yavaş yavaş daha yaygın hale geldiği dönemdir. Öte yandan, bu iki dönemi kesin tarihlerle birbirlerinden ayırmak oldukça zordur. Örneğin, 19. yüzyılda Osmanlı dünyasında her ne kadar matbaa daha yaygın olarak kullanılmış olsa da elyazmalarının kullanımı 19. yüzyılın sonlarına kadar yaygın olarak devam etmiştir. Benzer bir çerçevede, Osmanlı dünyasındaki Müslüman kesimler matbaayı 18. yüzyıl ortalarına kadar yoğun bir şekilde kullanmıyor olsalar da özellikle Rum ve Musevi tebaanın matbaayı 16. yüzyıldan itibaren kullandığı görülmektedir.

Elyazması Dönem

Osmanlı dünyasında 19. yüzyılın ortalarına kadar matbaa pek de yaygın bir kitap üretim aracı değildi. Her ne kadar 19. yüzyıldan önce Rumlar, Ermeniler ve Museviler gibi cemaatlerin matbaayı kullandığı açık olsa da kitap üretiminde toplumun geneli tarafından tercih edilen teknoloji elle üretim teknolojisiydi.

Osmanlı dünyasının merkezi bölgeleri olan Anadolu ve Balkanlarda elyazması formatında kitap kullanımı Osmanlılar ile başlamamıştır. Zira Osmanlılardan önce de Bizanslılar, Ermeniler, Bulgarlar, Sırplar ve elbette Selçuklular/Beylikler elyazması formatında kitap üretmekteydiler. O halde burada sorulması gereken soru Osmanlıların büyümesiyle Anadolu ve Balkanlarda neyin değiştiği olabilir. Bu çerçevede görebildiğimiz kadarıyla, Osmanlıların Anadolu ve Balkanlara hakim olmasıyla birlikte temelde şu iki temel noktanın geliştiği görülebilir:

1. Osmanlı hakimiyetiyle birlikte Anadolu ve Balkanlarda elyazması teknolojisiyle üretilen kitapların çoğunlu Osmanlı Türkçesinde, Arapça (özellikle İslami ilimler alanında) ve Farsça (özellikle edebiyatta) olmaya başlamıştır. Fakat unutulmamalıdır ki Anadolu ve Balkanlarda her ne kadar Osmanlı Türkçesi ve Arapça/Farsça daha fazla kullanılır olmuşsa da Yunanca, Ermenice, İbranice, Süryanice ve Kürtçe gibi dillerdeki matbu veya elyazması kitap üretilimi de aynı dönemde devam etmiştir.
2. Bu çerçevede Anadolu ve Balkanlarda İslami bir kültürün baskın olmasıyla birlikte İslami kültür dairesinde üretilen elyazması kitapların sayısı artmış ve baskın hale gelmiştir.