Del işlemcisi

Yöney analizinde del işlemcisi, 3 boyutlu Kartezyen koordinatlarda nabla işlemcisine denk gelir ve $\nabla$ simgesiyle gösterilir.

Del işlemcisi,
nabla simgesi
tarafından temsil edilir.

Bu işlemci fiziksel matematikte ve yöney (vektör) analizinde büyük kolaylık sağlaması bakımından bir uzlaşımdır. Temelde kısmi türevdir ve tam türevin çarpanlarından biri olarak düşünülebilir. Bilinen çarpma ve çarpım işlemleriyle yöneysel (vektörel) ve sayıl (skaler) alanlara etkir. Ancak bilinen çarpmayla kullanıldığı halde değişmeli değildir, yazılımda sağ tarafındaki çarpana uygulanır.

Tanım

Del işlemcisi tam türevden tanımlanır:

$dF={\frac {\partial F}{\partial x}}dx+{\frac {\partial F}{\partial y}}dy+{\frac {\partial F}{\partial z}}dz=\left({\hat {e}}_{x}{\frac {\partial F}{\partial x}}+{\hat {e}}_{y}{\frac {\partial F}{\partial y}}+{\hat {e}}_{z}{\frac {\partial F}{\partial z}}\right)\cdot (e_{x}dx+e_{y}dy+e_{z}dz)={\vec {\nabla }}F\cdot d{\vec {r}}$

O halde, işlemci

${\vec {\nabla }}={\hat {e}}_{x}{\frac {\partial }{\partial x}}+{\hat {e}}_{y}{\frac {\partial }{\partial y}}+{\hat {e}}_{z}{\frac {\partial }{\partial z}}$

olarak tanımlanmış olur. Burada ${\partial }/{\partial x_{i}}$ işlemcisi kısmi türev, ${\hat {e}}_{i}$'ler de birim yöneydir. i=(1,2,3) n boyutlu Öklit uzayında bu gösterim:

${\vec {\nabla }}=\sum _{i=1}^{n}{\hat {e}}_{i}{\partial \over \partial x_{i}}$

olarak genellenebilir. Buradaki $e_{i}$ 'ler birim yöneylerdir ve i=1,2,...,n alınır.

Ayrıca Einstein toplam uzlaşımı gereği nabla işlemcisi tensör olarak:

$\nabla _{i}={\hat {e}}_{i}{\frac {\partial }{\partial x_{i}}}.$

şeklinde de gösterilebilir. Tensör gösteriminde F 'ye etkiyen del işlemcisi virgülle de gösterilebilir:

$\nabla _{i}F={\frac {\partial F}{\partial x_{i}}}=\partial _{i}F=F_{,i}$

Burada i=1,2,3 alınır.

Örnekler

• Del işlemcisinin matematikteki çeşitli kullanım alanları: Gradyan, Diverjans, Rotasyonel, Laplasyen.
• Elektromanyetizmada Maxwell Denklemleri del işlemcisiyle ifade edilir. $\rho _{s}\,$ ve ${\vec {J}}_{s}$ sırasıyla serbest yüklerin yoğunluğu ve akısı olmak üzere,

$\nabla \cdot {\vec {D}}=\rho _{s}$

$\nabla \cdot {\vec {B}}=0$

$\nabla \times {\vec {E}}=-{\frac {\partial {\vec {B}}}{\partial t}}$

$\nabla \times {\vec {H}}={\vec {J}}_{s}+{\frac {\partial {\vec {D}}}{\partial t}}$

• Fizikte korunumlu kuvvetler için potansiyel ifadesi yazılır, bu yüzden korunumlu bir F kuvveti için:

${\vec {F}}=-\nabla \Phi$

ifadesi geçerlidir ki burada $\Phi$ göndermesi, eğer F elektriksel kuvvetse elektrik alan, eğer F manyetik kuvvetse manyetik alan ya da eğer F kütleçekim kuvveti ise kütleçekim alanıdır.

• Dalga denkleminde

$\nabla ^{2}F-{\frac {1}{c^{2}}}{\frac {\partial ^{2}F}{\partial ^{2}t}}=0$

• d'Alembert İşlemcisi

$\square ={\partial ^{2} \over \partial x^{2}}+{\partial ^{2} \over \partial y^{2}}+{\partial ^{2} \over \partial z^{2}}-{\frac {1}{c^{2}}}{\partial ^{2} \over \partial t^{2}}$

Özel görelilikte del işlemcisi

Genelde 3 boyutlu Öklityen uzay ile 4 boyutlu Minkowski uzayı arasındaki fark bu maddede de uygulandığı gibi, 3-yöneyler Latin harfleriyle (i,j,k,...) gösterilirken 4-yöneylerin yunan harfleriyle ($\alpha ,\beta ,\dots ,\mu ,\nu ,\dots$ ) gösterilmesi adet olmuştur.

Del işlemcisi genel olarak her yöne ait kısmi türevdir. Einstein'ın Özel Görelilik kuramında 4-del işlemcisi şu şekilde tanımlanır:

$\partial _{\mu }=({\frac {\partial }{\partial ct}},{\vec {\nabla }})=\left({\frac {1}{c}}{\frac {\partial }{\partial t}},{\frac {\partial }{\partial x}},{\frac {\partial }{\partial y}},{\frac {\partial }{\partial z}}\right)$

Burada $\mu =0,1,2,3$ alınır ve c ışıkhızıdır.

Tensör gösteriminde virgül türev olarak ifade edilir:

${\frac {\partial F}{\partial x_{\mu }}}=\partial _{\mu }F=F_{,\mu }$

Burada $\mu ={0,1,2,3}$ alınır.

Maxwell denklemlerinin tensör gösterimi

Ana madde: Özel Görelilikte Maxwell Denklemlerinin Gösterimi

Maxwell Denklemler tensörlerle ifade edilebilir. Kaldı ki bu şekilde dört tane olan denklem sayısı ikiye inmiş olur.

$\partial _{\mu }F^{\mu \nu }=J^{\nu }$

$\partial _{\sigma }F_{\mu \nu }+\partial _{\nu }F_{\sigma \mu }+\partial _{\mu }F_{\nu \sigma }=0$

Bu denklemleri daha da sade yazabiliriz:

${F^{\mu \sigma }}_{,\mu }=J^{\nu }$

$\epsilon _{\tau \mu \nu \sigma }{F^{\nu \sigma }}_{,\mu }=0$

Buradaki $\epsilon _{\delta \alpha \beta \gamma }$ çarpanı Levi-Civita Tensörüdür.