Moldova'daki Yahudilerin tarihi
Moldova'daki Yahudilerin tarihi yüzyıllar öncesine dayanır. Besarabya Yahudileri bir süredir bölgede yaşamaktadır.
Besarabya Yahudileri değiştir
Erken tarih değiştir
- 1889: Toplam nüfusu 1,628,867 olan Besarabya'da 180,918 Yahudi vardı.
- 1897: 1,936,392 kişilik nüfusta Yahudi nüfusu 225,637'ye yükseldi.
- 1903: Kişinev'de 110,000 kişilik nüfusun %46'sını oluşturan 50,000 Yahudi bulunmaktaydı. Kırsal kesimlerde hiç bulunmazken büyük kentlerde 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın başlarına kadar her zaman bir Yahudi varlığı mevcuttu. Sırf Kişinev'de 2000 öğrencisi bulunan 16 Yahudi okulu bulunmaktaydı.
- 16 Şubat 1903: Kişinev pogromu.
- 1920: Yahudi nüfusu yaklaşık 267,000 kişiye yükseldi.
- 1930: Romanya nüfus sayımına göre 270,000 Yahudi vardı.
Kişinev pogromu değiştir
1903'te zamanında Besarabya'ya bağlı olmayan Kişinev'in 37 km kuzeydoğusunda ve Dinyester nehrinin sol yakasındaki Dabossary kasabasında (Rumence: Dubasari) Michael Ribalenko ismimli Rus Hristiyan çocuğu öldürülmüş olarak bulundu. Çocuğun bir akrabası tarafından öldürüldüğü bilinmesine rağmen hükûmet bunu Yahudilerin dinleri gereği yaptığı duyurusunda bulundu. Kızgın güruhu tetikleyen kişi Rusça antisemit yazılarıyla bilinen "Bessarabian" gazetesinin editörü ve Ustrugov eyalet başkan yardımcısı Pavel Krushevan'dı. Yahudilere karşı kullanılan ve eski bir iftira olan Kan iftirası senaryosu düzenlendi. (Kan iftirası'na göre Yahudiler Hristiyan çocukları öldürüp kanlarını matsa yapımında kullanırlar).
Rivayete göre İçişleri bakanı Viacheslav Plehve ayaklanmanın durdurulmaması emrini verdi. Polisin araya girmemesiyle üç gün süren pogromda Yahudilerden 47'si (bazı kaynaklara göre 49) öldü, 92'si ağır ve 500'ü hafif yaralandı, 700 ev hasar gördü. Dünyanın diğer köşelerinden gelen tepkilere rağmen sadece iki kişi 5 ila 7 yıl ve yirmi iki kişi 1 ila 2 yıl hapis cezasına çarptırıldı. Bu pogrom 20. yüzyılda eyalet bazında Yahudilere karşı yapılan ilk olay olarak kabul edilir. Bu olayla on binlerce Rus Yahudisi Rus İmparatorluğunu terk edip ABD ve Filistin'e göç etti.
Aralarında Mendel Portugali'nin de bulunduğu çoğu genç cemaatin korunması için çaba gösterdi.
Holokost değiştir
- 1941: Otto Ohlendorf kumandanlığında Alman gezici ölüm birlikleri Einsatzkommandolar Nazi SS'den getirilip Besarabya'ya sokuldu. Almanya'nın bölgeye girmesiyle buradan kaçmayan Yahudilerin ölmesindeki ana araçlardan biriydi.
- 8 Temmuz 1941: Romanya'nın zamanındaki lideri Ion Antonescu Bakanlar Konseyi önünde yaptığı açıklama:
- ...Aramızada da bulunabilecek bazı gelenekçilerin anlamama riskine rağmen, ben Besarabya ve Bukovina'daki Yahudi unsurların sınırların dışına atılmasından yani tehcirinden yanayım. Ayrıca, şu anda aramızda yeri olmayan Ukrayna unsurlarının da tehcirinden yanayım. Tarihte barbar olarak gözükmemiz umurumda değil. Roma İmparatorluğu da zamanında yapılması gereken barbar hareketlerde bulundu fakat bugün bile tarihin en büyük politik güçlerden biri olduğu kabul edilir. Bundan daha uygun bir zaman olmamıştır. Gerekirse makineli tüfeklerle vurun.[1]
Ölüm birimleri Einsatzgruppe D, Alman Wehrmacht'a bağlı askeri olmayan özel birlikler ve Romanya ordularıyla birlikte Haziran-Temmuz 1941'de Transdinyester'e yapılan tehcirler sırasında bir ay gibi kısa bir sürede 10,000'den fazla kişiyi öldürdü. 1930 sayımına göre Besarabya'daki 207,000 Yahudinin yaklaşık üçye ikisi Sovyet orduları bölgeden çekilmeden evvel kaçtı. Besarabya ve Bukovina'dan 110,033 Yahudi, Romanya'nın askeri kontrolü altındaki Transdinyester'e sürüldü.
Gettolarda ve kamplarda birçok insan açlıktan ve sağlık koşullarının yetersizliğinden dolayı öldü; sağ kalanlardan bazıları ise Sovyetler 1944'te bölgeye girmeden hemen önce Nazilerce öldürüldü. Transdinyester'deki Romanya ordu yönetimi kayıtlarını sağlam şekilde tutmadı. Getto ve kampların açılışından 1943'ün ortalarına kadar geçen sürede kayıtlarda 59,392 kişinin öldüğü gözükmektedir.[2] Bu kayıplar arasında her kökende insanlar bulunurken kampa gönderilirken ölenler, 1943'ün ortalarından 1944 baharına kadar geçen sürede ölenler ve Romanya ordularının Transdinyester'i kontrolü altına aldıktan hemen sonra ölenler kayıtlara geçmemiştir.
Moldova SSC'de Yahudiler değiştir
Moldova SSC'de Yahudi nüfusu 100,000 kadardı. 1980'lerde çoğu Yahudi İsrail'e göç etti.
Bağımsız Moldova değiştir
1993'ün sonunda Moldova'daki Yahudi nüfusu 15.000 kadardı ve aynı yıl bunların 2173'ü İsrail'e göç etti. Yahudilerin iki gazeteleri vardı; bunlar Rusça ve Yidiş dillerinde basılan Naş golos ve Undzer kol ("Sesimiz") gazeteleriydi.
Kaynakça değiştir
- ^ "The Stenograms of the Ministers' Council, Ion Antonescu's Government", vol. IV, July-September 1941 period, Bucharest, year 2000, page 57, Stenogramele şedinţelor Consiliului de Miniştri, Guvernarea Ion Antonescu, vol. IV, perioada iulie-septembrie 1941, Bucureşti, anul 2000, pagina 57
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2010.