Kutlug Bilge Kül Kağan
Kutluk Bilge Kül Kağan (Çince: 骨咄禄毗伽阙可汗Gǔ duō lù Pí jiā Quē Kè hán veya Guli Peiluo), 744'te Uygur Kağanlığı'nı kuran devlet adamı.[2] Uygur Kağanlığı'nı 744'ten 747'ye kadar yönetmiştir. Uygurları oluşturan dokuz boydan, hükümdar ailesinin mensup olduğu Yaglakar uruğundandır.[3] Bilge Kül Kağan'ın adı Karabalgasun Yazıtı'nın Çince metninde Kutlug Boyla şeklinde geçmektedir.[4] Kağan olduktan sonra bugünkü Karabalsagun olarak bilinen yerde başkent olarak inşa ettirdiği Ordu-Balık kenti Türklerin kurduğu ilk kenttir.[5] Böylece Türklerin kutsal başkenti Ötüken başkentliğini kaybetmiş, Türkler yerleşimlerini Orhun Nehri'nin dış havzasındaki yamaçlardan bizzat nehrin yatak boylarına taşımıştır.
| Kutluk Bilge Kül Kağan Çince: 骨咄禄毗伽阙可汗 | |
|---|---|
| Uygur Kağanlığı'nın I. kağanı | |
| Hüküm süresi | 744 – 747 |
| Önce gelen | - |
| Sonra gelen | Bayan Çor Kağan |
| Doğum | Bilinmiyor. |
| Ölüm | 747 |
| Çocuk(lar)ı | Tay Bilge Tutuk Çabış Tigin[1] |
| Hanedan | Yağlakar |
| Babası | Hùşū (护输) |
| Dini | Tengricilik |
Arka plan değiştir
İrteriş Kağan, Göktürk Kağanlığı'nın ayakta kalabilmesi için Çin'le yakınlaşmış ve Çin'e bağımlı bir politika izlemeyi benimsemiştir. Bu durum karşısında, ülkenin asilzadeleri konfederatif karar organı olan ve Tuğluk uruğu ve On-ok uruğu etkisindeki Göktürk Toygunu'nu toplayarak İrteriş'i Toygun kararıyla tahttan indirmiş, onun yerine tam bağımsızlık taraftarı Ozmış'ı tahta geçirmiştir.[1][6] Bu durum Bayan Çor Yazıtı'nda şöyle anlatılır:
Kara Kum aşmış Kögür'de, Kömür Tag'da, Yar Ügüz'de Üç Tuglug Türk bodun, Ozmış Tigin'i kan bolmış. (Türkiye Türkçesi: Kara Kum'dan sonraki Kögür'de, Kömür Dağı'nda ve Yar Irmağı'nda Göktürklerin Tuğluk soyu Ozmış Tigin'i han yaptı.)[1]
Kağan olması ve Uygur Kağanlığı'nı kurması değiştir
Bilge Kül Kağan, Uygurların hükümdar soyundan gelen Yaglakar uruğundan Huşu'nun oğludur. Huşu, II. Göktürk Kağanlığı'nın güçlü olduğu yıllarda, Türklerin kurucu uruklarından olan Aşina ile çarpışmaktan kaçınsa da, gelecekte kurmak istediği Uygur devleti için planlı durumlar oluşturmuştur. Bu amaçla, Göktürklerle çatışmadan boyunu kuzeye çekerek Orhun Vadisi'ne yerleştirmiştir. Basmiller ile girdiği mücadelede Pan Kül Tigin'in öldürülmesinden sonra iyice zayıflayan II. Göktürk Kağanlığı'na karşı, Tang Hanedanlığı (Wang-Chung-ssu komutasındaki), Basmiller, Uygurlar ve Karlukların oluşturduğu ittifak; Uygur devletinin kurulması için uygun zemini oluşturmuştur.[7] Göktürkleri yıkma noktasına getiren bu ittifak, Basmillerin kendi kağanlıklarını ilan edip Uygurların tabiiyetini istemesi üzerine dağılmıştır. Babasının Uygur devleti iddiasını devam ettiren Bilge Kül Kağan, Basmillere tabî olmayıp 744'te kağanlığını ilan etmiş, 745'te fiilî olarak son Göktürk kağanı olan Ozmış Kağan'ı öldürerek Ozmış'ın eşini kaçırmıştır. Basmilleri yenilgiye uğrattıktan sonra[8] bölge Türk halklarının tek hâkimi hâline gelmiştir.[9] Böylelikle İkinci Göktürk Kağanlığı'nın bakiyesi üzerinde 744'te ilan edilen Uygur Kağanlığı 745'te tam anlamıyla bağımsız bir devlet olarak tarih sahnesine çıkmıştır.[2] Çin imparatoru, Göktürklerin yıkılması ve Basmillerin mağlup edilmesinin ardından Bilge Kül Kağan'ın kağanlığını şaşaalı bir törenle tasdik ettiğini bildirmiştir.[10] Bayan Çor Yazıtı'nda, Kutlug Bilge Kül Kağan'ın Ozmış Kağan'ı öldürerek Uygur Kağanlığı'nı kurması şu şekilde anlatılır:
Ozmış Tigin kan bolmış. Kony yılka yorıdım, ikinti süngüş (düm i) ki ay altı yangıka t(okıdım). Tutdum, katunın anta altım. Türk bodun anta ınagaru yok boltu.
(Ozmış Tigin kağan olmuş. Koyun yılında (743) üzerine yürüdüm. İkince defa savaştım. İki ay altı gün vuruştum. K10. Tuttum, hatununu
orada tutsak ettim. Köktürk boyu orada tamamen yok oldu.)[1]
745'te isyan eden bir diğer uruk ise, daha önce Uygurlarla hareket eden Üç Karlukdur. Onların isyanı da bastırılmış ve Karluklar daha önce yıkılmasında etken oldukları Göktürk Kağanlığı'nın asli uruklarından olan On-Oklara sığınmıştır. Bayan Çor Yazıtı'ndaki:
Üç Karluk yablak sakınıp teze bardı. Kurıya On Okka kirti. (Üç Karluklar endişeye kapılıp kaçtılar. Batıda On-Ok'lara sığındılar.)[1]
bu tarihî olayı anlatmaktadır.
Bilge Kül Kağan, Göktürklerin yıkılış sürecinde Tuğluk uruğu ve On-ok'un birbirleriyle olan uyuşmazlıklarının etkisini gördüğü için bu unsurları barış içerisinde tutma siyaseti gütmüştür. Bu amaçla, Yaglakar (Yaglakır), Hu-tuko (Uturkar), Hu (Kürebir), Mo-ko-sik-i (Bagasıgır), A-vu-çö (Ebirceg), ko-sa (Hazar), Hu-vu-su (Khifuzu), Yo-vu-ku (Yagmurkar) ve Hi-ye-vu (Ayabire)'den oluşan Dokuz Uygur boyuyla, Du-ku (Buku), Hun (Kun), Pa-ye-ku (Bayırkular), Tung-lu (Tongra), Sse-kie (Sıkar), Ki-pi, A-pu-sse, Ku-lun-vu-ku ve A-tie (Ediz) uruklarından meydana gelen Dokuz Oğuzları da içerisine alan On-Uygur ulusunu inşa etmeye çalışmıştır.[11] Bilge Kül Kağan, Uygur devletini kurduktan sonra Bayan Çor'u Oğuzların başına yabgu olarak atamıştır.[12] Böylece Göktürk Kağanlığı'nın sonunu hazırlayan boy ve oymak kavgalarını engellemeye çalışmıştır. Ayrıca Karluklar ve Basmilleri de kendine bağlı kılan Bilge Kül Kağan, devletin sınırlarını Amur Nehri'nden İrtiş Nehri'ne kadar genişletmiştir.[10]
Ölümü değiştir
Kutluk Bilge Kül Kağan, üç yıllık hükümdarlığından sonra 747'de ölmüştür. Onun ölümü üzerine ülkede isyanlar baş gösterse de, oğlu Bayan Çor Kağan bu isyanları bastırarak Uygur tahtına çıkmıştır.[1]
Kaynakça değiştir
- ^ a b c d e f Moyun Çor Bitiği[ölü/kırık bağlantı], Kültür Bakanlığı Yayınları.
- ^ a b "Uygurlar". 24 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2016.
- ^ Şinasi Tekin (1976), Maytrısimit, Sevinç Matbaası, s. 9-11.
- ^ IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri: 24-29 Eylül 2000, TDK, s..
- ^ "Türkler'in ilk şehri: Ordubalık". Samanyolu Haber. 7 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2016.
- ^ "After the Turks". 8 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2016.
- ^ Ahmet Taşağıl:Göktürkler, AKDTYK yayınları, ISBN 978-975-16-2460-4, p. 358-9
- ^ Talat Halman (2006), Türk Edebiyatı Tarihi, 1. cilt, s. 146.
- ^ Çandarlıoğlu, Gülçin (2012), TDV Ansiklopedisi, cilt: 42, Uygurlar maddesi, sayfa: 242-244.
- ^ a b Hüseyin Nihal Atsız, Türk Ansiklopedisindeki Yazıları 3 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ötüken Neşriyat.
- ^ "Uygurlar". 7 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2016.
- ^ Bülent Özer (2016), Tarih Dersleri Yardımcı Ders Kitabı 3 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., s. 126.