Güler25 SAU20
Çökel değiştir
Çökel ( sediman ) terimi önceden var olan kayaçların mekanik ve kimyasal ayrışmasıyla ortaya çıkan tüm katı parçacıkları, kimyasal ayrışmada çözünen malzemeleri içeren eriyiklerden türeyen mineralleri ve canlıların kavkı yapmak için deniz suyundan aldıkları mineralleri kapsar.[1]
Çökel Kayaçlar ( Sedimater Kayaçlar) değiştir
Yerkabuğunda değişik koşullar altında oluşmuş magmatik, metamorfik veya sedimenter kayaçların genel olarak fiziksel veya kimyasal bozunması sonucunda ayrışması, çözünmesi ve kaynak alanlarından akarsular, rüzgar, buzullar, yerçekimi ve dalgalar yoluyla taşınarak değişik ortamlarda çökelmesi ve birikmesi sonucu sedimanlar (çökeller) oluşur. Taneleri birbiri ile bağlantılı olmayan, gevşek durumdaki bu malzemenin değişik süreçlerle sıkılaşması, pekişmesi, çimentolanarak birbiri ile bağlantılı hale geçmesi ile Sedimenter Kayaçlar(Çökel Kayaçları/Tortul Kayaçlar) meydana gelir.[2]
Çökel kayaç (sedimanter kayaç) ise sadece çökellerden oluşmuş bir kayaçtır. Yerkabuğu, çoğunlukla mağmatik kayaç (piroklastik kayaçlar hariç), daha az metamorfik kayaç olmak üzere kristalin kayaçlardan oluşmuştur. Bununla beraber yerkabuğunun % 5 kadarını içine alan çökeller ve çökel kayaçlar ise Yeryüzünde ve yüzeye yakın yerlerde en sık rastlanan yüzleklerdir. Kıtaların yaklaşık üçte ikisini ve yayılma sırtlarının dışında deniz tabanının çoğunu kaplarlar.[1]
Sedimanter kayaçlar daha önce oluşmuş kayaçların parçalanması, taşınması, çökelme ortamlarında biriktirilmesi ve taşlaşmasıyla oluşabildiği gibi, geçmişte yaşamış organizma parçalarından da oluşabilir. Bu kayaç grubu genellikle tabakalı bir yapıya sahiptir. Kırıntılı, Kimyasal ve Organik (Biyokimyasal) sedimanter kayaçlar olmak üzere 3 gruba ayrılır.[3]
Çökelme Süreçleri değiştir
Çökel/Sedimanter kayaçların oluşabilmesi için çökelme süreçleri olarak tanımlanan ve ard arda gelen olayların gelişmesi şart olup bu olaylar: ana kayacın ayrışması-bozunması (weathering), çökellerin taşınması (transportation), taşınan malzemenin depolanması / çökelmesi (deposition / sedimentation) ve depolanan sedimanların taşlaşması / diyajenezi (diagenesis) dir.[1]
1. Bozunma / ayrışma değiştir
Atmosferle devamlı temas halinde bulunan kayacın belirli faktörlerin etkisi altında, ana kayacın yüzeyinde ve içinde parçalanma, ufalanma, ayrışma, çözülme ve çürüme şeklinde olan fiziksel, kimyasal ve biyolojik olayların tümüne bozunma denir. Bir önceki konuda görüldüğü gibi bozunma yeryüzünün en dış ve dışa yakın kısımlarında oluşur. Bu olayların sonucunda parçalanan, bileşimi değişen kayaçlar, toprak (soil) ve sedimanter kayaçların temel hammaddesidir. Tüm sedimanlar daha önce oluşmuş kayaçlardan türemiştir. Bunlar fiziksel/mekanik bozunma süresince serbest kalan kayaç parçacıklarını ve mineral tanelerini içeren detritik/klastik kökenli olduğu gibi, kimyasal bozunma sırasında ana kayacın çözünmesi sonucunda oluşan mineralleri içeren kimyasal kökenli de olabilirler.[4]
2. Sedimanların taşınması değiştir
Bozunma olayı sonucunda parçalanan ve değişik boyutlarda parçacıklara ayrılan kayaçlar taşıyıcı unsurlar tarafından (akarsu, rüzgar, buzul) taşınırlar.
Akarsularla taşınma, Akarsuların başlıca iki faaliyeti vardır. Bunlar: taşıma ve aşınma faaliyetleridir. Akarsuyun aşındırma faaliyeti, taşımakta olduğu parçaların birbirine yada yatağı oluşturan kayaçlara çarparak gelişir. Akarsuyun taşıma faaliyeti ise çözülü halde, süspansiyon halinde, sıçrama şeklinde ve kayma/yuvarlanma şeklinde olur. Akarsular, akarsuyun hızının azalması veya taşıdiği yükün artması gibi nedenlere bağlı olarak taşıdıkları yükü taşıyamaz hale gelir ve bu durumda birikme başlar.
Rüzgarlarla taşınma, Önemli olmayan bu taşınma şekli özellikle çöllerde görülür. Tane boyu küçük olan kum ve tozlar, sıçrama ve yüzeyde sürünme şeklinde taşınırlar.[4]
3. Depolanma / çökelme / birikme değiştir
Bozunma ve taşınma süreçleri sonucunda mineral veya kayaç parçacıklarından oluşan detritik malzeme, taşıyıcı unsurun hızı azaldığı veya taşıma gücünü kaybettiği zaman belirli bölgelerde yığılıp, depolanma olayına çökelme / birikme, çökelmenin oluştuğu bölgeye de çökelme havzası veya çökelme ortamı adı verilir. Çökelme ortamları, değişik kriterler esas alınarak sınıflandırılmıştır. Bu kriterlerin başlıcaları: fizikokimyasal koşullar, çökeltilen yer, çökeltilmeye neden olan jeolojik vasıta ve deniz suyunun derinliğidir.[4]
4. Taşlaşma / Diyajenez değiştir
Çökelme havzasında birikmiş olan sedimanların depolanmasından itibaren, kayaç haline gelinceye kadar geçirdikleri tüm fiziksel ve kimyasal süreçlere (metamorfizma hariç) diyajenez adı verilir. [4]
Kaynaklar
- ^ a b c "Bölüm 6 Çökeller ve Çökel Kayaçlar" (PDF). Hacettepe Ünversitesi. Erişim tarihi: 18.05.2020. Tarih değerini gözden geçirin:
|erişimtarihi=(yardım) - ^ "Sedimenter Kayaçlar". Ankara Üniversitesi. Erişim tarihi: 19.05.2020. Tarih değerini gözden geçirin:
|erişimtarihi=(yardım) - ^ "Kayaçlar". MTA Gene Müdürlüğü. Erişim tarihi: 19.05.2020. Tarih değerini gözden geçirin:
|erişimtarihi=(yardım) - ^ a b c d "VII. SEDİMANLAR VE SEDİMANTER KAYAÇLAR" (PDF). Hacettepe Üniversitesi. Erişim tarihi: 19.05.2020. Tarih değerini gözden geçirin:
|erişimtarihi=(yardım)