Katılımcı sözlük

Katılımcı sözlük, Türkiye'de sözlükten esinlenilerek oluşturulmuş ve etkileşime dayanan bir internet projesi. Katılımcı sözlüklerde, üyeler çeşitli kavramlar hakkında tanım adı verilen yorumlar yazmaktadır. İlk katılımcı sözlük 15 Şubat 1999 tarihinde yayına başlayan Ekşi Sözlük'tür. 2011 itibarıyla yaklaşık 700.000 sözlük yazarı, 7.000.000 okuyucu kitlesi bulunmaktaydı.

Tarihçe

Katılımcı sözlüklerin geçmişi Ekşi Sözlük'e dayanır. 15 Şubat 1999'daki ilk entry ile açılan Ekşi Sözlük'ün yazılımı ve tasarımı internet dünyasında bir ilk olmuştur. Belirli bir konu hakkında basit bir şekilde başlık açıp, entry girebilmeyi sağlayan oluşum bilginin düzenli ve kolay ulaşılabilir olmasını sağlamıştır.

Zamanla popülerleşen Ekşi Sözlük'e yazar alımları bir zamandan sonra belirli bir sıra dahilinde yapılmaya başlanmış ve kısıtlanmıştır. Bunun üzerine klon olarak tabir edilen Ekşi Sözlük benzeri sözlükler açılmaya başlanmıştır. Bu ilk klonları takiben her yıl katılımcı sözlükler açılmaya devam etmiştir. 2008 yılına dek 88 klon sözlük açılmıştır. Zamanla sosyal medyanın en önemli Türkçe kaynakları olan sözlükler hala popülerliğini korumaktadır.

Katılımcı sözlüklere artan ilgi nedeniyle Türkiye'nin yanı sıra Azerbaycan'da da bu tarz sözlükler açılmıştır.

Yapı

Bu tür oluşumlarda her bir üye oluşuma yazarak katkıda bulunduğundan yazar olarak adlandırılırlar. Sözlüklerin forumlardan farkları forumların belirli bir konuya has, kısıtlandırılmış konular içermesi ve kişilerin subjektif görüşlerine daha çok yer vermesidir. Katılımcı sözlükte ise bir konu kısıtlaması söz konusu olmadığı gibi, subjektif ve spekülatif bilgi içermemeye olan yatkınlık forumlardan daha fazladır. Ancak bu Vikipedi'de olduğu gibi salt ansiklopedik bilgi demek değildir. Yazarlar kendi görüşlerini bir takım gerçeklerle birlikte açıklayarak tanım girebilirler. Bu, aynı zamanda bir konu hakkında değişik görüşlerin ortaya konularak bir görüş çeşitliliği oluşturmasına yol açar.

Kavramlar

Sözlükler zamanla kavramlara kendi anlamlarını yüklemiş ve bu kavramlar katılımcı sözlüklerde bir kalıp haline gelmiştir. Bu kavramlar şu şekildedir:

• Başlık: Her bir konu için ayrı açılan dizinler.
• Entry: Başlıkların altına girilen yorumlar.
• Girdi: Entry'nin Türkçeleşmiş hali. Bazı sözlüklerde kullanılır.
• Tanım: Başlığı açan kişinin başlığı veya başlıkta yer alan durumu açıkladığı entry. Tanımlar başlığın ilk entry'si olurlar.
• Ukte: Yazarların ilgili başlığı başka bir yazarın açması için istek sunması.
• Bkz: Bir entry'de yazan cümleyi başlığa yönlendirmek. Bir entry'de bakınız verildiği takdirde o cümle otomatik olarak bakınız verilen başlığa yönlenir.
• Spoiler: Entry'de yazan bilginin bir kısmını gizlemek amacıyla kullanılan seçenek.
• Kenar: Yazılan entry'i yayına almak yerine kaydederek saklamaya yarayan seçenek.
• Badi: Bir yazarın başka bir yazarı dost olarak eklemesi.
• Şükela/Şuku: Entry'e verilen olumlu oy.
• Öeehh: Entry'nin yetersiz olduğunu belirtmeye yarayan buton.
• Çok kötü: Entry'e verilen olumsuz oy.
• Modlog: Sözlük görevlilerinin yaptığı son yönetimsel değişikliklerin listelendiği alan.
• Sub-etha: Sözlüğün yan araçlarının listelendiği yer. Bu araçlar genellikle sözlük kullanıcıları tarafından hazırlanır ve yarı bağımsız oldukları için farklı bir web sitesi içerisinde bulunabilirler. "Sub-etha" ismi Otostopçunun Galaksi Rehberi kitabındaki "Sub-etha Sens-o-matic" isminden gelmektedir.
• Çöp: Silinen entry'lerin gönderildiği geri dönüşüm alanı.
• Olay: Yönetimin yayınladığı duyurularının listelendiği bölüm.
• Son: Girilen entry'den sonra yazılan entry'lerin listelendiği yer.
• Hakkında: Sözlük hakkında bilgilerin yer aldığı ve yönetim üyelerinin listelendiği alan.
• Hayvan ara: Başlıklar arasında detaylı arama yapmayı sağlayan arama kutusu.

• Sol frame: Sözlükte yer alan tüm başlıkların listelendiği kaydırmalı çerçeve. Bazı sözlükler sol frame'i kaldırmışlardır.
• Top frame: Sözlüğün kontrolünü sağlayan tüm butonların bulunduğu alan.
• Bottom: Genellikle sözlük açıklamalarının yer aldığı alt bölüm.
• Klon: Ekşi Sözlük haricindeki tüm katılımcı sözlüklere hitap biçimi. Bu sözlükler temelde Ekşi Sözlük'ün yazılımını kullandıkları için bu şekilde adlandırılırlar.
• Format: Sözlükte uygulanan kurallar bütünü.
• Çaylak: Formatlı sözlüklerde yeni üye olan kullanıcılara verilen unvan. Çaylaklık süresi boyunca formata uygun davranan üyeler yazarlığa terfi ederler. Çaylakların yazdıkları entry'ler yalnızca yönetim tarafından görülebilir. Formatsız sözlüklerde çaylaklık yoktur.
• Yazar: Çaylaklık dönemini başarıyla tamamlayan kullanıcılara verilen unvan. Yazarın entry'lerini herkes görebilir.
• Administratör: Sözlüğün en üst düzey yöneticileri. Administratör sözlüğün kurucusudur.
• Praetör: Sözlüğün yasal danışmanları.
• Moderatör: Yazarları denetleyen ve formata uymayan entry'leri silen görevliler.
• Gammaz: Yalnızca formata uymayan entry'leri moderatörlere bildirme yetkileri bulunan ekip.

Çeşitler

Katılımcı sözlüklerin içerik bakımından üç farklı çeşidi vardır. Bunlar genel ve tematik sözlükler ile üniversite sözlükleridir.

Genel sözlükler

Genel sözlükler başını Ekşi Sözlük'ün çektiği ve Ekşi Sözlükvari bir işleyişe sahip olan sözlüklerdir. Her konuda görüş bildirilen ve konu sınırı olmayan bu sözlüklerin en önemli örnekleri kuruluş sırasına göre Ekşi Sözlük, İTÜ Sözlük, Uludağ Sözlük ve İnci Sözlük'tür.

Tematik sözlükler

Tematik sözlükler yalnızca belli bir alan odaklanmış ve konu sınırlaması bulunan sözlüklerdir. Sportif Sözlük, Siyasi Sözlük ve Sinema Sözlük gibi örnekleri bulunan bu interaktif sözlüklerin olumlu yönü belli konuların tek bir yerde yoğunlaşmış olmasıdır.

Okul sözlükleri

Okul sözlükleri, yapı bakımından genel sözlükler kategorisine girmesine karşın çoğu üyesinin o okula bağlı olması nedeniyle ayrı bir kategoride listelenmektedirler. Bu sözlüklerin en büyük avantajı o okulla ilgili bilginin yoğunluğudur. İlgili okulun rektör, dekan, ders, yerleşke, ders geçme sistemi, hocalar, fakülteler gibi bilgilerine erişim kolaylığı bu sözlükleri popüler kılmaktadır.

İTÜ Sözlük (günümüzdeki adı ile instela), 1 Mart 2004 tarihinde, İstanbul Teknik Üniversitesi öğrencilerince açılmış ve okul sözlüklerinin ilk örneği olmuştur. Ardından 30 Aralık 2005'te Uludağ Üniversitesi öğrencileri tarafından Uludağ Sözlük açılmıştır.

Kurallar

Sözlükler temel olarak Türkiye anayasasına uymak zorundadır. Bunların yanında her sözlüğün kendi iç yapılarına uygun olarak koydukları format adı verilen kurallar vardır. Başlığa girilen ilk enrty'nin tanım olması, entry'lerin genel anlam ifade etmesi ve bir entry'nin diğer bir entry'e cevap verecek biçimde yazılmaması çoğu sözlüğün uyguladığı kurallardır. Ancak bu kurallar her sözlükte uygulanmayabilir. Örneğin İnci Sözlük benzeri formatsız sözlüklerde bu kurallara yer verilmez. Bunların yerine yalnızca siyasi, dinî konulardan uzak durmak ve Türkiye anayasasına uygunluk kıstas alınır.

Yasal sorunlar

Sözlükler zaman zaman içeriklerinden dolayı Türkiye anayasasına tezat düşebilmekte ve bu durumlarda da sözlüklere dava açılmaktadır. En çok dava açılan sözlük ise Ekşi Sözlük'tür. Ekşi Sözlük şimdiye dek birçok kez içeriği nedeniyle mahkemeye verilmiştir. Sözlüğe açılan ilk dava 2006'da esrar başlığında yer alan içerikten dolayı olmuştur. İstanbul Emniyet Müdürlüğü bu içeriğin gençlere uyuşturucuyu özendirdiği gerekçesiyle şikayette bulunmuş ve sözlüğe erişim engellenmiştir. Bu ilk erişim engelinin ardından iki kez daha sözlüğe engel uygulanmış ancak tüm bu erişim engelleri daha sonradan kaldırılmıştır.

Katılımcı sözlüklerle ilgili yaşanan son yasal sıkıntı ise 21 Haziran 2011 tarihinde gerçekleşmiştir. Yine Ekşi Sözlük'ün içeriğiyle ilgili olan bu süreçte sözlüğe erişim engellenmemiş fakat otuzbeş yazar manevi değerlere hakaret ile suçlanmış ve ifadeye çağrılmıştır.