Domates

patlıcangiller familyasından meyvesi yenebilen otsu bitki türü

Domates (Solanum lycopersicum), patlıcangiller (Solanaceae) ailesinden, anavatanı Güney ve Orta Amerika olan, meyvesi yenebilen otsu bitki türü. Domatesin eş anlamlısı kızanak sözcüğüdür.[1][2]

Domates
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem: Plantae
Şube: Spermatophyta
Sınıf: Magnoliopsida
Takım: Solanales
Familya: Solanaceae
Cins: Solanum
Tür: S. lycopersicum
İkili adlandırma
Solanum lycopersicum
L., Sp. Pl.: 185 (1753).
Dalında olgunlaşmış domates meyvesi
Tüketilmeye hazır olgun domatesler

Morfolojik özellikleri değiştir

10 veya 15 cm boya sahip olan domates bitkisinin hafif odunsu bir gövdesi vardır. 10–25 cm uzunluğunda olan yapraklarının[kaynak belirtilmeli] üzerinde 5-9 yaprakçık bulunur. Yaprakları tüylüdür. 1–2 cm uzunluğunda ve genellikle sarı olan domates çiçekleri bir sap üzerinde 3-12 adettir. Genellikle kırmızı, yenilebilen meyvesi yabani bitkilerde 1–2 cm çapında iken, kültür bitkilerinde daha büyüktür. Çoğu vitamin bu meyvede bulunur ve kanseri önleyici yapısı vardır. Bu vitamin ve önleyici mineraller domatesin kabuğunda bulunur.

Tarihçe değiştir

ABD'de 1893 yılında mahkeme sebzelerle birlikte saklanıp yenildiğinden onu sebze diye sınıflandırmıştır fakat gerçekte meyvedir. Domatesin ilginç bir tarihi vardır. Bolivya ve Peru'da yabani sarı renkli bir domates türü bulunmuş ve sonra Meksika'da yetiştirilip, Kristof Kolomb'un Amerika'yı keşfinden sonra Avrupa'ya gemilerle gönderilmiştir. İtalyanlar sarı renginden ötürü onu altın elma olarak adlandırdı, ama çok geçmeden kırmızı türleri ortaya çıktı. Domates ABD'de ilk defa Thomas Jefferson tarafından yetiştirildi. Ama pek çok insan zehirli olduğuna inanarak yemeyi reddetti, ta ki 1900'e kadar. Uzun zaman önce, pek çok Avrupalı için aşk elmasıydı, çünkü insanları romantik yaptığına inanıyordu. Domates adı İspanyolca tomateden, gelmektedir, bu isim de Nahuatl dilinde tomatotldan alınmıştır.[3]

Halk dilinde domates manasında alaganta, azak, banadura (banader), cırtatan, cırtlavuk, domatiz, dongurak, eyrim, firek (fıreng), frenk elması, gafete (kafete), gırmuzu, gille, göğ baldırcan, hambalcan, herim, hülek, kalmi, kardoş, kavanez, kıldır, lalik (lolik), mamador (manator), mamya (maye, mamye, maniya), menize, misir, mülye, solik, şamik, tevris, tıkıl (tıhıl), tomat (tomati, domat), topalak ve topul gibi sözler de kullanılmaktadır.[4]

Üretim değiştir

2012 yılı verilerine göre dünyada 57,2 milyon ha alanda, 162 milyon ton domates üretilmiştir. En büyük üretimi yapan ülkeler; 50 milyon ton Çin, 17,5 milyon ton Hindistan, 13,2 milyon ton ABD, 11,3 milyon ton Türkiye. Çin tek başına dünya üretiminin 1/3'ünü üretirken, Türkiye'nin payı %7'dir.[5]

Domates üreten ülkeler-2012 (milyon ton)
  Çin 61,6
  Hindistan 19,3
  ABD 13,2
  Türkiye 12,1
  Mısır 8,6
  İran 6,0
  İtalya 5,1
  İspanya 4,0
  Brezilya 3,8
  Meksika 3,4
Dünya toplamı 152,956,115
Kaynak:
Birleşmiş Milletler gıda & tarım organizasyonu (FAO)
[1] 19 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Türkiye'de çeşitleri değiştir

Resimler değiştir

Kaynakça değiştir

  1. ^ Eş ve Yakın Anlamlı Kelimeler Sözlüğü
  2. ^ "tomato - İngilizce Sözlük". pauctle.com. 29 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2024. 
  3. ^ "Tomato History - The history of tomatoes as food –". Home cooking. 6 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2013. 
  4. ^ TDK Türkiye Ağızları Sözlüğü
  5. ^ "YAŞ MEYVE VE SEBZE SEKTÖR RAPORU" (PDF). TMMOB. 19 Aralık 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2015. 
  6. ^ "Ayaş Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  7. ^ "Boyabat Gazidere Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 29 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  8. ^ "Çanakkale Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  9. ^ "Guldar Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  10. ^ "Koyulhisar Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  11. ^ "Kozluk Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  12. ^ "Safranbolu Maniye Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  13. ^ "Simav Eynal Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  14. ^ "Sof domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 5 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2024. 

Dış bağlantılar değiştir

</gallery>