Deprem yönetmeliği
Deprem yönetmeliği ya da sismik yönetmelik, deprem durumunda binalardaki mülkiyeti ve canı korumak için tasarlanmış bina yönetmelikleridir. Bu tür yönetmeliklere olan ihtiyaç, "Depremler öldürmez, binalar öldürür" ya da daha geniş biçimiyle “Depremler insanları yaralamaz veya öldürmez. Kötü inşa edilmiş insan yapımı yapılar insanları yaralar ve öldürür.” sözüne yansımıştır.[1]
Sismik yönetmelikler, yoğun nüfuslu bölgelerde ağır yıkıma neden olan büyük depremlere önlem olarak oluşturulmuş ve geliştirilmiştir. Genellikle, son depremlerden ve araştırma bulgularından elde edilen bilgilere dayanarak revize edilir ve bu nedenle sürekli olarak güncellenirler. Dünya çapında kullanılan birçok sismik yönetmelik vardır. Çoğu yönetmelik, binaların deprem etkilerine göre nasıl tasarlanacağına ilişkin temel yaklaşımları paylaşır, ancak teknik gereksinimlerinde farklılık gösterir ve yerel jeolojik koşulları, yaygın inşaat türlerini, tarihi konuları vb. ele alan bir kapsama sahip olur.
Ülkelere göre
değiştirUluslararası Standartlar Teşkilatı
değiştirUluslararası Standartlar Teşkilatı (ISO) tarafından ISO 3010 Yapıların Tasarımı için Temeller - Yapılar Üzerindeki Sismik Etki (Bases for Design of Structures -Seismic Action on Structures) isimli standartın ilk versiyonu 1988 yılında yayınlanmıştır. Daha sonra 2001 yılında 2.versiyon ve Mart 2017'de 3.versiyonu yayınlanmıştır. Standardın temel amacı ülkelerin kendi startdartlarını oluştururken veya revize ederken kılavuz olmasıdır.
Amerika Birleşik Devletleri
değiştirAmerika birleşik devletlerinde yapıların deprem yükleri altındaki tasarımını yapmak için kullanılan baz ve yapı türüne göre (çelik, betonamarme vb.) özelleştirilmiş yönetmelikler bulunmaktadır.
Amerikan Ulusal Standartlar Enstitüsü (ANSI:The American National Standards Institute) tarafından yayınlanan ve içeriği Amerikan İnşaat Mühendisleri Derneği (ASCE:American Society of Civil Engineers) tarafından sağlanan ASCE/SEI 7-22 Bina ve Diğer Yapılar İçin Asgari Tasarım Yükleri (Minimum Design Loads for Buildings and Other Structures) yönetmeliği bulunmaktadır.[2][3]
Amerika Çelik Yapılar Enstitüsü (AISC:The American Institute of Steel Construction) tarafından geliştirilen ANSI/AISC 341-22 Yapısal Çelik Binalar İçin Sismik Hükümler (orj:Seismic Provisions for Structural Steel Buildings) yönetmeliği bulunmaktadır.[4]
Avrupa Birliği
değiştirAvrupa Birliği üyesi ülkeleri için Euro Kodları (Eurocode) yönetmelikleri bulunmaktadır. Bu yönetmeliklerdeki bazı katsayılar üye ülkeler için farklılar bulunabilir. Bu durumda yayınlanan ulusal ekler (Eurocode 8: Depreme dayanıklı yapı tasarımı) yürürlüğe girmiştir.[5]
Çin
değiştir
Çin'de kabul edilen ilk deprem tasarım yönetmeliği 1959 yılında hazırlanmıştır ve tüm yapıları kapsamıştır. Eski Sovyeler Birliği temel alınarak hazırlanmıştır. 1964'te revizyona uğramıştır. Revizyon ile birlikte 1964 yönetmeliği tüm yapılar yerine bina türü yapıları kapsamıştır. 1964 yönetmeliğinin tamamlanması "Kültürel Devrim" den önce olduğu için resmi olarak onaylanmadı, taslak kanun olarak kaldı, ancak sonraki yönetmelikler bu yönetmeliğin ilkeleri üzerine kurgulandı.[6]
İlk resmi yönetmelik 1974 yılında TJ11-74 (Sivil ve Endüstriyel Binaların Tasarımına İlişkin Yönetmelik) ismiyle kabul edildi.[7] 1978 yılında revizyon yapılarak TJ11-78 isimiyle yeniden yayınlandı.[7]
1989 yılında Çin Yapısal Araştırma Akademisi (China Academy of Building Research) tarafından güncellenmiş yönetmelik GBJ11-89 ismiyle yayınlandı. Aynı akademi daha sonra bina türü olmayan yapılar içinde (altyapı, endüstriel yapılar, köprüler vb) bir dizi yönetmelik yayınladı. Bu yönetmeliğin en önemli özellikleri zemin sınıflandırması, deprem tasarım seviyeleri, tasarımın temel prensipleri, hesaplama ve detaylandırmadaki revizyonlar oldu.[7]
2001 yılında GB50011-2001 (Binaların Sismik Tasarımı İçin Yönetmelik) ismiyle yeni bir yönetmelik yürürlüğe girdi.[8] 2008 yılında güncelleme yapıldı ancak isim değişikliği uygulanmadı. 31 Mayıs 2010'da yürülüğe GB50011-2010 ismiyle yeni bir yönetmelik yürürlüğe girdi.[8] 1 Ağutos 2016 tarihinde bir ek ve 10 madde üzerinde değişiklik yapılarak güncelleme yapıldı.[9]
Japonya
değiştir1891 yılında meydana gelen Nobi depreminden (M=7.9, 7,273 ölüm) sonra 1892 yılında Deprem Araştırma Komitesi kuruldu. 1925 yılında bu komite Deprem Araştırma Ensititüsü olarak genişletilip Tokyo Üniversitesi'ne bağlandı.[10]
1919 yılında Japonya, yangın güvenliği, sismik güvenlik, kamu hijyeni, doluluk/işlev kontrolü, bina yüksekliği, site sınırlarından geri çekilme ve benzeri konuları kapsayan kapsamlı bir bina kanunu (Kentsel Bina Kanunu) yürürlüğe koydu.[11]
1923 yılında meydana gelen Büyük Kanto Depremi (M=7.9 105,000 ölüm veya kayıp) sonrasında 1924 yılında yönetmelik güncellenmiştir. En önemli değişiklik yatay sismik yük katsayısının en az 0.1 olarak alınarak deprem tasarım hesaplarının yapılması olmuştur.[10] Bu yönetmelik ayrıca dünyadaki ilk sismik tasarım yönetimini anlatan yönetmelik olmuştur.[11]
II. Dünya Savaşı'nda sonra 1950 yılında Yapı Standartları Kanunu ismiyle güncellenen yönetmelikte yük birleşimleri, kalıcı (uzun dönem), geçici (kısa dönem) yükler gibi tanımlamalar belirtilmiştir. Önceki yönetmelikte olan yatay sismik yük katsayısı 0.2 olarak güncellenmiştir.[10] 1968 yılında meydana gelen Tokachi-oki Depremi (M=7.9, 52 ölüm) sonra özellikle betonarme yapılarda meydana büyük hasarlardan sonra yapıların hasar almaya karşı yeterli dayanıma sahip olmadığı gözlenmiştir. Bundan sonra yönetmelikte betonarme kolonlarda kesme donatısı hakkında önemli güncellemeler yapılmıştır.[10] Ayrıca bu depremden sonra "Yeni Sismik Tasarım Yönteminin Geliştirilmesi" isimli ulusal bir araştırma projesi yürütülmeye başlanmıştır.[11] 1972'den 1977'ye kadar süren "Yeni Sismik Tasarım Yöntemi Geliştirilmesi" araştırma projesi sonucunda yeni bir yöntem sunulabilmiştir. 1978 yılında meydana gelen Miyagi-ken-oki Depremi (M=7.4, 28 ölüm) sonrasında bu yöntemin tasarımcılar tarafından benimsenmesi hızlanmıştır. Bu yöntem 1980 yılında güncellenen yönetmeliğe girmiştir.[10] Bu yönetmelikte daha önce 0.2 olarak alınan yatay sismik yük katsayısı 1.0'a yükseltilmiş ve yapısal sünekliği dikkate alan doğrusal olmayan analiz yöntemler belirtilmiştir.[11]
Önceki yönetmelikte belirtilen hesap yöntemlerinin geçerliliği 1995 yılında meydana gelen Büyük Hanşin Depremi (M=7.2, 6,430 ölüm) sonrası 1998 yılında yönetmelikte güncellemeye gidilmiştir. Bu yönetmelikte şekil faktöründe küçük değişiklikler ile performansa dayalı "Tepki ve Limit Kapasite Yöntemi" belirtilmiştir.[10]
2011 yılında meydana gelen 2011 Tōhoku depremi ve tsunamisi (M=9.0, 19,000 ölüm veya kayıp) sonrası yönetmelikte güncelleme yapılmamıştır. Ancak tsunami tahliyesi için tebliğ yayınlanmıştır.[10]
Meksika
değiştirİlk Meksiko bina yönetmeliği 1942'de yayınlandı; 1966'dan bu yana, yapısal tasarıma yönelik bir yönetmelik içermektedir ve ülke genelindeki belediyeler için bir referans görevi görür. 1976'da yönetmelik güncellendi ve tüm malzemeler ve yapısal sistemler için limit durum felsefesine dayanan tutarlı bir format benimsedi. Şubat 2004'te yeni bir yönetmelik daha yayınlandı.[12]
Türkiye
değiştir
Aktif ve tehlikeli fay hatlarına sahip Türkiye'de yürürlüğe giren deprem yönetmelikleri aşağıda verilmiştir.[13]
1939 yılında meydana gelen Erzincan depremi sonrasında o zamanki adıyla Nafia Bakanlığı (Bayındırlık Bakanlığı) tarafından İtalyan yönemeliğinin Türkçeye çevrilmesiyle değişiklik yapılmadan 1940 yılında "Zelzele Mıntıkalarında Yapılacak İnşaata Ait İtalyan Yapı Talimatnamesi" yürürlüğe girmiştir. Türkiye bu yönetmeliğe göre iki deprem bölgesine ayrılmıştır.[13]
Erzincan depreminden sonra 1942 Niksar-Erbaa, 1943 Adapazarı-Hendek, 1943 Tosya-Ladik ve 1944 Bolu-Gerede'de meydana gelen depremlerden sonra yürürlüğe girmiştir. Ayrıca yayınlanan "1945 Yersarsıntısı Bölgeleri Haritası"na göre 3 bölgeye ayrılmıştır:[13]
- Büyük hasara uğramış bölgeler
- Tehlikeli yersarsıntısı bölgeleri
- Tehlikesiz bölgeler
1949 yılında yürürlüğe giren yönetmelikte deprem bölgeleri haritasi yönetmelik içinde sunulmuştur.[13] 1953'te bu yönetmelik revize edilerek zemin sınıflandırmaları somut şekilde belirlenmeye başlanmıştır.[13]
1968'de Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik (ABYYHY-1968) yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelik ile betonarme yapıların hesap ve tasarımı için boyutlarının tanımlanması yönetmeliğe girmiştir. Deprem hesabı bir önceki yönetmeliğe göre daha detaylandırılmıştır. Türkiye bu yönetmeliğe göre 3 deprem bölgesine ayrılmıştır.[13] 1975'te ABYYHY-1975 adıyla revize edilmiştir. Geliştirilen deprem bölgeleri haritası önceki yıllara göre daha kapsamlı hazırlanmıştır. Haritada 5 bölge bulunmaktadır. En tehlikeli bölgeler 1.derece olarak sınıflandırılmıştır. Bu harita günümüzde kullanılan deprem tehlike haritasına oldukça benzemektedir.[13]
1998'de yayımlanan ABYYHY-1998 yönetmeliği ile yapısal düzensizlikler ile ilgili koşullar detaylandırılmaya başlanmıştır. Ayrıca deprem kuvvetlerinin hesabı için yeni yöntemler; eşdeğer deprem yöntemi, mod birleştirme yöntemi ve zaman tanım alanında hesap yöntemi, ilk kez bu yönetmelik ile detaylandırılmıştır.[13]
1995 Kobe depremi ve 1999 Gölcük depremi sonrasında Türkiye ve dünyadaki deprem yönetmelikleri önemli revizyonlara gitmiştir. Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik (DBYBHY-2007) yürürlüğe girmiştir. Yine bu dönemde hazır beton ve yapı denetim sistemi zorunlu hale getirilmiştir. Önceki yönetmeliklerde prensip olarak deprem kuvveti esaslı tasarım ile birlikte ek olarak şekil değiştirme esaslı yaklaşımlarda sunulmuştur. Bu yaklaşımın nedeni deprem sonrası yapıların can güvenliğini sağlaması sonrası aldıkları ağır hasarlar nedeniyle kullanılamaz hale gelmesidir. Ayrıca bu yönetmelik ile mevcut yapıların değerlendirilmesi ve güçlendirilmesi amacıyla ilgili koşullar ilk kez yürürlüğe girmiştir. Deprem bölgeleri için hazırlanan harita önceki haritaların geliştirilmiş halidir. Haritada 5 bölge bulunmaktadır. En tehlikeli bölgeler 1.derece olarak sınıflandırılmıştır.[13] 2024 yapı stoğu düşünüldüğünde yapıların çoğu bu yönetmeliğe göre tasarlanmış ve inşa edilmiştir.
Resmi Gazete'nin 18 Mart 2018 tarihli ve 30364 Sayılı Mükerrer sayısında "Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği" ile "Türkiye Deprem Tehlike Haritası ve Parametre Değerleri Hakkında Bakanlar Kurulu Kararı" ile yayınlandı ve 1 Ocak 2019 tarihi itibarıyla yürürlüğe girdi.[14] Yayın yılı değişmeden halen güncelleme almaktadır. Amerkian yönetmelikleri temel alınarak hazırlanmıştır. Ancak yapılan karşılaştırma çalışmalarına göre Türk yönetmeliğinin Amerikan yönetmliğine göre daha ihtiyatlı olduğu sonuçları çıkarılmıştır. 1998 yılından sonra yayınlanan en kapsamlı yönetmelik olmuştur. Önceki yönetmeliklerden en önemli özelliği farklı yapıların birden fazla performans hedeflerine göre tasarıma izin vermesidir. Deprem tehlike haritasında ise önceki haritalardan farklı olarak bölgeler kaldırılmış ve yapı koordinatlarına göre deprem tehlikesi ivmesel değerler olarak interaktif harita üzerinden sunulmuştur. Ayrıca sadece yatay deprem tasarımı değil düşey deprem tasarım da bu yönetmelik ile yayınlanmıştır.[13]
Deprem yönetmeliğinin yetersiz uygulanması, 50.000'den fazla insanın öldüğü 2023 Kahramanmaraş depremlerinin yüksek yıkımına neden olan bir faktördü. Kurtarma çabalarını zorlaştıran çökmelere yol açan yüksek destek kolonu hataları yaşandı. 2018 genel seçimlerinde daha çok destek almak için hükümet, inşaat yönetmeliğini ihlal eden yapılar ve müteahhitler için af yasası çıkardı. Bunu, daha önceki hükûmetler de yapmıştı.[15] Bazı Türk mühendisler, imar affı ile şehirlerin "mezarlık" olabileceği konusunda daha önce uyarılarda bulunmuştu.[16]
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ "Mitigation works: Earthquake" (PDF). Earthquake Engineering Research Institute. 9 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2014.
- ^ "ASCE/SEI 7-2022 - Minimum Design Loads and Associated Criteria for Buildings and Other Structures". webstore.ansi.org. 19 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2024.
- ^ "ASCE 7 Geçmişi". 19 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2024.
- ^ "Seismic Provisions | American Institute of Steel Construction". www.aisc.org. 19 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2024.
- ^ "Eurocode 8: Design of structures for earthquake resistance | Eurocodes: Building the future". eurocodes.jrc.ec.europa.eu. 19 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2024.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 15 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Mayıs 2024.
- ^ a b c "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 21 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Mayıs 2024.
- ^ a b "China". iisee.kenken.go.jp. 15 Mayıs 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2024.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 14 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Mayıs 2024.
- ^ a b c d e f g "Earthquake Damage and Seismic Code for Buildings in Japan" (PDF). 3 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Nisan 2024.
- ^ a b c d "Outline and Features of Japanese Seismic Design Code" (PDF). 19 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Nisan 2024.
- ^ ""SEISMIC DESIGN AND CODES IN MEXICO", Mario ORDAZ and Roberto MELIZ, 13th World Conference on Earthquake Engineering Vancouver, B.C., Canada, August 1-6, 2004, Paper No. 4000" (PDF). 14 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Şubat 2023.
- ^ a b c d e f g h i j Cansız, Sinan (31 Ocak 2022). "Türkiye'de Kullanılan Deprem Yönetmeliklerinin Özellikleri ve Deprem Hesabının Değişimi". International Journal of Engineering Research and Development. 14 (1): 58-71. doi:10.29137/umagd.948025. ISSN 1308-5514. 14 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2023.
- ^ Odası, TMMOB İnşaat Mühendisleri. "TÜRKİYE BİNA DEPREM YÖNETMELİĞİ YAYINLANDI". www.imo.org.tr. 15 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2024.
- ^ "Turkey's lax policing of building codes known before quake". AP NEWS (İngilizce). 10 Şubat 2023. 10 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2023.
- ^ "Turkish cities could become 'graveyards' with building amnesty, engineers say". Reuters. 26 Şubat 2019. 19 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2023 – www.reuters.com vasıtasıyla.