Deprem yönetmeliği
Deprem yönetmeliği ya da sismik yönetmelik, deprem durumunda binalardaki mülkiyeti ve canı korumak için tasarlanmış bina yönetmelikleridir. Bu tür yönetmeliklere olan ihtiyaç, "Depremler öldürmez, binalar öldürür" ya da daha geniş biçimiyle “Depremler insanları yaralamaz veya öldürmez. Kötü inşa edilmiş insan yapımı yapılar insanları yaralar ve öldürür.” sözüne yansımıştır.[1]
Sismik yönetmelikler, yoğun nüfuslu bölgelerde ağır yıkıma neden olan büyük depremlere önlem olarak oluşturulmuş ve geliştirilmiştir. Genellikle, son depremlerden ve araştırma bulgularından elde edilen bilgilere dayanarak revize edilir ve bu nedenle sürekli olarak güncellenirler. Dünya çapında kullanılan birçok sismik yönetmelik vardır. Çoğu yönetmelik, binaların deprem etkilerine göre nasıl tasarlanacağına ilişkin temel yaklaşımları paylaşır, ancak teknik gereksinimlerinde farklılık gösterir ve yerel jeolojik koşulları, yaygın inşaat türlerini, tarihi konuları vb. ele alan bir kapsama sahip olur.
Ülkelere göre değiştir
Amerika Birleşik Devletleri
değiştir
Amerika birleşik devletlerinde yapıların deprem yükleri altındaki tasarımını yapmak için kullanılan baz ve yapı türüne göre (çelik, betonamarme vb.) özelleştirilmiş yönetmelikler bulunmaktadır.
Amerikan Ulusal Standartlar Enstitüsü (ANSI:The American National Standards Institute) tarafından yayınlanan ve içeriği Amerikan İnşaat Mühendisleri Derneği (ASCE:American Society of Civil Engineers) tarafından sağlanan ASCE/SEI 7-22 Bina ve Diğer Yapılar İçin Asgari Tasarım Yükleri (orj:Minimum Design Loads for Buildings and Other Structures) yönetmeliği bulunmaktadır.[2]
Yürürlüğe girmiş ASCE 7 yönetmelikleri aşağıda verilmiştir. Yönetmelik isminde sonda bulunan sayı yürürlük yılını ifade etmektedir.[3]
- ANSI A58.1-1972
- Minimum Design Loads for Buildings and Other Structures (ANSI/ASCE 7-88)
- Minimum Design Loads for Buildings and Other Structures, (ANSI/ASCE 7-93)
- Minimum Design Loads for Buildings and Other Structures (ANSI/ASCE 7-95)
- Minimum Design Loads for Buildings and Other Structures (ASCE 7-98)
- Minimum Design Loads for Buildings and Other Structures (SEI/ASCE 7-02)
- Minimum Design Loads for Buildings and Other Structures (ASCE/SEI 7-05)
- Minimum Design Loads for Buildings and Other Structures (ASCE/SEI 7-10)
- Minimum Design Loads and Associated Criteria for Buildings and Other Structures (ASCE/SEI 7-16)
- Minimum Design Loads and Associated Criteria for Buildings and Other Structures (ASCE/SEI 7-22)
Amerika Çelik Yapılar Enstitüsü (AISC:The American Institute of Steel Construction) tarafından geliştirilen ANSI/AISC 341-22 Yapısal Çelik Binalar İçin Sismik Hükümler (orj:Seismic Provisions for Structural Steel Buildings) yönetmeliği bulunmaktadır.
Yürürlüğe girmiş ANSI/AISC 314 yönetmelikleri aşağıda verilmiştir.[4]
- Seismic Provisions for Structural Steel Buildings - 1990
- Seismic Provisions for Structural Steel Buildings - 1992
- Seismic Provisions for Structural Steel Buildings - 1997
- Seismic Provisions for Structural Steel Buildings (1997) Supplement No. 1 - 1999
- Seismic Provisions for Structural Steel Buildings (1997) Supplement No. 2 - 2000
- Seismic Provisions for Structural Steel Buildings - 2002
- Seismic Provisions for Structural Steel Buildings (ANSI/AISC 341-05 and ANSI/AISC 341s1-05) - 2005
- Seismic Provisions for Structural Steel Buildings (ANSI/AISC 341-10) - 2010
- Seismic Provisions for Structural Steel Buildings (ANSI/AISC 341-16) - 2016
- Seismic Provisions for Structural Steel Buildings (ANSI/AISC 341-22) - 2022
Avrupa Birliği
değiştir
Avrupa Birliği üyesi ülkeleri için Euro Kodları (Eurocode) yönetmelikleri bulunmaktadır. Bu yönetmeliklerdeki bazı katsayılar üye ülkeler için farklılar bulunabilir. Bu durumda yayınlanan ulusal ekler yürürlüğe girmiştir.[5]
- Eurocode 8: Depreme dayanıklı yapı tasarımı (Design of structures for earthquake resistance)
- EN 1998-1:2004 Bölüm 1: Genel kurallar, sismik etkiler ve binalara ilişkin kurallar (Part 1: General rules, seismic actions and rules for buildings)
- EN 1998-2:2005 Bölüm 2: Köprüler (Part 2: Bridges)
- EN 1998-3:2005 Bölüm 3: Binaların değerlendirilmesi ve güçlendirilmesi (Part 3: Assessment and retrofitting of buildings)
- EN 1998-4:2006 Bölüm 4: Silolar, tanklar ve boru hatları (Part 4: Silos, tanks and pipelines)
- EN 1998-5:2004 Bölüm 5: Temeller, istinat yapıları ve jeoteknik hususlar (Part 5: Foundations, retaining structures and geotechnical aspects)
- EN 1998-6:2005 Bölüm 6: Kuleler, direkler ve bacalar (Part 6: Towers, masts and chimneys)
Japonya
değiştir
1891 yılında meydana gelen Nobi depreminden (M=7.9, 7,273 ölüm) sonra 1892 yılında Deprem Araştırma Komitesi kuruldu. 1925 yılında bu komite Deprem Araştırma Ensititüsü olarak genişletilip Tokyo Üniversitesi'ne bağlandı.[6]
• Kentsel İmar Hukuku (Urban Buildng Law) - 1919 değiştir
1919 yılında Japonya, yangın güvenliği, sismik güvenlik, kamu hijyeni, doluluk/işlev kontrolü, bina yüksekliği, site sınırlarından geri çekilme ve benzeri konuları kapsayan kapsamlı bir bina kanunu (Kentsel Bina Kanunu) yürürlüğe koymuştur.[7]
• Kentsel İmar Hukuku (Urban Buildng Law) - 1924 değiştir
1923 yılında meydana gelen Büyük Kanto Depremi (M=7.9 105,000 ölüm veya kayıp) sonrasında 1924 yılında yönetmelik güncellenmiştir. En önemli değişiklik yatay sismik yük katsayısının en az 0.1 olarak alınarak deprem tasarım hesaplarının yapılması olmuştur.[6] Bu yönetmelik ayrıca dünyadaki ilk sismik tasarım yönetimini anlatan yönetmelik olmuştur.[7]
• Yapı Standartları Kanunu (Buildng Standart Law) - 1950 değiştir
2.Dünya Savaşı'nda sonra 1950 yılında Yapı Standartları Kanunu (Building Standart Law) ismiyle güncellenen yönetmelikte yük birleşimleri, kalıcı (uzun dönem), geçici (kısa dönem) yükler gibi tanımlamalar belirtilmiştir. Önceki yönetmelikte olan yatay sismik yük katsayısı 0.2 olarak güncellenmiştir.[6]
• Yapı Standartları Kanunu (Buildng Standart Law) - 1968 değiştir
1968 yılında meydana gelen Tokachi-oki Depremi (M=7.9, 52 ölüm) sonra özellikle betonarme yapılarda meydana büyük hasarlardan sonra yapıların hasar almaya karşı yeterli dayanıma sahip olmadığı gözlenmiştir. Bu yönetmelikte betonarme kolonlarda kesme donatısı hakkında önemli güncellemeler yapılmıştır.[6] Ayrıca bu depremden sonra "Yeni Sismik Tasarım Yönteminin Geliştirilmesi" isimli ulusal bir araştırma projesi yürütülmeye başlanmıştır.[7]
• Yapı Standartları Kanunu (Buildng Standart Law) - 1980 değiştir
1972'den 1977'ye kadar süren "Yeni Sismik Tasarım Yöntemi Geliştirilmesi" araştırma projesi sonucunda yeni bir yöntem sunulabilmiştir. 1978 yılında meydana gelen Miyagi-ken-oki Depremi (M=7.4, 28 ölüm) sonrasında bu yöntemin tasarımcılar tarafından benimsenmesi hızlanmıştır. Bu yöntem 1980 yılında güncellenen yönetmeliğe girmiştir.[6] Bu yönetmelikte daha önce 0.2 olarak alınan yatay sismik yük katsayısı 1.0'a yükseltilmiş ve yapısal sünekliği dikkate alan doğrusal olmayan analiz yöntemler belirtilmiş.[7]
• Yapı Standartları Kanunu (Buildng Standart Law) - 1998 değiştir
Önceki yönetmelikte belirtilen hesap yöntemlerinin geçerliliği 1995 yılında meydana gelen Büyük Hanshin- Awaji Depremi (M=7.2, 6,430 ölüm) sonrası 1998 yılında yönetmelikte güncellemeye gidilmiştir. Bu yönetmelikte şekil faktöründe küçük değişiklikler ile performansa dayalı "Tepki ve Limit Kapasite Yöntemi" belirtilmiştir.[6]
2011 yılında meydana gelen 2011 Tōhoku depremi ve tsunamisi (M=9.0, 19,000 ölüm veya kayıp) sonrası yönetmelikte güncelleme yapılmamıştır. Ancak tsunami tahliyesi için tebliğ yayınlanmıştır.[6]
Meksika
değiştir
İlk Meksiko bina yönetmeliği 1942'de yayınlandı; 1966'dan bu yana, yapısal tasarıma yönelik bir yönetmelik içermektedir ve ülke genelindeki belediyeler için bir referans görevi görür. 1976'da yönetmelik güncellendi ve tüm malzemeler ve yapısal sistemler için limit durum felsefesine dayanan tutarlı bir format benimsedi. Şubat 2004'te yeni bir yönetmelik daha yayınlandı.[8]
Türkiye
değiştir
Aktif ve tehlikeli fay hatlarına sahip Türkiye'de yürürlüğe giren deprem yönetmelikleri aşağıda verilmiştir.[9]
• Zelzele Mıntıkalarında Yapılacak İnşaata Ait İtalyan Yapı Talimatnamesi (1940) değiştir
1939 yılında meydana gelen Erzincan depremi sonrasında o zamanki adıyla Nafia Bkanlığı (Bayındırlık Bakanlığı) tarafından İtalyan yönemeliğinin Türkçeye çevrilmesiyle değişiklik yapılmadan 1940 yılında yürürlüğe girmiştir. Türkiye bu yönetmeliğe göre iki deprem bölgesine ayrılmıştır.[9]
• Zelzele Mıntıkaları Muvakkat Yapı Talimatnamesi (1944) değiştir
Erzincan depreminden sonra 1942 Niksar-Erbaa, 1943 Adapazarı-Hendek, 1943 Tosya-Ladik ve 1944 Bolu-Gerede'de meydana gelen depremlerden sonra yürürlüğe girmiştir. Ayrıca yayınlanan "1945 Yersarsıntısı Bölgeleri Haritası"na göre 3 bölgeye ayrılmıştır.[9] Bunlar:
-Büyük Hasara Uğramış Yerler
-Tehlikeli Yersarsıntısı Bölgeleri
-Tehlikesiz Bölgeler
• Türkiye Yersarsıntısı Bölgeleri Yapı Yönetmeliği (1949) değiştir
1949 yılında yürürlüğe giren yönetmelikte deprem bölgeleri haritasi yönetmelik içinde sunulmuştur.[9]
• Yersarsıntısı Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik (1953) değiştir
Prensip olarak 1949'da yayınlanan yönetmeliğin revize edilmiş halidir. Bu yönetmelik ile zemin sınıflandırmaları da somut şekilde belirlenmeye başlanmıştır.[9]
• Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik (ABYYHY-1962) değiştir
Önceki yönetmeliğin devamı niteliğindedir.
• Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik (ABYYHY-1968) değiştir
Bu yönetmelik ile betonarme yapıların hesap ve tasarımı için boyutlarının tanımlanması yönetmeliğe girmiştir. Deprem hesabı bir önceki yönetmeliğe göre daha detaylandırılmıştır.Türkiye bu yönetmeliğe göre 3 deprem bölgesine ayrılmıştır.[9]
• Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik (ABYYHY-1975) değiştir
Günümüz yönetmeliklerine yakın bir yönetmeliktir. Geliştirilen deprem bölgeleri haritası önceki yıllara göre daha kapsamlı hazırlanmıştır. Haritada 5 bölge bulunmaktadır. En tehlikeli bölgeler 1.derece olarak sınıflandırılmıştır. Bu harita günümüzde kullanılan deprem tehlike haritasına oldukça benzemektedir.[9]
• Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik (ABYYHY-1998) değiştir
Bu yönetmelik ile yapısal düzensizlikler ile ilgili koşullar detaylandırılmaya başlanmıştır. Ayrıca deprem kuvvetlerinin hesabı için yeni yöntemler; eşdeğer deprem yöntemi, mod birleştirme yöntemi ve zaman tanım alanında hesap yöntemi, ilk kez bu yönetmelik ile detaylandırılmıştır.[9]
• Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik (DBYBHY-2007) değiştir
1995 Kobe depremi ve 1999 Gölcük depremi sonrasında Türkiye ve dünyadaki deprem yönetmelikleri önemli revizyonlara gitmiştir. Yine bu dönemde hazır beton ve yapı denetim sistemi zorunlu hale getirilmiştir. Önceki yönetmeliklerde prensip olarak deprem kuvveti esaslı tasarım ile birlikte ek olarak şekil değiştirme esaslı yaklaşımlarda sunulmuştur. Bu yaklaşımın nedeni deprem sonrası yapıların can güvenliğini sağlaması sonrası aldıkları ağır hasarlar nedeniyle kullanılamaz hale gelmesidir. Ayrıca bu yönetmelik ile mevcut yapıların değerlendirilmesi ve güçlendirilmesi amacıyla ilgili koşullar ilk kez yürürlüğe girmiştir. Deprem bölgeleri için hazırlanan harita önceki haritaların geliştirilmiş halidir. Haritada 5 bölge bulunmaktadır. En tehlikeli bölgeler 1.derece olarak sınıflandırılmıştır.[9] 2024 yapı stoğu düşünüldüğünde yapıların çoğu bu yönetmeliğe göre tasarlanmış ve inşa edilmiştir.
• Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği (TBDY-2018) değiştir
Resmi Gazete'nin 18 Mart 2018 tarihli ve 30364 Sayılı Mükerrer sayısında "Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği" ile "Türkiye Deprem Tehlike Haritası ve Parametre Değerleri Hakkında Bakanlar Kurulu Kararı" ile yayınlandı ve 1 Ocak 2019 tarihi itibarıyla yürürlüğe gimiştir.[10] Yayın yılı değişmeden halen güncelleme almaktadır. Amerkian yönetmelikleri temel alınarak hazırlanmıştır. Ancak yapılan karşılaştırma çalışmalarına göre Türk yönetmeliğinin Amerikan yönetmliğine göre daha ihtiyatlı olduğu sonuçları çıkarılmıştır. 1998 yılından sonra yayınlanan en kapsamlı yönetmelik olmuştur. Önceki yönetmeliklerden en önemli özelliği farklı yapıların birden fazla performans hedeflerine göre tasarıma izin vermesidir. Deprem tehlike haritasında ise önceki haritalardan farklı olarak bölgeler kaldırılmış ve yapı koordinatlarına göre deprem tehlikesi ivmesel değerler olarak interaktif harita üzerinden sunulmuştur. Ayrıca sadece yatay deprem tasarımı değil düşey deprem tasarım da bu yönetmelik ile yayınlanmıştır.[9]
Deprem yönetmeliğinin yetersiz uygulanması, 50.000'den fazla insanın öldüğü 2023 Kahramanmaraş depremlerinin yüksek yıkımına neden olan bir faktördü. Kurtarma çabalarını zorlaştıran çökmelere yol açan yüksek destek kolonu hataları yaşandı. 2018 genel seçimlerinde daha çok destek almak için hükümet, inşaat yönetmeliğini ihlal eden yapılar ve müteahhitler için af yasası çıkardı. Bunu, daha önceki hükûmetler de yapmıştı.[11] Bazı Türk mühendisler, imar affı ile şehirlerin "mezarlık" olabileceği konusunda daha önce uyarılarda bulunmuştu.[12]
Ayrıca bakınız değiştir
Kaynakça değiştir
- ^ "Mitigation works: Earthquake" (PDF). Earthquake Engineering Research Institute. 9 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2014.
- ^ "ASCE/SEI 7-2022 - Minimum Design Loads and Associated Criteria for Buildings and Other Structures". webstore.ansi.org. Erişim tarihi: 2024-04-19.
- ^ "ASCE 7 Geçmişi". Erişim tarihi: 19 Nisan 2024.
- ^ "Seismic Provisions | American Institute of Steel Construction". www.aisc.org. Erişim tarihi: 2024-04-19.
- ^ "Eurocode 8: Design of structures for earthquake resistance | Eurocodes: Building the future". eurocodes.jrc.ec.europa.eu. Erişim tarihi: 2024-04-19.
- ^ a b c d e f g "Earthquake Damage and Seismic Code for Buildings in Japan" (PDF). Erişim tarihi: 19 Nisan 2024.
- ^ a b c d "Outline and Features of Japanese Seismic Design Code" (PDF). Erişim tarihi: 19 Nisan 2024.
- ^ ""SEISMIC DESIGN AND CODES IN MEXICO", Mario ORDAZ and Roberto MELIZ, 13th World Conference on Earthquake Engineering Vancouver, B.C., Canada, August 1-6, 2004, Paper No. 4000" (PDF). 14 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Şubat 2023.
- ^ a b c d e f g h i j Cansız, Sinan (31 Ocak 2022). "Türkiye'de Kullanılan Deprem Yönetmeliklerinin Özellikleri ve Deprem Hesabının Değişimi". International Journal of Engineering Research and Development. 14 (1): 58-71. doi:10.29137/umagd.948025. ISSN 1308-5514. 14 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2023.
- ^ Odası, TMMOB İnşaat Mühendisleri. "TÜRKİYE BİNA DEPREM YÖNETMELİĞİ YAYINLANDI". www.imo.org.tr. 15 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2024.
- ^ "Turkey's lax policing of building codes known before quake". AP NEWS (İngilizce). 10 Şubat 2023. 10 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2023.
- ^ "Turkish cities could become 'graveyards' with building amnesty, engineers say". Reuters. 26 Şubat 2019. 19 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2023 – www.reuters.com vasıtasıyla.