Buyruldu
Buyruldu (Osmanlı Türkçesi: بویورلدی, eski telaffuz ile "buyruldı",[1]) Osmanlı İmparatorluğu devlet teşkilatında başta sadrazam, olmak üzere vezirler, beylerbeyleri, sancak beyleri gibi yüksek dereceli devlet yetkilileri tarafından astlarına veya ilgili kişilere hitaben yazılan, bir emri, kararı veya bir işlemin onaylandığını bildiren resmi belgelerdir.[2] Kelime, Türkçe "buyurmak" fiilinin edilgen geçmiş zaman kipinden türemiş olup, "emredildi", "talimat verildi" anlamına gelir.[3][4] Bu ifade, Azericede de benzer bir anlamda kullanılmaktadır.
Buyruldular, Osmanlı idarî yazışmalarında önemli bir yer tutmuş ve özellikle 17. yüzyıldan itibaren yaygınlaşmıştır. Bu belgeler, Osmanlı bürokrasisinin işleyişi, emir-komuta zinciri ve dönemin idarî, sosyal ve ekonomik yapısı hakkında değerli bilgiler sunan birincil kaynaklar arasındadır.
Terminoloji ve Türleri
değiştirSadrazamlık makamı olan Bâb-ı Âli'deki kalemlerden, özellikle Mektûbî Kalemi'nden sadrazam adına çıkarılan buyruldulara, sadrazamın yüksek konumunu ifade etmek üzere Buyruldu-yı Sâmî (Yüce Buyruldu) veya Sadr-ı Âlî Buyruldusu denilirdi. Diğer vezirler, beylerbeyi veya diğer yetkililer tarafından yazılan buyruldular ise genellikle Buyruldu-yı Âlî (Yüksek Buyruldu) veya sadece "buyruldu" olarak anılırdı.[5]
Sadrazamlık makamı olan Bâb-ı Âlî'nin Mektûbî Kalemi'nden verilen buyruldu belgelerine Buyruldu-yı Samî, diğerleri ise Buyruldu-yı Âlî adı verilirdi.[5]
Buyruldular, veriliş amaçları ve yazıldıkları yerlere göre de sınıflandırılabilir:
İçerik ve Veriliş Sebebine Göre
değiştir- İstek (Arz, Arzuhal) Üzerine Yazılan Buyruldular: Genellikle bir alt makamdan veya bir şahıstan gelen bir talep, şikayet veya durum bildirimini içeren arz, arzuhal, telhis veya takrir gibi bir belgenin üzerine veya kenarına yazılırdı. Bu durumda buyruldu, sunulan konuya dair verilen kararı veya emri içerirdi.
- Doğrudan Verilen Buyruldular: Herhangi bir ön talebe dayanmaksızın, yetkilinin doğrudan kendi inisiyatifiyle verdiği emirleri içeren buyruldulardır.
Yazıldığı Yer Bakımından
değiştir- Merkezde Yazılan Buyruldular: Başta Bâb-ı Âlî olmak üzere, başkent İstanbul'daki merkezi yönetim birimlerinde düzenlenen buyruldulardır.
- Taşrada Yazılan Buyruldular: Eyaletlerdeki beylerbeyleri, sancaklardaki sancak beyleri veya diğer taşra görevlileri tarafından kendi yetki alanları dahilinde düzenlenen buyruldulardır.
Paleografik Özellikleri
değiştirBuyruldu belgelerinde kullanılan "buyruldu" kelimesi, zamanla kendine özgü, şifreli ve son derece stilize bir imza formuna dönüşmüştür. Bu değişim, hem belgelerin resmiyetini pekiştirmek hem de yazımda sürat kazanmak amacıyla gerçekleşmiştir.
16. yüzyıla ait bazı erken örneklerde "buyruldu" kelimesi, divanî veya siyakat kırması hatlarla, harfleri nispeten açık ve okunaklı bir şekilde yazılırdı. Zamanla, özellikle yazım hızını artırma ihtiyacıyla, kelimenin harfleri değişime uğramıştır. Önce "vav" (و) ve "rı" (ر) harflerinden sonraki harfler (ل، د، ی) birer "diş" (dendâne) veya küçük "u" benzeri kıvrımlar haline gelmeye başlamıştır. Ardından kelimenin başındaki "be" (ب) ve "ye" (ی) harfleri de asli formlarını yitirerek bu stilize yapıya dahil olmuştur.
"Buyruldu" kelimesi, başlangıçta yukarı doğru çıkan, ardından aşağıya inip tekrar yükselen ve kalemi kaldırmadan birbirine bitişik beş veya altı "diş" (veya "u" benzeri kıvrım) ile yazılan ve son kıvrımın ucunun genellikle yukarı doğru kıvrılarak uzadığı, kendine has bir istılah (alışılmış özel yazım şekli) kazanmıştır. Bu uzantı, belgenin türüne ve yazıldığı alana göre uzunluğu değişen bir "kuyruk" (dumba veya zeyl) oluştururdu.
17 ve 18. yüzyıllarda "buyruldu" istılahı büyük ölçüde oturmuş olmakla birlikte, farklı kâtiplerin elinden çıkması veya farklı kalemlerde (bürolarda) yazılması nedeniyle küçük üslup farklılıkları görülebilmekteydi. Ancak, merkez (İstanbul) ile taşra evrakı üzerindeki buyruldu istılahları arasında büyük farkların olmaması, merkezdeki paleografik gelişmelerin taşraya da büyük ölçüde yansıdığını göstermektedir.
Özellikle üzerine işlem yapılan arzuhal gibi belgelerde, buyruldunun sonundaki "kuyruk" kısmının sola doğru oldukça uzatıldığı ve ardından yukarı kıvrıldığı görülür. Bazen emrin bazı kelimeleri veya belgenin içeriğine dair kısa notlar bu kuyruğun içine veya etrafına yazılabilirdi. Daha dar alanlara yazılan buyruldularda ise bu kuyruk daha kısa tutulurdu.
19. yüzyılın ilk yarısında, "buyruldu" kelimesinin yazımı daha önceki asırlardan kolaylıkla ayırt edilebilecek bir forma bürünmüştür. Kelimenin başlangıç çizgisi yukarı doğru daha belirgin bir şekilde uzatılırken, "dişler" daha sıkışık ve küçük bir hal almıştır.
Doğrulama ve Geçerlilik
değiştirSadrazamlar ve diğer üst düzey yetkililer, buyruldunun doğruluğunu ve geçerliliğini teyit etmek amacıyla, belgenin başında yer alan ve kendi unvanlarını içeren elkāb kısmının üzerine, genellikle kırmızı mürekkeple, Arapça "sahh" (صح - sahihtir, doğrudur) kelimesini veya bu kelimenin stilize edilmiş bir işaretini (pençe veya imza benzeri) koyarlardı.[5] Bu "sah" işareti, emrin en üst yetkili tarafından görüldüğünü ve onaylandığını gösteren önemli bir unsurdur.
Ayrıca Bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Tuğra ve Pençeler ile Fermân ve Buyuruldulara Dair”, TTK Belleten, V/19 (1941), s. 289-318
- ^ "Türk Dil Kurumu | Sözlük". sozluk.gov.tr. 29 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023.
- ^ "BUYRULDU". TDV İslâm Ansiklopedisi. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023.
- ^ "buyrultu". Nişanyan Sözlük. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023.
- ^ a b c "BUYRULDU". TDV İslâm Ansiklopedisi. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2023.
- Mübahat Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili (diplomatik).
.svg){kind=small} | Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |