Vikipedi

Balkan Savaşlarında Arnavut Katliamları

1912-1913 Balkan Savaşları'nda Arnavutların öldürülmesi

Balkan Savaşları'nda Arnavut katliamları, 1912-1913 yılları arasında bölgede yaşanan çatışmalar sırasında Karadağ ve Sırp orduları ve paramiliterleri tarafından çeşitli vesilelerle[1][2] 1912-13 Birinci Balkan Savaşı sırasında, Sırbistan ve Karadağ, Avrupa, Amerikan ve Sırp muhalefet basını tarafından bildirilen Osmanlı İmparatorluğu güçlerini günümüz Arnavutluk ve Kosova'dan kovduktan sonra Arnavut nüfusa karşı bir dizi savaş suçları işledi.[3] Suçların çoğu Ekim 1912 ile 1913 yazı arasında işlendi. Zorunlu sürgünlerin ve katliamların amacı, yeni Balkan sınırlarını belirlemek için Londra Büyükelçiler Konferansı öncesi istatistiksel manipülasyondu.[3][4][5] Çağdaş hesaplara göre, bu dönemde 10.000 ila 25.000 Arnavut açlık ve soğuktan öldürüldü veya öldü.[3][5][6] Kurbanların çoğu çocuklar, kadınlar ve yaşlılardı.[7] Katliamlara ek olarak, bazı sivillerin dudakları ve burunları kesildi.[8]

Balkan Savaşlarında Arnavut Katliamları
BölgeArnavutluk, Kosova Vilayeti, Manastır Vilayeti
Tarih1912-1913
HedefEsas olarak Sırp Ordusu ve Karadağ ordusu tarafından Osmanlı İmparatorluğu'ndan alınıp işgal edilen Arnavutluk'ta Kuzey Makedonya'da ve Kosova'da bulunan müslüman veya katolik Arnavutlar bunun yanında Müslüman halk, Türkler
Saldırı türü
Tehcir, Katliam, Ölüm yürüyüşü, Yağma
İşleyenlerSırbistan Krallığı, Karadağ Krallığı
SebepOsmanlı'dan ele geçirilen bölgenin etnik yapısının değiştirilerek slavlaştırılması, bölgedeki Arnavut ve müslüman nüfusun hakimiyetine son verilmesi, ortodoks mezhebinin yayılması,
Balkan Savaşları ile İlgili Uluslararası Komisyon Raporu
31 Aralık 1912 New York Times gazete başlığı

Philip J. Cohen'e göre, Sırp Ordusu, bazı Arnavut kadınların çocuklarının Sırp askerlerinin eline düşmesine o kadar çok korktu ki buna izin vermektense öldürmeyi tercih ettiler.[9] Uluslararası bir gerçekleri bulma misyonu olan Carnegie Komisyonu, Sırp ve Karadağ ordularının "yalnızca Arnavutların yaşadığı bölgelerin etnik karakterinin tamamen değiştirilmesi " için geniş çaplı şiddet etnik temizlik uyguladığı sonucuna vardı.[10] Carnegie Uluslararası Barış Vakfı raporunu inceleyen Cohen, Sırp askerlerinin Arnavut sivillerin kulaklarını, burunlarını ve dillerini kesip gözlerini oyduklarını söyledi.[11] Cohen, Durham'ın Sırp askerlerinin Kosova'da insanların diri diri gömülmesine yardım ettiğini söylediğini de aktardı.[12]

Kosova Komitesi, bu dönemde Sırp, Karadağ ve Yunan hapishanelerinde yaklaşık 23.000 Arnavut'un öldüğünü bildirdi. Bir Arnavut imam örgütüne göre, Kosova'da Arnavutların Sırp orduları tarafından katledildiği yaklaşık 21.000 basit mezar vardı.[13] Ağustos ve Eylül 1913'te Sırp kuvvetleri 140 köyü tahrip etti ve 40.000 Arnavut'u kaçmaya zorladı.[14] Amerikan yardım komiseri Willard Howard 1914 Daily Mirror röportajında, General Carlos Popovitch'in, "Kaçmayın, biz kardeşiz ve arkadaşız. Zarar vermek niyetinde değiliz diye bağırdığını söyledi." Popovitch'e güvenen köylüler vurularak ya da yakılarak öldürülürken, evlerinden çıkamayan yaşlı kadınlar da yakıldı.[15] Howard, vahşetlerin savaş bittikten sonra işlendiğini söyledi.

Leo Freundlich'in 1912 tarihli raporuna göre, Popovitch Arnavut katliamların birçok sorumluydu ve Sırp birliklerinin Dıraç 'taki komutanı oldu.[16] Sırp Generaller Datidas Arkan ve Bozo Jankoviç'de, Kosova'da Sırp kontrolünü engelleyen herkesi öldürme yetkisine sahipti.[17] Sırbistan'daki Helsinki İnsan Hakları Komitesi tarafından Belgrad'da yayınlanan 2017 tarihli bir araştırma olan "Tarihsel Perspektiften Yugoslavya",[18] yayınında Sırp-Karadağ kuvvetlerinin 1912'de Kosova'yı işgal ettiğinde köylerin yakıldığını ve Arnavut Müslümanların kaçmak zorunda kaldığı belirtildi. Bazı vakayinameler, baş kesme yanı sıra mutilasyon olaylarından da söz etti .Leon Troçki, yaklaşık 25.000 Arnavut'un öldüğünü ve Pierre Loti, Balkan Savaşlarında yaklaşık 70.000 Müslüman'ın öldüğünü tahmin ediyordu. Freundlich'in vahşetlerle ilgili uluslararası haber öyküleri koleksiyonunu inceleyen 2000 tarihli bir raporda, Kosova'nın 1,1 milyon nüfusunun yaklaşık 50.000'inin kurban olduğu tahmin ediliyor.[19]

Arka Plan değiştir

Arnavut-Sırp ihtilafının kökleri, Arnavutların 1877-1878'de Sırbistan Prensliği'ne dahil olan bölgelerden sürülmesinde yatmaktadır.[20][21]Birinci Balkan Savaşı'nın patlak vermesinden önce Arnavutlar bir ulus devlet için savaşıyordu. 1912 ortalarında bir Arnavut isyanı, bir Arnavut vilayetinin kurulmasını da içeren bir talep listesi olan "14 Nokta "nın Osmanlı tarafından tanınmasıyla sonuçlandı.[22] Arnavut özerkliği ve Osmanlı zayıflığı için yapılan baskı, çağdaş bölgesel Hristiyan Balkan güçleri tarafından Hristiyan nüfuslarını yok etme tehdidi olarak görülüyordu. Arnavut akademik çalışmalarına göre, Arnavut özlemlerinin gerçekleşmesi Bulgaristan, Sırbistan, Karadağ ve Yunanistan tarafından olumsuz karşılandı. Balkan Birliği (Sırbistan, Karadağ, Yunanistan ve Bulgaristan) Osmanlı İmparatorluğu'na saldırdı ve sonraki birkaç ay içinde Arnavutların yaşadığı tüm Osmanlı topraklarını paylaştırdı.[2] Sırbistan ve Yunanistan krallıkları, günümüz Arnavutluk'unun ve Adriyatik kıyısındaki diğer Arnavutların yaşadığı toprakların çoğunu işgal etti. Karadağ, bugünkü kuzey Arnavutluk'un İşkodra civarındaki bir bölümünü işgal etti. Bölgedeki Sırp ordusu, rolünü yerel Ortodoks Hristiyan topluluklarını korumak ve İkinci Kosova Muharebesi'nin (1448) öcünü almak, Katolik Arnavutları Ortodoks Hristiyanlığa geçmeye zorlamak olarak gördü.[23][24] Dimitrije Tucović'e göre, Sırbistan topraklarını ikiye katladı. Çoğu Arnavut tarihçi, Karadağ, Yunanistan ve Sırbistan'ın Arnavut özerkliğini tanımadığını ve Balkan Savaşlarının iddia ettikleri Osmanlı topraklarında bunu durdurmak için yapıldığını söylüyor.[22]

Sırp-Karadağ kuvvetleri 1912'de Kosova Vilayeti'ni işgal ettiğinde, Arnavut nüfusun çoğu, işgalci orduların elinde yaşadıkları korkulan (ve fiili) şiddet nedeniyle kaçtı.[25] Sırp askerinin Kosova'yı fethetme çabası, kadın ve erkeklerin öldürülmesi ve evlerin yıkılması da dahil olmak üzere, çocukları ve kadınları etkileyen Arnavutlara karşı Sırp misillemesi nedeniyle imha imalarına sahipti.[26] Bu dönemde 235 köy yakıldı: 133'ü Sırp güçleri ve 102'si Karadağlılar tarafından.[27] Steven Schwarts; Durrës, Shkodër ve Shengjin'in ele geçirilmesi sırasında Sırp askerlerinin zavallı Arnavutları katlettiğini ve mallarını yağmaladığını yazmaktadır.[28] Arnavut Armend Bekaj'a göre, Sırpların Kosova'yı işgali yasadışıydı.[29] Anna Di Lellio, Sırp genişleme kampanyasının Arnavutları, anavatanlarında bir azınlık gibi hissettiren bir Sırp milliyetçi ideolojisini kabul etmeye zorladığını yazıyor.[30]

Katliamlar değiştir

İşkodra Vilayeti değiştir

Malisya değiştir

Karadağlıların Katolik Arnavutlara yönelik şiddetli zulümleri hakkında bir dizi rapor ortaya çıktı.[31] Karadağ'ın kontrolündeki bölgelerde, Katolik ve Müslüman Arnavutlar, Ortodoks Hristiyanlığa zorunlu kitlesel dönüşümlere maruz kaldılar.[32]

İşkodra değiştir

Sırp-Karadağ askerleri İşkodra'yı işgal ettiğinde, yaklaşık 10.000 Karadağlı asker öldü. Arnavutları Türklerle aynı kefeye koyan işgal orduları, yüzyıllar önce Türkler tarafından kendilerine yapılan muamelenin halktan intikamını aldılar. Şehir yağmalandı ve siviller (hastalar ve yaralılar ile çoğu Hristiyan olan kadın ve çocuklar dahil) katledildi.[33] 1913'ün sonlarında, uluslararası baskı, Sırp kuvvetlerinin İşkodra'dan çekilmesiyle sonuçlandı; şehrin Avusturya-Macaristan konsolosuna göre, Sırp birlikleri yaklaşık 600 Arnavut'u öldürdü.[31]

Morini değiştir

1912'de Sırp kuvvetleri Morini Boğazı'na (Qafa e Morinës) girdi ve 15 sivili öldürdü.[34]

Krasnik değiştir

Bir generale yardım eden bir İngiliz yüzbaşı, gelen Arnavut mültecilerle konuştu ve şunları bildirdi: "Rugova, Peja, Plav ve Gusinje'de Sırp ordusu, ulusal kimliklerini ilan eden Arnavutlara saldırdı. Krasnik'te geride kalan herhangi bir Arnavut, Sırp ordusu tarafından katledildi".[35][kaynak doğrulanamadı]

Kosova Vilayeti değiştir

Belgrad'daki Avusturya-Macaristan konsolosluğu Şubat 1913'te Sırp askerî güçlerinin Kabash, Tërpezë, Lubisht ve Gjylekar köylerinin tüm Arnavut sakinlerini idam ettiğini bildirdi.[36] Çetnikler, Üsküp'ün Arnavut mahallesini yerle bir etti ve şehrin Arnavut sakinlerinin bir kısmını öldürdü.[37]

Priştine değiştir

Arnavut köylüler yakındaki köylerde Sırpların Arnavut katliamlarını duyduklarında, bazı evler çaresizce kendilerini korumak için beyaz bayrak çektiler. Sırp ordusunun Ekim 1912'de Priştine'ye saldırması sırasında beyaz bayrağın görmezden gelindiği durumlarda, Arnavutlar (Osmanlı ve Osmanlı Arnavut subaylarının önderliğinde) beyaz bayrağa saldıran tüm Sırp askerlerini öldürdüler.[6] Sırp ordusu daha sonra bunu sivillere karşı acımasız bir misilleme yapmak için bir bahane olarak kullandı.

Ordu 22 Ekim'de Priştine'ye girdi.[38] Arnavut ve Türk haneleri yağmalandı ve yıkıldı, kadın ve çocuklar öldürüldü. Üsküp merkezli Danimarkalı bir gazeteci, Priştine'deki Sırp kampanyasının "Arnavut nüfusuna yönelik korkunç bir katliam karakterine büründüğünü" bildirdi. Sırp işgalinin ilk günlerinde Priştine'de tahminen 5.000 kişi öldürüldü.[39][40][41] Olaylar, bölgenin demografisini değiştirmeye yönelik erken bir girişim olarak yorumlandı. Sırp yerleşimciler şehre getirildi ve Sırbistan Başbakanı Nikola Pašić 1.214 akre (491 hektar) araziyi satın aldı.[42]Plisi giyen Priştineliler Sırp ordusu tarafından hedef alındı; Türk fesi takanlar güvendeydi ve fesin fiyatı hızla yükseldi.[43][kaynak güvenilir mi?]

Gazimestan değiştir

Sırp kuvvetleri 1913'te Gazimestan'a girdiğinde 5.000 Arnavut'u öldürdüler.[44]

Yakova değiştir

Yakova, Sırp-Karadağ ordusunun elinde acı çekti. New York Times, darağacındaki insanların yolun iki tarafına asıldığını ve Yakova'ya giden yolun bir "darağacı sokağı" haline geldiğini bildirdi. Bölgesel Karadağlı paramiliter Arnavut nüfusunu istismar etti.[45]

Sırp rahipler, Arnavut Katoliklerini zorla Sırp Ortodoksluğuna dönüştürdüler.[24] 20 Mart 1913 Neue Freie Presse makalesine göre, Ortodoks rahipler ve ordu 300 Yakova Katolikini Ortodoks inancına dönüştürdü; İnancından vazgeçmeyi reddeden Fransisken Pater Angelus işkence gördü ve süngü ile öldürüldü. Priştine'deki Tarih Enstitüsü, Karadağ'ın Mart 1913'te 1.700'den fazla Arnavut Katolik'i Yakova bölgesinde zorla Sırp Ortodoks inancına dönmeye sevk ettiğini bildirdi.[46]Albert von Mensdorff-Pouilly-Dietrichstein 10 Mart 1912'de Edward Grey'e verdiği bir röportajda Sırp askerlerinin Yakova'daki Müslüman ve Katolik Arnavutlara "barbarca" davrandığını söyledi.[47]

Prizren değiştir

Sırp ordusu Prizren şehrini kontrol ettiğinde, Arnavut sivil nüfusuna karşı baskıcı önlemler aldı; Sırp müfrezeleri evlere girdi, yağmaladı, şiddet eylemleri gerçekleştirdi ve ayrım gözetmeksizin öldürüldü.[3] Sırp işgalinin ilk günlerinde yaklaşık 400 kişi "yok edildi". Yaklaşık 1.500 Arnavut cesedi sokaklarda yatıyordu, ve yabancı gazetecilerin şehirden çıkmaları yasaklandı. Sırp askeri ve paramiliter operasyonundan sonra Prizren "ölüm krallığı" olarak tanındı.[6] General Božidar Janković, şehrin hayatta kalan Arnavut liderlerini, kurtarılmaları için Sırp Kralı I. Peter Karađorđević'e şükranlarını ifade eden bir bildiri imzalamaya zorladı. Prizren ve çevresinde tahminen 5.000 Arnavut öldürüldü. İngiliz gezgin Edith Durham ve bir İngiliz askeri ataşesinin Ekim 1912'de Prizren'i ziyaret etmesi gerekiyordu, ancak gezi yetkililer tarafından iptal edildi. Durham, "Yaralı Karadağlılara [askerlere] neden gitmeme izin verilmediğini sordum, güldüler ve 'Orada bir Arnavut'ta bile burun bırakmadık!' dediler. Bir İngiliz subayı için hiç hoş bir görüntü değil."[40] Durham sonunda Kosova'daki bir kuzey Arnavut karakolunu ziyaret etti ve burada üst dudakları ve burunları kesilmiş esir Osmanlı askerleriyle tanıştı.[48]

Prizren, Sırp güçlerine karşı hiçbir direniş göstermediyse de, bu kan dökülmesini engellemedi; Prizren, Priştine'den sonra katliamlardan en çok etkilenen ikinci Arnavut şehri oldu. Sırp güçleri evleri işgal etti ve yollarına çıkan herkesi taciz etti ve Sırp işgalinin ilk birkaç gününde 400 kadar insan öldü. Sırp birlikleri batıya doğru yola çıktıklarında, ekipmanlarını taşıyacak at bulamadılar ve 200'u Arnavut kullandılar; çoğu yol boyunca bitkin düştü.[49][50]

Birçok Arnavut, Oscar Prochazka'nın onları karşıladığı Avusturya konsolosluğuna kaçtı. Sırplar vazgeçilmelerini istediler ve konsolos reddetti; Sırplar daha sonra konsolosluğu bastı.[51]

Rugova değiştir

1913'te General Janko Vukotić, gazeteci Edith Durham'a askerlerinin Rugova'nın sivil nüfusuna karşı vahşet işlediklerini söyledi. Gazetecinin tepkilerine yanıt olarak, bildirildiğine göre, "Ama onlar canavar, vahşi hayvanlar. Biz çok iyi yaptık".[52] Sloven yazar Božidar Jezernik, bunu Karadağ'ın hedefi olan, yerel Müslümanları yeni ele geçirdikleri topraklardan çıkarma ve yeniden yerleştirme kanıtlamak olarak yorumlamıştır.[52]

Ferizovik değiştir

Ferizovik'in (Osmanlı döneminde bu adla bilinirdi) Sırp ordusu tarafından ele geçirilmesi ve sonraki olaylar çağdaş hesaplarda belgelenmiştir. Sırp ordusunun girişini bir nüfus katliamı izledi.[38] Leo Freundlich, Arnavutluk'un Golgotha bölgesinde çağdaş raporlar kaydetti. Roma'daki Il Messaggero'nun savaş muhabirine göre, kasaba yıkıldı ve sakinlerinin çoğu öldürüldü.[53] Bölgedeki bir Katolik rahip, ilerleyen Sırp ordusuna karşı direnişin üç gün boyunca güçlü olduğunu bildirdi. Kasaba nihayet alındığında, kaçan yerel sakinler silahlarını teslim etmeleri halinde geri davet edildi. Bunu yaptıktan sonra, ordu 300 ila 400 kişiyi öldürdü; sadece birkaç Müslüman aile kaldı.[53] Freundlich, toplam ölüm sayısını 1.200 olarak tahmin etti.

Bölgedeki bir diğer birinci elden bilgi kaynağı, Kiev gazetesi Kievskaya Misl'in savaş muhabiri olan Lev Troçki'ydi . Ferizaj'dan aldığı raporlar, şehrin Sırp ordusu tarafından ele geçirilmesinden sonra meydana gelen cinayetleri ve yağmalamayı anlatıyor.[54]

Luma değiştir

 
Luma bölgesi

Sırp askerî güçleri 1912'de Luma'ya girdi ve yerel sakinlere saldırdı, kabile reislerini öldürdü, sığırları ele geçirdi ve köyleri yerle bir etti.[55] Bu yerel bir ayaklanmayı tetikledi.[55] (Bkz. Luma Muharebesi) Çatışmalar Sırp ordusunun ağır kaybı ile sonuçlandı, Adriyatik Denizine çıkmalarını geciktirdi. Sırp güçleri misilleme olarak bir yakıp yıkma politikası ve yaygın öldürmelerle karşılık verdi; genç yaşlı kadın erkek kadın camilere ve evlere barikat kurdu, kurşuna dizildi veya yakıldı. Yirmi beş bin kişi Kosova'ya ve batı Makedonya'ya kaçtı. Mark Levene'ye göre olaylar "yerelleştirilmiş bir soykırım"dı.[55]

General Božidar Janković, bölgedeki Arnavutların Sırp kuvvetlerinin Adriyatik Denizi'ne ilerlemeye devam etmesine izin vermeyeceklerini görünce, birliklerine vahşetlerini sürdürmelerini emretti.[3] Sırp ordusu Luma bölgesinde erkek, kadın ve çocukları katletti ve 100-200 ev ve 27 köyü yaktı.[6] Raporlar, kocalarının ve babalarının gözleri önünde samanlıklara bağlı kadın ve çocukların yakılması da dahil olmak üzere Sırp ordusunun vahşetine atıfta bulundu.[3] Luma'dan yaklaşık 400 adam Sırp makamlarına teslim oldu ve Prizren'e getirilip öldürüldü.[3]Daily Telegraph'ın haberine göre, "General Jankoviç'in birliklerinin gaddar davranışları, tarihteki tüm korkuları alt etti".[3]

İkinci Luma katliamı ertesi yıl meydana geldi. Büyükelçiler Konferansı ile Luma'nın Arnavutluk'un bir parçası olması gerektiğine karar verildikten sonra, Sırp ordusu başlangıçta geri çekilmeyi reddetti. Arnavutlar Eylül 1913'te isyan etti ve Luma yine Sırp ordusundan sert bir misilleme aldı. Uluslararası Komisyonun bir raporunda, bir Sırp askerinin isyancı Arnavutlara yönelik cezai seferi anlatan bir mektubuna atıfta bulunuldu:

"Sevgili Dostum, sana uzun uzun yazacak vaktim yok ama burada dehşet verici şeyler olduğunu söyleyebilirim. Onlardan dehşete kapılıyorum ve sürekli kendime erkeklerin nasıl bu kadar barbar olabildiklerini soruyorum. Bu korkunç. Size daha fazlasını söylemeye cesaret edemem ama Luma'nın (aynı adı taşıyan nehir boyunca uzanan bir Arnavut bölgesi) artık var olmadığını söyleyebilirim. Ceset, toz ve külden başka bir şey yok. 100, 150, 200 hanelik köyler var, burada artık tek bir adam yok, kelimenin tam anlamıyla bir yok. Onları kırk ila elli arasında vücutlarını topluyoruz ve sonra süngülerimizle son adama kadar deliyoruz. Her yerde yağma yapılıyor. Subaylar, askerlere Prizren'e gitmelerini ve çaldıkları şeyleri satmalarını söyledi."[2]

İtalyan günlük gazetesi Corriere delle Puglie'de Aralık 1913'te yayınlanan bir makale, Sırp makamları tarafından bir af ilan edildikten sonra Arnavutların Luma ve Debre'de katliama uğramalarını ayrıntılarıyla anlatan Büyük Güçlere gönderilen resmi bir raporu anlattı. Raporda, Sırp birlikleri tarafından öldürülen kişiler, yanma ve süngüleme de dahil olmak üzere ölüm nedenleriyle sıralandı. Raporda ayrıca Luma ve Has Bölgesinde yakılan ve yağmalanan köyler de yer aldı.[56] Luma'yı ziyaret eden bir Fransisken rahip, sokaklarda "zavallı süngülenmiş bebekleri" gördüğünü bildirdi.[57]

Opolje ve Restelica değiştir

Luma'daki yenilgiden sonra, Sırp birliklerine Opoja, Gora, Bellobrad, Brrut, Rrenc, Bresanë, Zym ve Qafëleshi köylerinin nüfusunu yok etmeleri emredildi. Binlerce erkek, kadın ve çocuk öldürüldü ve evleri yakıldı. Hayatta kalanlar, bazılarının boğulduğu dağlarda veya kuyularda saklandı; bir durumda, bir anne bebeğini suyun üzerinde tuttu. Bazıları yerel köprülerde öldürüldü ve cesetleri köpekler tarafından yenildi. Yerel çingeneler Sırp birliklerini davul ve müzikle karşıladılar; öldürüldüler ve Opoja camisine gömüldüler.[58] Restelica bölgesinde 13 mahalle yakıldı.[59]

Kumanova değiştir

İngiliz ordusu subayı Christopher Birdwood Thomson'a 1913'te Belgrad'da bir Sırp generali, 3. Sırp Ordusu'nun Kumanova'da Türk kuvvetlerini yenmesinden sonra şehre girdiklerini ve bütün köyleri yok ettiklerini, erkekleri, kadınları ve çocukları evlerinde katlettiklerini diğerlerini ise kıtlık ve soğuk altında ölümünee kaçmaya zorladıklarını söyledi. 1920'de şöyle yazdı: "Dünyanın herhangi bir yerinde veya tüm savaş tarihinde bundan daha korkunç bir şey olmadı".[60]

Gostivar değiştir

23-24 Ekim 1912'deki Kumanovo Muharebesi'nden sonra Sırp ordusunun Morava tümeni Gostivar'a girdi. Yüzlerce Arnavut öldürüldü ve bu da Viyana'dan protestolara yol açtı. Leopold Berchtold, katliamdan dehşete düştü, Belgrad'dan Arnavut topraklarından çekilmesini istedi.[61] 21 Kasım 1912'de Paris, Londra, Berlin, Roma ve Petrograd'a mektuplar yazdı: "Sırp ordusunun Arnavut halkına karşı davranışı, herhangi bir uluslararası insan hakları normuna ait değildir, ancak seçtikleri ülkelerin işgalinden sonra hiçbir uluslararası insan hakları normuna ait değildir. artık onunla başa çıkmanın yolu. Masum ve savunmasız halka karşı vahşice hareket ettiler”[62][63]

Üsküp değiştir

Konsolos yardımcısı WD Peckham, 27 Şubat 1913'te kendisini ziyaret eden Üsküp ve Ferizaj Katolik papazı tarafından binlerce Arnavut'un öldürüldüğü ve yüzlercesinin işkence gördüğü konusunda bilgilendirildi.[64] Sırp askerleri Arnavut bir ailenin evine girdi, karısına tecavüz etti ve kocayı kızlarının nerede saklandığını söyleyene kadar dövdü; kızları da tecavüze uğradı.[65]

Mitroviça değiştir

18 Kasım 1912'de Sir F. Cartwright, Sir Edward Gray'e Sırp ordusunun Mitrovica'ya girdiğini, Avusturya konsolosunu tutukladığını ve onu 15 gün boyunca esir tuttuğunu yazdı; konsolos, Arnavut sivillere yönelik mezalimlere tanık olduktan sonra Budapeşte'ye kaçtı.[66] 1912 tarihli bir The Japan Times gazetesi makalesine göre, Prizren ve Mitrovica'daki Avusturya konsolosları, Sırp hükûmeti, Sırp askerlerinin Arnavut sivilleri katlettiği haberlerinin Avusturya'ya ulaşmasını istemediği için tutuklandı.[67]

Volçetrin değiştir

Sırp askerleri 13 Ağustos 1913'te Vushtrri'ye girdiklerinde 17 Arnavut sivili öldürdü. Cinayetler, Üsküp'teki İngiliz konsolos yardımcısı WD Peckham'ın Belgrad'daki İngiliz büyükelçisi Ralph Paget'e yazdığı bir mektupta belgelendi.[68]

İpek değiştir

Sırp ordusu, Çetniklerin de yardımıyla 1912'de Peja (İpek) şehrini bombaladı ve köyleri yerle bir etti.[69] Edith Durham, Sırp ordusu 1913'te şehre girdikten sonra İpek'ten gelen mülteciler hakkında şunları yazdı:

"İyi eğitimli ve saygın bir İpekli orada olanları anlattı. "Her gün sokaklarda telal haykırıyordu 'Bugün Hükümet on (veya daha fazla) kişiyi vuracak! Hangi kişileri vuracaklarını veya neden vurulduklarını kimse bilmiyordu. On iki asker ateş etti ve kurbanlar yere düşerken, canlı ya da cansız üzerlerine kürekle vuruldu. Vaftiz ayinleri işkenceyle yapıldı. İnsanlar buz gibi soğuk nehre daldırıldı ve sonra merhamet içinyarı feryat edene kadar kıvrandırıldı". Birçok kişi vaftiz edilerek bana geldi."[57]

Peç (Peja-İpek)'te yaklaşık 10.000 Arnavuta zorla din değiştirtilmiştir.[70]

Yeni Pazar değiştir

1908'den 1913'e kadar Belgrad ve Bükreş'te bir İtalyan büyük ve askerî ataşe olan Carlo Papa di Castiglione d'Asti (1869-1955), ilerleyen Sırp ordusunu gözlemledi. Ordunun Sırp egemenliğini kolaylaştırmak için Yeni Pazar'ın Arnavut nüfusunu yok ettiğini bildirdi.[71] Sırp birlikleri Yeni Pazar Sancağı'na girdiğinde yüzlerce sivil öldürüldü. General Mihailo Zivkoviç'bağlı İbar Ordusu Yeni Pazar'ı da içine alan Sancak Bölgesine girdiğinde Arnavut nüfusu "soletudinem faciunt pacem appelant " ile pasifize etti. ("Bölgeyi çöle çevirip ve barışa çağırma" Yakıp yıkma taktiği ile masaya oturtma sindirme taktiği).[72][73]

Manastır Vilayeti değiştir

Ohri değiştir

Ohri kasabasında Sırp güçleri 500 Arnavut ve Türk'ü öldürdü.[10]

Debre değiştir

20 Eylül 1913'te Sırp Ordusu, Malisya 'nın Debre kentindeki bütün sığırları götürdü. Çobanların karşı koymasına rağmen hepsi öldürüldü. Sırplar ayrıca iki Luma reisini (Mehmet Edhemi ve Cafer Elezi) öldürdüler ve aşağı Debre İlçesindeki Peshkopi, Blliçë ve Dohoshisht köylerini ve yukarı Debre İlçesindeki diğer yedi köyü yağmaladılar ve yaktılar. Kadınlar, çocuklar ve yaşlılar işkence gördü ve öldürüldü.[74]

Sırp Ordusu Debre, Elbasan ve İşkodra üzerinden Arnavutluk'u işgal ederken, şehirleri ve köyleri topçularla bombaladılar. Arnavut hükûmeti Paris'teki delegelerine Sırbistan'ın amacının Arnavut devletini bastırmak ve Arnavut nüfusunu yok etmek olduğunu telgrafla bildirdi.[75]

Amerikan yardım komiseri William Howard 1914 Daily Mirror röportajında, Sırp birliklerinin Debre'de 100 köyü (12.000 ev ile) tahrip ettiğini ve 4.000 ila 8.000 Arnavut'un yakıldığını, süngüyle vurulduğunu veya vurularak öldürüldüğünü söyledi.[76] Sırp birlikleri Debre köylerini yağmaladığında, silahlı Arnavutlar askerleri öldürdü. Sırplar buna 24 köyü yakarak karşılık verdi.[77]

 
Uluslararası Carnegie komisyonu mültecilerle görüşürken

Pelagonya değiştir

Sırp binbaşı M. Vasić ve Vasilije Trbić Eylül 1912'de 30 Çetnik topladı ve beraber Desovo'ya gittiler ve burada 111 Arnavut erkeği vurdular ve köyü yerle bir ettiler.[78] Yakındaki Brailovo'da Trbić 60 Arnavut'u idam etti.[78]

Porcasi ve Sulp değiştir

Köylerde Sırp askerleri erkekleri dışarı çıkardı ve kadınlardan serbest bırakılmaları için fidye olarak para vermelerini istedi. Ödeme yapıldıktan sonra hepsi bir caminin içine kondular, onlarla birlikte camii havaya uçuruldu. Sulp'ta, 73 Arnavut da öldürüldü.[79]

Tiran değiştir

Tiran'da birçok Arnavut yerel Sırp askerleri tarafından ölene kadar dövüldü.[80]

Görgü Tanığı Bildirimleri değiştir

12 yıl boyunca İngiliz antropolog Edith Durham bölgeyi gezerek Arnavutluk ve Arnavutlar hakkında bilgi sahibi oldu.[81][82] Durham, Ağustos 1912'de Karadağ'daydı, Karadağ'ın sınır boyunca savaş hazırlıklarını gördü ve İngiliz basınını uyardı;[83] Karadağ'ın Osmanlıları bir çatışmaya kışkırtmaya çalıştığını düşündü ve Karadağ Kralı I. Nikola'nın ordusuna Arnavutluk'a topçu ateşi açmasını emrettiğinde düşmanlıkların patlak vermesine tanık oldu.[84] Savaş başladığında, Durham İngiliz basınına haber gönderdi; bir süre Karadağ'dan gelen tek savaş muhabiriydi.[84] Durham, gazetelerin "makalelerini kestiğini ve hatta değiştirdiğini" öğrenmeden önce Evening Chronicle ve Manchester Guardian için yazdı.[84]

Çatışmanın başlarında, Durham (bir hemşire) Kızıl Haç ile yardım çalışmalarına katıldı ve vahşetlerin farkına vardı.[82][85] Düşmanlıkların yakınında, yerle bir edilen köyleri ve mültecileri anlattı; bazıları müştemilatlara sığınmak zorunda kaldı.[39] Sırp ve Karadağlıların davranışları hakkında sert bir iddianame yazarak[81] evleri yıkılan binden fazla aileyi ziyaret etti ve Karadağlıların Arnavutlara karşı olumsuz bakış açısına dikkat çekti.[81] Durham, Kosova'da geçirdiği zamanı "kahramanlık" olarak gören ve "Luma'nın kadınlarını ve çocuklarını süngülemekten" bahsederken "neredeyse gülmekten boğulacak" bir Sırp subayı gibi cephe askerleriyle karşılaştı.[81] Diğer memurların yeni edinilen topraklarda "kimsenin kirli dili konuşmaya cesaret edemeyeceğini" (Arnavutça) söylediğini duydu[85] ve ona açıkça Katolik ve Müslüman Arnavutları Ortodoks Hristiyanlığa dönüştürmek için kullanılan şiddeti anlattılar.[85] Karadağ-Arnavutluk sınırında Durham, "komutanları" için "burun kesme" ve diğer sakatlamaları tanımladı.[82] Karadağ ordusunun eylemleri nedeniyle Kral Nicholas ile olan dostluğunu sona erdirdi.[86] Arnavut liderliği, bölgedeki orduların uyguladığı şiddete karşı çıkarak Durham'ın raporlarını milliyetçi söylemlerini güçlendirmek için kullandı.[87]

Sosyalist bir Kiev gazetesi tarafından Balkan Savaşları'nı ele alması için gönderilen Lev Troçki, Arnavutlara yönelik şiddet hakkında haber yaptı.[81][88] Üsküp'ün Sırp kontrolüne geçmesinden birkaç gün sonra Troçki, şehirdeki ve çevresindeki durumu anlattı.[88] Savaş alanında değildi, Makedonya'daki "dehşetlerden" söz eden bir Sırp arkadaşı gibi tanıklarla yaptığı tartışmalardan edindiği bilgileri derledi.[81] Arkadaş Üsküp'e seyahat etmek için askeri bir geçiş izni almıştı ve Troçki'ye şunları söyledi:[81][88]

... "... Dehşet aslında eski sınırı geçer geçmez başladı. Akşam beşe kadar Kumanovo'ya yaklaşıyorduk. Güneş batmış, hava kararmaya başlamıştı. Ama gökyüzü ne kadar karanlık olursa, alevlerin korkulu aydınlığı ona karşı o kadar parlak bir şekilde göze çarpıyordu. Etrafımızda yanmalar devam ediyordu. Bütün Arnavut köyleri ateş sütunlarına çevrilmişti;... Tüm ateşli monotonluğu içinde bu resim Üsküp'e kadar tekrarlandı... Üsküp'e varmadan iki gün önce, bölge sakinleri Vardar üzerindeki ana köprüde, yani şehrin tam merkezinde, başları kesik görülen Arnavut cesetlerinin yığını altında sabah uyanmışlardı.. Bazıları bunların “komitacılar” [çetnikler] tarafından öldürülen yerel Arnavutlar olduğunu, bazıları ise cesetlerin Vardar suları tarafından köprüye indirildiğini söyledi. Açık olan şey, bu başsız adamların savaşta öldürülmedikleriydi."[81][88][89]

Troçki'nin Sırp arkadaşının anlatımı, Sırp birliklerinin Üsküp'teki eylemlerine atıfta bulundu: Arnavut sakinlerine yönelik yağma, kundaklama ve işkence, bunlar hakkında kamuoyu önünde konuştular.[90] Üsküp'teki vahşetlerin çoğu, geceleri Sırp milisleri tarafından işlendi; sabah ana köprüde Vardar Nehri'nde yüzlerce başsız Arnavut cesedi vardı.[88] Cesetlerin savaş zayiatı olmadığı kesin olsa da, bölgeden Arnavutlar olup olmadığı veya yukarı Vardar'dan aşağı süzüldükleri bilinmiyordu.[88] Arnavut köyleri yakıldı ve düzensiz birlikler öldürmek ve yağmalamak için evleri işgal etti.[81] Troçki'nin Sırp arkadaşı, Üsküp'ün askeri bir kamp haline geldiğini ve Sırp köylü birliklerinin Arnavut evlerinden yiyecek, hayvan ve kapı ve pencereleri yağmaladığını söyledi.[88] Sırp subayın gaddarlığından tiksindiğini ifade etti, ancak bir onbaşı ona komitacılardan (paramiliterlerden) farklı olduklarını söyledi.[88] Onbaşıya göre, ordu "on iki yaşından küçük kimseyi öldürmez",[88] ancak "komitacılar vahşi bir spor olarak cinayet, soygun ve şiddete girerler".[88] Ordu yetkilileri, orduda yarattıkları utanç nedeniyle bazı komitacıları evlerine gönderdi.[91] Sırp muhbir, Troçki'ye "et çürüyor, insan eti olduğu kadar öküz eti de" yazdı; çatışma insanları "acımasızlaştırdı" ve "insani yönlerini" kaybetmelerine neden oldu. Troçki'nin Sırp arkadaşı, Kosova'da eylemlerini "tavuk kızartmak ve Arnautları [Arnavutları] öldürmek" olarak nitelendiren bir onbaşıyla karşılaştı. Ama biz bundan bıktık."[81] Troçki, Kievskaya Misl'e verdiği raporda, "Ekim 1912'deki Sırp işgalinin ardından Makedonya ve Kosovalı Arnavutlara karşı işlenen zulümler" hakkında yazdı.[92] Sırbistan Kralı I. Petar ön saflarda gezerken, mühimmat kurtarmak için Arnavutların ölümüne sopayla vurulması gerektiğini söyledi.[93][94] Troçki, vahşeti anlatan birkaç mektup yazdı: "Kanlı insanları izlerken 'nesnel olarak' burnunu sürebilen ve yukarıdan kışkırtılan, savunmasız insanları katleden bir birey, grup, parti veya sınıf tarih tarafından kınanmıştır. daha canlıyken çürümek ve solucan yemiş olmak".[95]

Bir İngiliz Dışişleri Bakanlığı raporunda, Üsküp'teki İtalyan konsolosundan gelen : "Sırp birlikleri tarafından işlenen vahşet ve onların mümkün olduğu kadar çok Arnavut sakininin kökünü kazımak gibi açık niyetleri" taşıdığını belirten bir telgrafa dikkat çekildi.[96] Doğu Demiryolunda gözetmen olarak çalışan İsviçreli bir mühendis, Belgrad'daki İngiliz büyükelçiliğine Sırp birliklerinin gelişinden sonra Üsküp'ü ayrıntılı olarak anlatan bir rapor sundu.[97] Raporda, Sırpların Müslüman nüfusa yönelik davranışlarının "her yönden zalimce" olduğu ve "amacı onların tamamen yok edilmesi" olduğu görülüyor.[96] Mühendis, silah sesinin günün erken saatlerinde başladığını ve geç saatlere kadar devam ettiğini yazdı; mahkumlara kötü davranıldı ve memurlar yargılanmadan vuruldu:[96] "Belirli yerlerdeki askerlere, imha amacıyla sekiz yaşından itibaren tüm Arnavutların öldürülmesi emri verildi. Sırplar hastalara, kadınlara ve çocuklara kötü davrandılar."[96] Raporunda camilerin yıkılması, köylerin yerle bir edilmesi ve Vardar Nehri'nde yüzen yaklaşık 500 cesedin anlatıldığı;[98] "Arnavutlar çaresizdi".[99]

Tarihsellik ve İddialar Üzerindeki Tartışmalar değiştir

Akademisyenler, Balkan Savaşlarından savaş zamanı yazışmalarını ilk elden kanıt olarak ele alıyor ve tarihçi Wolfgang Höpken, bu kaynakların dikkatli bir şekilde ele alınması gerektiğini söylüyor.[100] Höpken, ilk elden bilgi veren muhabirler (Troçki gibi) savaş alanının yakınında olmasalar da[100] Troçki'nin Balkan Savaşları hakkındaki açıklamalarının "en parlak ve en analitik savaş raporlarından bazıları" olduğunu söylüyor.[101]

Kölnische Zeitung'dan Richard von Mach gibi Balkanlar'da yaşayan çağdaş gazeteciler, bu hesapların genellikle üçüncü bir şahıstan veya "hatta tamamen kurgudan" olduğunu söyledi.[100] Carl Pauli gibi yazarlar bilgilerini isimsiz tanıklardan aldılar veya Arnavut çatışma bölgesi hakkında Arnavut kurbanlarına empatiyle yazan Leo Freundlich'in aşırıya kaçan derlemesinden kanıt topladılar.[100]Höpken'e göre, bu kaynaklar önemlidir, ancak bilgileri "kesinlikle kabul edilemez".[100] Höpken'e göre, sık sık alıntılanan Uluslararası Carnegie Komisyonu raporu, "tarihçi tarafından gereken yapıbozumcu bir çaba olmadan okunamaz".[100]

Ancak tarihçi Alan Kramer, Höpken'den farklı düşünmektedir.[10] Ona göre Carnegie Komisyonu raporunu "oldukça iyi belgelenmiş ve tarafsız bir soruşturma, abartılı iddialara soğukkanlılıkla şüpheyle yaklaşarak, bugüne kadar geliştirilmemiş sonuçlara ulaşılmış" bir rapor olarak görüyor. Balkanlar'daki diplomatik misyonlar, Balkan Savaşlarına katılanların tümü tarafından işlenen şiddet eylemleri hakkında defalarca söylentiler ve haberler gönderdiler,[102] ve çoğu zaman birinci elden veri elde edememelerinden şikayet ettiler.[102] İngiliz konsoloslarından gelen raporlar, Sırp düzensiz kuvvetlerinin 1912-1913'te Sırp ordusu tarafından yakalanmalarının ardından Kosova ve Makedonya'da gerçekleştirdiği birçok şiddet eylemini tanımladı.[101] İngiliz hükûmeti, şikayetlerin ve raporların doğruluğundan şüphelendi ve siyasi eylemde bulunmaktan çekindi.[103]

Sırbistan ile siyasi ilişkileri gergin olduğundan, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Sırp vahşetinin ayrıntılarını biriktirmekle yakından ilgilendi ve kaynaklarının güvenilirliğini dikkatle inceledi.[103] Avusturya-Macaristanlılar, sahip oldukları verilerin çoğu zaman "çok fazla abartı" olmasına rağmen,[103] doğrulanmış tanıklardan alınan ifadelerin, çocukların ve kadınların öldürülmesi, geniş çaplı hırsızlık ve köylerin yerle bir edilmesi olaylarını doğruladığını söylediler.[103] Üsküp'te, Avusturya-Macaristan konsolosu Heimroth, Viyana'ya raporlar ("Gausamkeiten der Serben gegen Albaner" gibi) göndermeden önce, vahşet haberlerini incelemek için yardımcılarını defalarca sahaya gönderdi.[104]

Katolik piskopos Lazër Mjeda tarafından Üsküp'ün Müslüman ve Arnavut sakinlerine yönelik Sırp şiddeti hakkında kapsamlı bir rapor ayrıntılı bir tartışmanın konusuydu ve raporun sağlam temellere dayandığı sonucuna vardı.[104] Konsolos Heimroth raporunda,[104] Sırp güçlerinin Üsküp'e geldikten sonra[105] Müslümanlara yönelik şiddeti durdurmadıkları için en azından hesap vermesi gerektiğini söyledi. Heimroth, Rus-Japon Savaşı'ndakinden daha fazla savaş şiddeti şikayeti aldığını ve Hristiyan kardeşlerini özgürleştirmeyi amaçlayan bir çatışmanın Ortodoks olmayan sakinleri yok etme girişimiyle sonuçlandığını söyledi.[105]

Tarafsız tanıklar arasında Doğu Demiryolundan yabancı işçiler ve mühendisler ile yerli ve yabancı Hristiyan din adamları vardı. Bazı gözlemciler, zorunlu nüfus hareketlerinin (etnik temizlik) organize bir imha çabasının parçası olduğundan şüpheleniyorlardı.[103] Höpken kaynaklarda bu pozisyon için yetersiz destek buluyor ve olaylar homojen etnik nüfuslara doğru devam eden rotayı "radikalleştirdi".[103] Tarihçi Mark Mazower, "Arnavut nüfusunu 'yok etme' konusundaki dikkatsiz konuşmalara" rağmen, Sırp silahlı kuvvetleri tarafından Kosova ve Manastır eyaletlerinde "belki de binlerce sivilin" öldürülmesinin "soykırımdan çok intikam tarafından yönlendirildiğini" yazıyor.[106]

Bununla birlikte Höpken, olaylara tanık olan "güvenilir" ve "parti dışı" muhbirlerin gözlemlerinin "hiç şüphe bırakmadığını" söylemektedir.[103] Höpken'in ikinci ve üçüncü el hesaplarda "şüpheli katliam anlatıları" dediği şeylerin dışında, doktorlar ve hemşireler "çatışmanın tüm kural ve düzenlemelerin ötesine geçtiğini" doğrulamaktadır.[103]

Arnavut literatüründe ve biliminde, Durham'ın açıklamalarında açıklanan eylemler, Sırp hükûmeti tarafından "Arnavutları yok etmek" için düzenlenen Arnavut karşıtı politikaların sonucudur.[85]Daut Dauti'ye göre, Durham'ın savaş zamanı raporları "Arnavutlara karşı işlenen vahşet ifadelerine denk geldi".[87] Durham'ın hesapları, bölgenin bir gezgin olan Rebecca West tarafından eleştirildi.[39] West, Durham'ı (Avusturya konsolosunun Prizren'deki Sırplar tarafından hadım edildiğini iddia eden 1912 tarihli sahte bir rapora verdiği destekle alay ederek) "saf" olarak nitelendirdi,[39] ancak tarihçi West'in iddialarınına aksine Benjamin Lieberman, West'in Sırp yanlısı önyargıyla suçladığını yazdı.[39] Lieberman, Durham'ın çatışmanın görgü tanığı olduğunu ve Troçki'nin Troçki ile Sırplarla yaptığı röportajlarda, onun muhbirlerinin asker arkadaşlarını (ve yurttaşlarını) olumsuz bir şekilde tasvir etme güdülerinden yoksun olduklarını söyledi.[39] Troçki, Durham ve diğerlerinin hesaplarını tutarlı olarak nitelendirdi ve birden fazla katliama atıfta bulunan Katolik Kilisesi yetkilileri gibi ek kaynaklar tarafından desteklendi.[39]

Tepkiler değiştir

Misha Glenny'ye göre, Sırp basını "Savaşa hazır olun! Ortak Sırp-Bulgar saldırısı her an başlayabilir!" gibi savaşın arifesinde vatansever histeriyi teşvik etmek için slogan başlıklar atıyordu. Bu olayların kökenlerinden biri de budur.[107]

Fransız general Frédéric-Georges Herr, 3 Ocak 1913'te "Arnavut masifinde, bu bölgeyi kana bulayan sayısız katliam, nüfusu güçlü oranlarda indirdi. Birçok köy yıkıldı ve topraklar çorak kaldı."şeklinde görüş beyan etmiştir.[108]

Edith Durham ve Avrupalı sosyalistler Leo Freundlich ve Leon Troçki bunun yanında Kosta Novaković, Dragiša Lapčević ve Dimitrije Tucović gibi Sırp sosyalistler Arnavutlara yönelik vahşeti kınadılar ve Arnavutların kendi kaderini tayin hakkını desteklediler.[109][110]

Durham, İsa Bolatin ile ilgili Dragutin Dimitrijević (Apis) ve arkadaşlarının Osmanlılara karşı ayaklandıktan sonra Arnavutlara nasıl ihanet ettikleri hakkında şunları yazdı: "Son isyanlarda mühimmatlarını kullanmış olan Arnavutların büyük bir kısmı fiilen silahsızdı ve işgalci ordular tarafından acımasızca katledildiler. Arnavutların arkadaşı gibi davranan Apis ve arkadaşları, artık ne erkek, ne kadın ne de çocukların hayatlarını bağışladılar. Kosova vilayetinde kaç kişinin katledildiği hiçbir zaman bilinemeyecek."[111]

Suçları araştırmak için Carnegie Uluslararası Barış Vakfı, 1913'te Balkanlar'a gönderilen bir komisyon kurdu. Arnavut bölgelerindeki durumu özetleyen komisyon şu sonuca vardı:

... "... Evler ve köyler küle dönmüş, topluca katledilen silahsız ve masum halklar, akıl almaz şiddet eylemleri, her türlü yağma ve vahşet – işte münhasıran Arnavutların yaşadığı bölgelerin etnik karakterinin tamamen dönüşümünde Sırp-Karadağ askerlerinin kullandığı ve halen de kullandığı araçlar bunlardı.[2][112]Balkan Savaşlarının Nedenlerini ve Davranışları Soruşturma Uluslararası Komisyonu Raporu"

Balkan Savaşları soruşturmasına ilişkin Uluslararası Komisyonun soruşturması, Sırp güçleri tarafından işlendiği belirtilen savaş suçları meselesi, Sırpların bölge üzerindeki toprak iddialarını karmaşık hale getirdi.[113] Sırp tarafınca çatışmaya katılan diğerlerine kıyasla itidalli davranılmasına karşın rapor, Sırp tarihçiler ve yetkililer tarafından olumsuz tepkiyle karşılandı.[113] Buna karşın Kosova ve kuzey Arnavutluk'taki Sırp seferi hakkında yazılar yazan ve burada yer alan Sırp sosyalist Dimitrije Tucović, ve Sırbistan'daki sosyalist basın organları ise bu suçlara atıfta bulundu.[113] Sırp sosyal demokrat gazetesi Radnica novice, masum Arnavutların mallarının yağmalandığını ve köylerinin harap edildiğini bildirdi.[114]

 
Yüzbaşı Dimitrije Tucović

... "...Biz bütün bir ulusu kasten öldürmeye teşebbüs ettik. Biz bu suça karıştık ve engellendik. Şimdi cezayı çekmeliyiz;.... Balkan Savaşları'nda Sırbistan sadece topraklarını değil dış düşmanlarını da ikiye katladı.[115]

— Dimitrije Tucović "

Tucoviç, 1913'te Sırp okuyucularına Karl Marx'ın "meşhur" bir sözünü ("Başka bir ulusu ezen ulus kendisinin (kölelik) zincirlerini oluşturur") hatırlatsa da, Sırp Ortodoks Kilisesi Arnavutlara karşı milliyetçi nefreti körüklemişti.

"Srbija i Arbanija" adlı kitabında şunları yazdı:

... "Burjuva basını acımasız imha çağrısı yaptı ve ordu buna göre harekete geçti. Zamanla erkeklerin kaçtığı Arnavut köyleri küle döndü. Bunlar aynı zamanda yüzlerce kadın ve çocuğun yakıldığı barbar krematoryumlarıydı.

— Dimitrije Tucović[116][117][118]

Yirminci yüzyılın ikinci yarısında tarihçi Vladimir Dedijer, dönemin Sırp dış ilişkilerini araştırdı.[119] Dedijer, Sırp eylemlerini (Nikola Pašić'in görgü tanığı açıklamalarını yabancı propaganda olarak tanımlaması gibi) Güney Amerika ve Afrika'daki Avrupa sömürge ordularının eylemleriyle eşitledi.[119] İngiliz ve Alman basını, Arnavutluk ve Kosova'daki çok sayıda Arnavut ölümü ve Sırp hükûmetinin sansür yoluyla gerçekleri halkından gizleme girişimleri hakkında makaleler yayınladı. 18 Ocak 1913 tarihli bir Times of London makalesi, kuzeydoğu Arnavutluk'ta Sırp güçleri tarafından 25.000 Arnavut'un öldürüldüğünü bildirdi.[119]

Rusya, Arnavut bölgelerinin toprak bölünmesinde ve Sırplar tarafından işlenen suçların propagandasında önemli bir rol oynadı.[119] Rusya dışişleri bakanı Sergey Sazonov, St. Petersburg'daki Sırp elçisi aracılığıyla (Sırp güçlerince 300 Arnavutun vurulduğu Yakova'da olduğu gibi) her durumda olayları reddetmesi ile ilgili Pasic'i birkaç kez uyardı.[119] Sazonov Sırplara defalarca Avusturyalıların herhangi bir can kaybı olmaması halinde Yakova'yı Sırbistan'ın bir parçası olarak kabul etmeye hazır olduklarını söyledi. Rusya ayrıca Sırbistan'ın Arnavutluk'tan Debre, Prizren ve İpek kasabalarını almasına yardımcı oldu (ve Yakova'yı da Sırbistan'ın almasına çalıştı)[119] buna karşın Avusturya-Macaristan, Arnavutluk için kalan toprakları elinde tutmaya çalıştı.[119]

Rus gazetesi Novoye Vremya, Sırp ordusunun sivil halka karşı tek bir şiddet eylemi gerçekleştirmediğini söyleyen yerel Katolik rahiplere atıfta bulunarak, 1913'te Üsküp ve Prizren'de Arnavut sivillere karşı Sırp zulmünü kabul etmeyi reddetti.[120] Amerikan yardım ajanı B. Peele Willett, 1914 tarihli "The Christian Work Fall" raporunda şunları yazmıştı:

..."Sırp ve Karadağlı askerler, Arnavutluk'un kuzeyindeki yüz köyü uyarısız, provokasyonsuz, mazeretsiz olarak yerle bir etti;... 12.000 ev yakıldı ve dinamitlendi, 8.000 çiftçi öldü veya yanarak öldü, 125.000 evsiz kaldı. Tüm çiftlik hayvanları sürüldü. Hasattan taze mısır taşındı. Çiftlik halkı avlanan hayvanlar gibi Elbasan, Tiran, İşkodra ve uzak köylere kaçtı. Bu sıkıntılı bölgelerden kısmen yürüyerek 400 millik bir yolculuktan döndüm. Yıkılan köyleri, yanmış, dinamitlenmiş evleri gördüm. Açlıktan ölen mültecileri gördüm. Açlıktan ölen kadınları ve çocukları gördüm.[121]"

Belgrad'daki Habsburg elçisi, Sırp yetkililerin "kurtarılmış topraklarda" Arnavutlara sert muameleyi (yağmalama, kundaklama ve infazlar) desteklediğini ve hoş gördüğünü söyledi.[122] Alman Frankfurter Zeitung gazetesi, tarafsız Avrupalı gözlemciler tarafından Makedonya ve Arnavutluk'ta Bulgarlar, Sırplar ve Yunanlar tarafından çeşitli yerel topluluklara karşı katliamlar gerçekleştirildiğini doğrulayan haberlere ulaştı.[123] Gazeteye göre, Sırpların tutumu Arnavut nüfusunun "yok edilmesi gerektiği"ydi.[123]

The Near East, Tiran'daki 1 Ağustos Büyükelçi Konferansı'nda 1913 ve 1920 yılları arasında Sırp güçlerinin Kosova'da 85.676 Arnavut sivili öldürdüğünü ve bir dizi köyün yakıldığını söyleyen Arnavut milletvekilleri hakkında 1921 tarihli bir makale yayınladı. Ayrıca Kara El'in Arnavutların öldürüldüğü veya sınır dışı edildiği bölgelere Rus sömürgecilerini yerleşmeye getirdiğini söylediler.[124]

Bir İngiliz yetkili olan Dayrell Crackanthorpe, 25 Eylül 1913'te Belgrad'dan Edward Gray'e, Sırp kuvvetlerine karşı bir Arnavut ayaklanmasının (Avusturyalılara göre) Sırp işgali ve sivil katliamlardan kaynaklandığını yazdı.[125] 6 Ocak 1913'te Bükreş'teki Adevărul gazetesinde bir Rumen doktor, Sırp ordusunun Kosova'daki eylemlerinin "hayal edebileceğinden çok daha korkutucu" olduğunu yazdı.[126] Luma'da Sırp birliklerine karşı direniş devam ederken, Avrupa kamuoyu Belgrad'a karşı döndü.[127] 2006'da Günter Schödl, Kosova'daki vahşetlerin Balkanlar'da kaydedilen ilk etnik temizliğin parçası olduğunu yazdı.[128][129]

İddialara Karşı Çıkanlar değiştir

Sırp birlikleri tarafından işlenen savaş suçları Sırp yetkilileri ve tarihçileri öfkelendirdi; Sırp, İngiliz ve Almanların vahşetleri kapsamasına rağmen, Nikola Pašić bunları "yabancı propagandanın icadı" olarak sunmaya çalıştı.[130] İnkâr devam etti ve vahşetlere "özgürlük mücadelesi" adı verildi ("Sırp Hükümünün beşiğinin ve işgal altındaki kardeşlerinin nihai kurtuluşu" diye popüler bir espriye yol açtı).[131]

1899 ve 1907 Lahey Sözleşmeleri değiştir

Sırbistan Krallığı 1899 ve 1907 Lahey Sözleşmelerini imzalamasına rağmen, 1907 antlaşmasına uymadı; Kosova'daki Müslüman siviller kötü muamele gördü ve aşırı şiddete maruz kaldı.[132]

Sonrası değiştir

Balkan Savaşları'ndaki askeri kayıpların sayısı konusunda güvenilir istatistikler mevcuttur.[112] İstatistikler partizan amaçlarla yorumlandığından sivil kurbanlar (genellikle hedeflenen bir etnik veya dini grubun üyeleri) için bir araştırma boşluğu bulunmaktadır.[112] Savaşlar,içlerinde Arnavutların,Pomakların,Türklerinde olduğu bazıları İstanbul'a veya Anadolu'ya kaçan birçok mülteci yarattı.[133] Arnavutluk'un kurulmasından sonra Arnavut mültecilerden de (özellikle Müslümanlar) Türkiye'ye kaçanlar oldu.[133] Yine Arnavutlarca Sırp kontrolüne karşı 1913 sonbaharında Ohri-Debre ayaklanması ile direniş gösterildi; ancak Sırp güçlerince bu isyanın bastırılması, on binlerce Arnavut mültecinin Batı Makedonya'dan Arnavutluk'a gelmesiyle sonuçlandı.[134] Freundlich'e göre, İşkodra kasabasındaki Arnavut mülteci nüfusu 8.000-10.000; Shala) ve Iballë'de 7.000 mülteci vardı.[135] Edvin Pezo, kuzey Arnavutluk'taki büyük mülteci nüfusunun bir kısmının muhtemelen Kosova'dan geldiğini yazdı.[136] Yeni Arnavut hükûmetinin yardım eksikliği ve Osmanlıların Arnavut göçmenlik kısıtlamaları, birçok mülteciyi evlerine, genellikle yıkılan evlere dönmeye zorladı. Üsküp'tekiler gibi Balkan Savaşlarından sağ kurtulanlar genellikle deneyimlerinden bahsetmediler.[99][136]

Eski Osmanlı topraklarını Sırbistan, Karadağ ve Yunanistan'a (Kosova Vilayeti'nin çoğu Sırbistan'a verildi) veren 1913 Londra Antlaşması'nın bir sonucu olarak, bağımsız bir Arnavutluk tanındı; Yunanistan, Sırbistan ve Karadağ yeni Arnavutluk Prensliği'nden çekilmeyi kabul etti. Prenslik, etnik Arnavutların yaşadığı toprakların sadece yarısını içeriyordu ve birçok Arnavut komşu ülkelerde kaldı.[137] İki Sırp Ordusunun Arnavutluk'u işgali (1913 ve Mayıs 1915'te), kısmen Birinci Balkan Savaşı'ndaki Sırp vahşetinin intikamı olarak, ordunun geri çekilmesi sırasında Arnavut keskin nişancı saldırılarını tetikledi.[138][139][140]

Balkan Savaşları, Sırp güçlerinin kendilerini "kurtarıcı" olarak görmeleriyle sonuçlandı ve Sırp olmayanlar yeni gerçeklikteki yerleriyle ilgili endişe duymaya.[119] Sırpların Balkan Savaşları konusundaki mevcut tutumunun, onların "Sırplığın beşiği ve [onun] işgal altındaki kardeşlerini" kurtarmak için "nihai" bir mücadele olduğu yönündedir.[119]

Üsküp'teki gibi şiddet olayları Makedon ve Yugoslav tarihlerinden çıkarılmıştır.[99] Arnavut ve Kosovalı tarih kitaplarının çoğu, Yunanları, Sırpları ve Arnavutları hükûmetin yanlış yönetiminden kurtarmak için Osmanlı devletine yapılan saldırıyı olumlu bir görüşle sunar,[141] Sırp, Yunan ve Karadağ askerî güçlerinin Arnavutluk'a gelişini (ve davranışlarını) şovenist ve haksız olarak değerlendirir.[141] "Arnavut nüfusunun askeri güçle (özellikle Balkan Birliği'nin Sırp ve Karadağ orduları tarafından) kurtuluşu"nu, "düşmanların istilası" veya uzun süredir devam eden "düşmanlık" olarak tanımlarlar. Arnavutluk ve Kosova'da Balkan Savaşları'nın bu anlayışı eğitim müfredatının bir parçasıdır.[141] In Albania and Kosovo, this understanding of the Balkan Wars is part of the educational curriculum.[141]

1998-99'da Arnavut nüfusuna karşı 1912'dekine benzer savaş suçları işlendi. Bu olaylar Arnavutluk-Sırbistan ilişkilerini derinden etkilemiştir.[142][143]

Ayrıca bakınız değiştir

Konuyla ilgili yayınlar değiştir

Kaynakça değiştir

  1. ^ United States Department of State (1943). Papers Relating to the Foreign Relations of the United States (İngilizce). U.S. Government Printing Office. s. 115. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2020. 
  2. ^ a b c d International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars; Carnegie Endowment for International Peace. Division of Intercourse and Education (1 Ocak 1914). "Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan War". Washington, D.C. : The Endowment. 22 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2016 – Internet Archive vasıtasıyla. 
  3. ^ a b c d e f g h Leo Freundlich: Albania's Golgotha31 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  4. ^ "Otpor okupaciji i modernizaciji". 9 Mart 2007. 23 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2016. 
  5. ^ a b Hudson, Kimberly A. (5 Mart 2009). Justice, Intervention, and Force in International Relations: Reassessing Just War Theory in the 21st Century. Taylor & Francis. s. 128. ISBN 9780203879351. 17 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2016 – Google Books vasıtasıyla. 
  6. ^ a b c d Archbishop Lazër Mjeda: Report on the Serb Invasion of Kosova and Macedonia3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  7. ^ Bessel, Richard (2006). No Man's Land of Violence: Extreme Wars in the 20th Century (İngilizce). Wallstein Verlag. s. 226. ISBN 978-3-89244-825-9. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2019. 
  8. ^ Tatum, Dale C. (2010). Genocide at the Dawn of the Twenty-First Century: Rwanda, Bosnia, Kosovo, and Darfur (İngilizce). Palgrave Macmillan. s. 113. ISBN 978-0-230-62189-3. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2020. 
  9. ^ Cohen, Philip J. (1997). "The Ideology and Historical Continuity of Serbia's Anti-Islamic Policy". Islamic Studies (İngilizce). 36 (2/3). Islamabad: Islamic Research Institute, International Islamic University. ss. 361-382. JSTOR 23076201. Among the worst and most consistent offenders were the Serbs, who generated such fear that some women killed their own children, rather than let them fall into Serbian hands 
  10. ^ a b c Kramer 2008, s. 138
  11. ^ Philip J. Cohen, Islamic Studies Vol. 36, No. 2/3, Special Issue: Islam in the Balkans (1997), p. 4.
  12. ^ Cohen, Philip J. (1996). Serbia's Secret War: Propaganda and the Deceit of History (İngilizce). Texas A&M University Press. s. 8. ISBN 978-0-89096-760-7. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2020. 
  13. ^ Horvat, Dr. Jusuf Osmani, Mislav (2010). Jusuf Osmani - Kolonizimi Serbi Kosoves (The Serbian colonisation of Kosovo) (İngilizce). Pristina: REND Prishtinë. s. 66. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2020. 
  14. ^ N.Y.), Near East College Association (New York (1921). The Near East (İngilizce). s.n. s. 45. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2020. 
  15. ^ "Albanian Peasants Burned by Servians: New Rulers Task". British Newspaper Archive. 2 Şubat 1914. s. 9. 25 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2020. 
  16. ^ That was Yugoslavia (İngilizce). Ost-Dienst. 1991. s. 53. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2020. 
  17. ^ Thomassen, Carsten (21 Nisan 1999). "En krig om historien II". Dagbladet.no (Almanca). 4 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2020. 
  18. ^ Yugoslavia from a historical perspective https://www.helsinki.org.rs/doc/yugoslavia%20from%20a%20historical%20perspective.pdf 12 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  19. ^ Bilheur, Ophélie (2010). Une entrée sanglante dans l'Europe du XXe siècle. Les massacres et atrocités pendant les guerres balkaniques (1912-1913) (PDF) (Fransızca). ss. 107-108. 5 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Nisan 2020. 
  20. ^ Frantz, Eva Anne (2009). "Violence and its Impact on Loyalty and Identity Formation in Late Ottoman Kosovo: Muslims and Christians in a Period of Reform and Transformation". Journal of Muslim Minority Affairs. 29 (4): 460-461. doi:10.1080/13602000903411366. 
  21. ^ Müller, Dietmar (2009). "Orientalism and Nation: Jews and Muslims as Alterity in Southeastern Europe in the Age of Nation-States, 1878–1941". East Central Europe. 36 (1): 70. doi:10.1163/187633009x411485. 
  22. ^ a b Dauti 2017, s. 94
  23. ^ "Serbia, the Serbo-Albanian Conflict and the First Balkan War" (PDF). 18 Eylül 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.  pp. 338-340; 343.
  24. ^ a b Nadj, Danijela. "Medjunarodni znanstveni skup "Jugoistocna Europa 1918.-1995." Albanci u svjetlosti vanjske politike Srbije". 25 Haziran 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2016. 
  25. ^ Casebook on Insurgency and Revolutionary Warfare (İngilizce). United States Army Special Operations Command. 2012. s. 270. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2020. 
  26. ^ Höpken 2006, s. 226
  27. ^ ibid. p. 28
  28. ^ Schwartz, Stephen (2000). Kosovo: Background to a War (İngilizce). Anthem Press. s. 55. ISBN 978-1-898855-56-9. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2020. 
  29. ^ Bekaj, Armend (2010). The KLA and the Kosovo war (PDF). Berlin: Berghof Transitions Series. Resistance/Liberation Movements and Transitions to Polticis. s. 9. ISBN 9783941514027. 25 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Nisan 2020. 
  30. ^ Lellio, Anna Di (2006). The Case for Kosova: Passage to Independence (İngilizce). Anthem Press. s. 55. ISBN 978-1-84331-245-1. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2020. 
  31. ^ a b Treadway, John D. (1998). The Falcon and the Eagle: Montenegro and Austria-Hungary, 1908-1914. Purdue University Press. s. 162. ISBN 9781557531469. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2021. 
  32. ^ Pezo 2017, ss. 65–66
  33. ^ Udovicki, Jasminka; Ridgeway, James (2000). Burn This House: The Making and Unmaking of Yugoslavia (İngilizce). Duke University Press. s. 30. ISBN 978-0-8223-8091-7. 16 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2020. 
  34. ^ Qeriqi, Ahmet (9 Kasım 2018). "Dr. Skënder Demaliaj: Në 100 vjetorin e përfundimit të Luftës së Parë Botërore - Radio Kosova e Lirë". 
  35. ^ Rudić, Srđan; Biagini, Antonello (2015). Serbian-Italian Relations: History and Modern Times : Collection of Works (İngilizce). The Institute of History, Belgrade / Sapienza University of Rome, Research center CEMAS. s. 188. ISBN 978-86-7743-109-9. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2020. 
  36. ^ Michailidis 2018, s. 331.
  37. ^ Michailidis, Iakovos D. (2018). "Cleansing the Nation: War related Demographic Changes in Macedonia". Boeckh, Katrin; Rutar, Sabine (Ed.). The Wars of Yesterday: The Balkan Wars and the Emergence of Modern Military Conflict, 1912-13. Berghahn Books. s. 330. ISBN 9781785337758. 1 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2021. 
  38. ^ a b Trix, Francis (2008). Urban Muslim Migrants in Istanbul: Identity and Trauma Among Balkan Immigrants. Bloomsbury Publishing. s. 44. ISBN 978-1786731081. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2021. 
  39. ^ a b c d e f g Lieberman, Benjamin (2013). Terrible Fate: Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe. Rowman & Littlefield. s. 60. ISBN 9781442230385. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021. 
  40. ^ a b Karoubi, Mohammad Taghi (2017). Just or Unjust War?: International Law and Unilateral Use of Armed Force by States at the Turn of the 20th Century. Routledge. s. 174. ISBN 9781351154666. 12 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2021. 
  41. ^ "Servian Army Left a Trail of Blood; Thousands of Men, Women, and Children Massacred in March to Sea, Say Hungarian Reports" (PDF). 8 Kasım 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2016. 
  42. ^ Banac, Ivo (1988). The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics (İngilizce). Cornell University Press. s. 296. ISBN 978-0-8014-9493-2. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2020. 
  43. ^ Mislav Horvat; Jusuf Osmani (2010). Kolonizimi Serbi Kosoves (The Serbian Colonisation of Kosovo). Pristina: REND Prishtinë. s. 67. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2020. Se në tregun e Prishtinës, më 18 tetor 1912 më një lirë ari të Turqisë mund të bliheshin 82 fesa turq. Më 10 nëntor 1912, po në këtë treg, një fes mund të blihej me 82 lira ari. Ngritja kaq e lartë e çmimit ishte bërë për shkak se ushtria serbe likuidonte të gjithë njerëzit me plisa të bardhë, ndërsa i kursente ata që mbanin fesin turk në krye. 
  44. ^ Dr. Hakif Bajrami, "Politika e shfarosjes së shqiptarëve dhe kolonizimi serb I Kosovës" (1844-1945), Prishtinë, 1995, p. 17.
  45. ^ Krilaši, Istorijski leksikon Crne Gore, Daily Press, Podgorica, 2006.
  46. ^ Hajrullaaga, Edmond. "chapter 2". 31 Ekim 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2016. 
  47. ^ Great Britain Foreign Office (1934). The Balkan wars. pt. 1. The prelude; the Tripoli war. pt. 2. The league and Turkey (İngilizce). H.M. Stationery Office. s. 569. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2019. 
  48. ^ Noel Malcolm (1998). Kosovo: A Short History. Londra: papermac. s. 253. ISBN 9780330412247. 
  49. ^ "1913 | Leo Freundlich: Albania's Golgotha: Indictment of the Exterminators of the Albanian People". albanianhistory.net. 31 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2014. 
  50. ^ Freundlich, Leo (1 Ocak 1998). "Albania's Golgotha: indictments of the exterminators of the Albanian people". Juka Pub. Co. 17 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2016 – Google Books vasıtasıyla. 
  51. ^ Humanities, National Endowment for the (16 Kasım 1912). "The day book. [volume] (Chicago, Ill.) 1911-1917, November 16, 1912, Image 31". 8 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2020. 
  52. ^ a b Jezernik, Božidar (2004). Wild Europe: The Balkans in the Gaze of Western Travellers (İngilizce). Saqi. s. 109. ISBN 978-0-86356-574-8. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2019. 
  53. ^ a b Freundlich, Leo. Elsie, Robert; Destani, Bejtullah (Ed.). Kosovo, A Documentary History: From the Balkan Wars to World War II. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2020. 
  54. ^ Trotsky, Leon. "Behind the Curtains of the Balkan Wars". 31 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2020. 
  55. ^ a b c Levene, Mark (2013). The Crisis of Genocide. Volume I: Devastation: The European Rimlands 1912–1938. Oxford University Press. s. 107. ISBN 9780199683031. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2021. 
  56. ^ Dole in Dibra: Official Report Submitted to the Great Powers18 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  57. ^ a b Edith, Durham (1920). Twenty Years Of Balkan Tangle. s. 246. Erişim tarihi: 29 Mart 2020. 
  58. ^ Muharrem, Qafleshi (2018). Balkan Wars and the Albanian issue. Prishtina: American Journal of History and Culture. Erişim tarihi: 24 Nisan 2020. 
  59. ^ Idrizi, Sadik. "Stanovništvo". 27 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2020. 
  60. ^ Thomson, Christopher Birdwood (1922). Old Europe's Suicide: The Building of a Pyramid of Errors. New York: Thomas Seltzer. 25 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2021. 
  61. ^ Brook-Shepherd, Gordon (2009). The Austrians: A Thousand-Year Odyssey (İngilizce). Basic Books. ISBN 978-0-7867-3066-7. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2020. 
  62. ^ Pajaziti, Ali. SHQIPTARËT E REKËS SË EPËRME. "Pas pushtimit të trevave shqiptare nga ana e ushtrisë serbe, fillon një fazë tjetër shumë e tmerrshme dhe e dhembshme për shqiptarët, nga shkaku se ushtria serbe beri masakra në të gjitha viset e pushtuara. Këto masakra të egra dhe barbare u vërejtën edhe nga ana e Fuqive të Mëdha, por reagoi vetëm Vjena. Në letrën e Berhtoldit dërguar Parisit, Londrës, Berlinit, Romës dhe Petrogradit thuhet: "Sjellja e ushtrisë serbe ndaj popullit shqiptar nuk i përket asnjë norme ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, por ato pas pushtimit të vendeve nuk zgjedhin mjete sesi me u sjellë më brutalisht ndaj popullatës së pafajshme dhe të pambrojtur" (İngilizce). ss. 132-133. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2020. 
  63. ^ HHStA-PAA Letters of Berchtold sent to the Great Powers. Dok. Nr. 4545
  64. ^ Sebba, Anne (1996). Mother Teresa: Beyond the Image. ISBN 0-385-48952-8. 4 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2020. 
  65. ^ Williams, Paul (2002). Mother Teresa (İngilizce). Alpha. s. 18. ISBN 978-0-02-864278-9. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2020. 
  66. ^ Great Britain Foreign Office (1934). The Balkan wars. pt. 1. The prelude; the Tripoli war. pt. 2. The league and Turkey (İngilizce). H.M. Stationery Office. s. 168. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2019. 
  67. ^ "Japan Times". Google Books (İngilizce). 1912. s. 352. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2020. 
  68. ^ Elsie, Robert; Destani, Bejtullah D. (2018). Kosovo, A Documentary History: From the Balkan Wars to World War II (İngilizce). Bloomsbury Publishing. s. 169. ISBN 978-1-78673-354-2. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2020. 
  69. ^ Remzije Sherifi (1955), Ibrahim Rugova (2007). La Question Du Kosovo (The Shadow Behind The Sun). Prishtina. s. 53. ISBN 9781905207473. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2020. 
  70. ^ Bilheur, Ophélie (2010). Une entrée sanglante dans l'Europe du XXe siècle. Les massacres et atrocités pendant les guerres balkaniques (1912-1913) (PDF) (Fransızca). ss. 107-108. 5 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Nisan 2020. Dans la région de Peć, plus de 10 000 personnes ont été converties de force, par la menace, la terreur; la moindre opposition est réglée à coups de baïonnettes ou d'incendies de 294 maisons. (In the Pejë region, more than 10,000 people were forcibly converted by threat or terror; the slightest opposition is resolved with bayonets. Two hundred ninety-four houses were burned.) 
  71. ^ Rudić, Srđan; Biagini, Antonello (2015). Serbian-Italian Relations: History and Modern Times : Collection of Works (İngilizce). The Institute of History, Belgrade / Sapienza University of Rome, Research center CEMAS. ss. 79-80. ISBN 978-86-7743-109-9. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2020. 
  72. ^ Rugova, Sherifi, La Question Du Kosovo (The Shadow Behind The Sun), p. 53
  73. ^ Hall, Richard C. (2002). The Balkan Wars 1912-1913: Prelude to the First World War (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1-134-58362-1. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2020. 
  74. ^ "Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan War". 29 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2016. 
  75. ^ The Nation (İngilizce). Nation Publishing Company Limited. 1920. s. 626. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2020. 
  76. ^ "Albanian Peasants Tortured and Burned Alive by Servians". Daily Mirror. 2 Şubat 1914. ss. 4, 9. 25 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2020 – British Newspaper Archive vasıtasıyla. 
  77. ^ Sebba, Anne (1996). Mother Teresa: Beyond the Image. ISBN 0-385-48952-8. 4 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2020. Occasionally Albanians did the killing - as in Dibra, when they attacked looting Serbian soldiers. But then Serbian revenge was swift, on this occasion twenty-four entire villages were burnt down. 
  78. ^ a b Timofeev, Alexey (2018). "Serbian Chetniks: Traditions of Irregular Warfare". Boeckh, Katrin; Rutar, Sabine (Ed.). The Wars of Yesterday: The Balkan Wars and the Emergence of Modern Military Conflict, 1912-13. Berghahn Books. s. 271. ISBN 9781785337758. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2021. 
  79. ^ Prifti, Kristaq (1993). The Truth on Kosova (İngilizce). Encyclopaedia Publishing House. s. 173. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2019. 
  80. ^ Freundlich, Leo (1998). Albania's Golgotha: indictments of the exterminators of the Albanian people (İngilizce). Juka Pub. Co. s. 46. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2020. 
  81. ^ a b c d e f g h i j Lieberman 2013, s. 59
  82. ^ a b c Höpken 2006, s. 229
  83. ^ Dauti 2017, ss. 94-94
  84. ^ a b c Dauti 2017, s. 95
  85. ^ a b c d Dauti 2017, s. 97
  86. ^ Dauti 2017, ss. 95–96, 99
  87. ^ a b Dauti 2017, s. 99
  88. ^ a b c d e f g h i j Trix 2016, s. 42
  89. ^ Glenny, Misha (November 2012). The Balkans, 1804–2012: Nationalism, War and the Great Powers. Granta Books. s. 234. ISBN 9781847087720. 12 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2021. 
  90. ^ Vourkoutiotis, Vasilis (2009). Reform in Revolutionary Times: The Civil-military Relationship in Early Soviet Russia. ss. 11-12. ISBN 978-1-4331-0210-3. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2021. 
  91. ^ Trix 2016, ss. 42–43
  92. ^ Robert Elsie, Leo Trotsky: Behind the Curtains of the Balkan Wars12 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  93. ^ Mojzes, Paul (2011). Balkan Genocides: Holocaust and Ethnic Cleansing in the Twentieth Century (İngilizce). Rowman & Littlefield. s. 32. ISBN 978-1-4422-0663-2. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2019. 
  94. ^ Qirezi, Arben (2017). "Settling the self-determination dispute in Kosovo". Mehmeti, Leandrit I.; Radeljić, Branislav (Ed.). Kosovo and Serbia: Contested Options and Shared Consequences. University of Pittsburgh Press. s. 46. ISBN 9780822981572. 
  95. ^ Trotsky, Leon (1980). The Balkan Wars, 1912-13: The War Correspondence of Leon Trotsky (İngilizce). Resistance Books. s. 293. ISBN 978-0-909196-08-0. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2020. 
  96. ^ a b c d Trix 2016, s. 43
  97. ^ Trix 2016, ss. 43, 241
  98. ^ Trix 2016, ss. 43–44
  99. ^ a b c Trix, Frances (2016). Urban Muslim migrants in Istanbul: Identity and trauma among Balkan immigrants. Bloomsbury Publishing. s. 44. ISBN 9781786731081. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021. 
  100. ^ a b c d e f Höpken 2018, s. 41
  101. ^ a b Höpken, Wolfgang (2006). "Performing Violence: Soldiers, Paramilitaries and Civilians in the Twentieth-Century Balkan Wars". Lüdtke, Alf; Weisbrod, Bernd (Ed.). No Man's Land of Violence: Extreme Wars in the 20th Century. Wallstein Verlag. s. 234. ISBN 9783892448259. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021. 
  102. ^ a b Höpken 2018, ss. 41–42
  103. ^ a b c d e f g h Höpken 2018, s. 42
  104. ^ a b c Höpken 2018, s. 70
  105. ^ a b Höpken, Wolfgang (2018). "'Modern Wars' and 'Backward Societies': The Balkan Wars in the History of Twentieth-Century European Warfare". Boeckh, Katrin; Rutar, Sabine (Ed.). The Wars of Yesterday: The Balkan Wars and the Emergence of Modern Military Conflict, 1912-13. Berghahn Books. s. 43. ISBN 9781785337758. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021. 
  106. ^ Mazower, Mark (2001) [2000]. "Building the nation-state.". The Balkans, From the End of Byzantium to the Present Day. Great Britain: Phoenix Press. ISBN 978-1-84212-544-1.  "In the former Ottoman districts of Kosovo and Monastir, in particular, the conquering Serbian army killed perhaps thousands of civilians. Despite some Serbian officer's careless talk of 'exterminating' the Albanian population, this was killing prompted more by revenge than genocide."
  107. ^ Glenny, Misha (2012). The Balkans, 1804–2012: Nationalism, War and the Great Powers (İngilizce). Granta Publications. ISBN 978-1-84708-772-0. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021. 
  108. ^ Murzaku, Thoma (1987). Politika e Serbisë kundrejt Shqipërisë gjatë luftës Ballkanike: 1912-1913 (Arnavutça). Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Instituti i Historisë. s. 140. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2020. 
  109. ^ Dauti 2017, s. 90
  110. ^ Tribunal, International Military (1950). Trials of War Criminals Before the Nuremberg Military Tribunals Under Control Council Law No. 10, Nuernberg, October 1946-April 1949 (İngilizce). U.S. Government Printing Office. s. 1219. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2020. 
  111. ^ "Edith Durham: Note on Serb action with regard to Isa Boletin by M. E. Durham. US 55." FM Images (Arnavutça). FM Images Albania. 22 Aralık 2019. 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020. 
  112. ^ a b c Pezo 2017, s. 67
  113. ^ a b c Jovanović 2019, s. 41.
  114. ^ Prifti, Kristaq (1993). The Truth on Kosova (İngilizce). Encyclopaedia Publishing House. s. 140. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2019. 
  115. ^ Gallagher, T. (2006). The Balkans in the New Millennium: In the Shadow of War and Peace. Routledge. ISBN 0-415-34940-0. 
  116. ^ Dedijer, Vladimir (1981). Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, Vol. I. Liburnija. s. 590. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021.  "Buržoaska štampa je tražila istrebljenje bez milosti, a vojska je izvršivala. Arbanaska sela iz kojih su ljudi bili blagovremeno izbegli behu pretvorena u zgarišta. To behu u isto vreme varvarski krematorijumi u kojima je sagorelo stotinama živih žena i deca"
  117. ^ Karadjis, Michael. Kosova and the right of oppressed nations to self-determination (İngilizce). 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2019. Serbian Marxist Dimitrije Tucovic witnessed 'barbaric crematoria in which hundreds of women and children are burnt alive'. 
  118. ^ Clark, Howard (2000). Civil Resistance in Kosovo (İngilizce). Pluto Press. s. 9. ISBN 978-0-7453-1569-0. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2019. 
  119. ^ a b c d e f g h i Jovanović, Vladan (2019). ""Reconquista of Old Serbia": On the continuity of territorial and demographic policy in Kosovo". Pavlović, Aleksandar; Draško, Gazela Pudar; Halili, Rigels (Ed.). Rethinking Serbian-Albanian Relations: Figuring out the Enemy. Routledge. s. 42. ISBN 9781351273145. 
  120. ^ Boeckh, Katrin; Rutar, Sabine (2017). The Balkan Wars from Contemporary Perception to Historic Memory (İngilizce). Springer. s. 127. ISBN 978-3-319-44642-4. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2019. 
  121. ^ "The Christian Work Fall", p.477
  122. ^ Böhler, Jochen; Borodziej, Wlodzimierz; Puttkamer, Joachim von (2014). Legacies of Violence: Eastern Europe's First World War (İngilizce). Walter de Gruyter. s. 45. ISBN 978-3-486-85756-6. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2019. 
  123. ^ a b Kramer, Alan (2008). Dynamic of destruction: Culture and Mass killing in the First World War. Oxford University Press. ss. 137-138. ISBN 9780191580116. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021. 
  124. ^ Albanians at the Ambassador Conference in Tirana, 1 August (İngilizce). New York: Near East College Association. 1921. s. 199. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2019. 
  125. ^ Great Britain Foreign Office (1936). pt. 1. The Near and Middle East on the eve of war. pt. 2. The last years of Peace (İngilizce). H. M. Stationery Office. s. 14. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2020. 
  126. ^ Schwartz, Stephen (2000). Kosovo: Background to a War (İngilizce). Anthem Press. s. 59. ISBN 978-1-898855-56-9. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2020. 
  127. ^ Muharrem, Qafleshi (2018). Balkan Wars and the Albanian issue. Prishtina: American Journal of History and Culture. Erişim tarihi: 24 Nisan 2020. 
  128. ^ Schödl, Günther (2006). Die Habsburgermonarchie und Serbien (PDF) (Almanca). s. 282. 3 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Nisan 2020. Entscheidender für die Geschichte des 20. Jahrhunderts war, dass es im Verlauf der Balkankriege die ersten "ethnischen Säuberungen" gegeben hatte, so etwa zahlreiche Gräueltaten serbischer Truppen. 
  129. ^ Schödl, Günter (2006). Südslawen und Habsburgermonarchie um 1900. Zur Europäizität des "Jugoslawismus" (Almanca). 5 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2020. 
  130. ^ Pavlović, Aleksandar; Draško, Gazela Pudar; Halili, Rigels (2019). Rethinking Serbian-Albanian Relations: Figuring out the Enemy (İngilizce). Routledge. s. 41. ISBN 978-1-351-27315-2. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2020. 
  131. ^ Pavlović, Draško & Halili 2019, s. 42.
  132. ^ Mehler, Daniela (2013). Serbische Vergangenheit-aufarbeitung. Normwandel und Deutungskämpfe im Umgang mit Kriegsverbrechen, 1991-2012 (PDF) (Almanca). Bielefeld. 23 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Nisan 2020. Das Königreich Serbien gehörte zu den Unterzeichnern der Haager Landkriegs-ordnung zugunsten einer zivilivierten Kriegsführung von 1899, trat allerdings nicht der geringfügig überarbeiteten Fassung von 1907 bei. Im ersten und zweiten Balkankrieg 1912–13 kämpften serbische Truppen im Balkanbund gegen die Herrschaft des Osmanischen Reichs und für die 'Befreiung' der slawischen Völker auf der Balkaninsel. Die Kriege waren Beginn an von großer Brutalität gegen die muslimische Zivilbevölkerung geprägt, die misshandelt, massenhaft vertrieben und unverhältnismäßiger Gewalt ausgesetzt wurde. 
  133. ^ a b Pezo 2017, s. 70
  134. ^ Pezo 2017, ss. 66,70–71
  135. ^ Pezo 2017, ss. 70–71
  136. ^ a b Pezo, Edvin (2017). "Violence, Forced Migration, and Population Policies During and After the Balkan Wars (1912-14)". Boeckh, Katrin; Rutar, Sabine (Ed.). The Balkan Wars from Contemporary Perception to Historic Memory. Springer. s. 71. ISBN 9783319446424. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021. 
  137. ^ "Robert Elsie, The Conference of London 1913". 17 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021. 
  138. ^ Mojzes, Paul (2011). Balkan Genocides: Holocaust and Ethnic Cleansing in the Twentieth Century. Rowman & Littlefield. ss. 42, 198. ISBN 978-1-4422-0663-2. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021. 
  139. ^ Majstorovic, Steven (2014). "Autonomy of the Sacred: The Endgame in Kosovo". Máiz, Ramón; William, Safran (Ed.). Identity and Territorial Autonomy in Plural Societies. Routledge. s. 8178. ISBN 9781135303945. 
  140. ^ Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-building and Legitimation, 1918-2005. Indiana University Press. s. 48. ISBN 9780253346568. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021. 
  141. ^ a b c d Dauti, Daut (2017). "Gjergj Fishta, the "Albanian Homer," and Edith Durham, the "Albanian Mountain Queen": Observers of Albania's Road to Statehood". Boeckh, Katrin; Rutar, Sabine (Ed.). The Balkan Wars from Contemporary Perception to Historic Memory. Springer. s. 96. ISBN 9783319446424. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021. 
  142. ^ Booth, Ken (2012). The Kosovo Tragedy: The Human Rights Dimensions (İngilizce). Routledge. s. 106. ISBN 978-1-136-33476-4. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Nisan 2020. 
  143. ^ Dimitrije Tucović: Serbien und Albanien: ein kritischer Beitrag zur Unterdrückungspolitik der serbischen Bourgeoisie17 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Balkan_Savaşlarında_Arnavut_Katliamları&oldid=32491153" sayfasından alınmıştır