Başkurtça

Başkurtça
Başkurtça
Başqort tele, başqortsa
Telaffuz	Başqort tele
Bölge	Volga Federal Bölgesi, Orta Asya
Etnisite	Başkurtlar
Konuşan sayısı	2.060.000 (2010)
Dil ailesi	Türki diller Şaz Türkçesi Kıpçak grubu Kuzey Kıpçak dilleri Başkurtça; ; ; ;
Yazı sistemi	Kiril alfabesi
Resmî durumu
Resmî dil	Başkurdistan (Rusya)
Dil kodları
ISO 639-1	ba
ISO 639-2	bak
ISO 639-3	bak
	Başkurtça'nın Başkurdistan içindeki dağılımı.

Başkurtça veya Başkırca (Başkurtça: Башҡорт теле; Başqort tele), çağdaş Türk yazı dillerinden biridir ve Kıpçak grubuna bağlıdır. Çoğunluğu Başkurdistan'da yaşayan Başkurtlarca konuşulur.

Tarih değiştir

Başkurtça daha çok konuşma dilinde kullanılmıştır. Dil yapısına göre Başkurt dili Tatar dile yakın olduğu için eskiden Başkurtlar yazmalar için tüm Tatar dilin veya bazen Tatar harflerin kullanıyorlardı. Başkurt Ulusal Hareketi çıkarak Tatarcadan farklı yazma ihtiyacı çıktı. İlk kez 23 Mart 1919'da SSCB içinde Başkurdistan ÖSSC kurulması yazma Başkurt dili kurulmasına itiş verdi.

1926'da ise ilk Başkurtça kitap yayınlanmıştır.

Özellikler değiştir

Başkurtçada bazı ç'ler s'ye dönebilir: Başqortsa (Başkurtça), nesik (nice, ne kadar, nasıl), ağas (ağaç)...
Bazı sözcük başı s'ler h olabilir: hen (sen), harı (sarı), hıw (su)...
D'lar t olabilir: temek (demek), teren (derin), tar (dar)...
G'ler k olabilir: kün (gün)...
z'ler ve bazı Arapça alıntı sözlerdeki d'ler, ð olabilir: deñgið (deniz), eðebiyet (edebiyat)...

Kişi zamirleri değiştir

**Şahıs Zamirleri**
Teklik		Çokluk
Başkurtça	Türkiye Türkçesi	Başkurtça	Türkiye Türkçesi
Мин (Men)	Ben	Бeҙ (Bið)	Biz
Һин (Hen)	Sen	Һеҙ (Hið)	Siz
Ул (Ol)	O	Улар (Olar)	Onlar

Alfabe değiştir

Kiril Alfabesi İle

Аа	Бб	Вв	Гг	Ғғ	Дд	Ҙҙ	Ее	Ёё
Жж	Зз	Ии	Йй	Кк	Ҡҡ	Лл	Мм	Нн
Ңң	Оо	Өө	Пп	Рр	Сс	Ҫҫ	Тт	Уу
Үү	Фф	Хх	Һһ	Цц	Чч	Шш	Щщ	Ъъ
Ыы	Ьь	Ээ	Әә	Юю	Яя

Başkurt Latin alfabesinin Türk Latin alfabesi ile karşılaştırılması:

Başkurtça: Aa Ää/Әә Bb Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh Xx Iı İi Jj Kk Qq Ll Mm Nn Ññ Oo Öö Pp Rr Ss Śś Şş Tt Uu Üü Ww Vv Yy Zz Źź
Türkçe: Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh Iı İi Jj Kk Ll Mn Nn Oo Öö Pp Rr Ss Şş Tt Uu Üü Vv Yy Zz

Harfler değiştir

Ә : Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapçada ve Almancada da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azericede yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncä/İncə. Türkçede Selçuk ismi diğer Türk dillerinde “Sälçuk / Səlcuk” olarak, Akçe sözcüğü ise “Akçä / Akçə” olarak yazılır. Alfabenin Latin versiyonunda Ä olarak da yer alır. Ə harfi kimi latin alfabelerinde, özellikle el yazılarında Э ə biçiminde de kullanılır.
Х: Başkurtçada, Tatarcada ve Azericede kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmi harflerinden birisidir (Latin X). İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ⱨ, Ḩ).
Ҡ: Gırtlaktan çıkarılan kalın bir K sesini karşılar. Başkurtçadaki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Qalın olarak yapılır ve okunuşu (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Tatarcada ve Azericede de kullanılır ve Q harfi ile gösterilir. Arapçadaki Kaf (ق) harfini karşılar. Örneğin Azericede Qalın (Kalın) sözcüğünün okunuşu Galın şeklindedir. Baştaki G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Kimi lehçelerde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir (Ⱪ, Ķ). Örneğin: Qadın (Kadın), Qayın (Kayın)…
Ң: Genizden çıkarılan N ve G karışımı bir sestir. (Şekil benzerliği nedeniyle Latin Ⱨ harfi ile karıştırılmamalıdır.) Bazen de NG/NĞ olarak öngörülür. Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlıcadaki üç noktalı Kaf-ı Nûni (ڭ) harfinin karşılığıdır. Örneğin: İç Anadolu’da, özellikle Sivas yöresinde Saña, Baña, Deñiz sözcükleri. Pek çok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazılan sözcükler aslında Teñri ve Teñiz şeklinde okunur. (Tatarcada Ñ, Türkmencede Ň harfi ile, Uniform Türk Alfabesi’nde ise Ņ ile gösterilir.)
Ҫ: Peltek T (veya S) sesidir. (Şekil benzerliği nedeniyle Türkçedeki Ç harfi ile karıştırılmamalıdır.) Türkçede, Arapça’dan gelen bazı sözcüklerde kullanılır (ث). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur. Arapçadaki T sesinin peltek biçimidir. Aslında peltek S sesi ile aynıdır. Her iki peltek ses de (T̃ ve S̃) dilin dişlerin arasına değdirilmesiyle çıkarıldığı için aralarındaki farkı anlamak mümkün değildir ve hatta böyle bir fark yoktur. Örneğin: Es̃er... Kiril Alfabelerinde "Ť" harfi ile gösterilir. Başkurt alfabesinin Latin versiyonunda resmi olarak yer almasa da kullanımda Ś biçimi tercih edilir.
Ҙ: Peltek D (veya Z) sesidir. Türkçede, Arapça’dan gelen bazı sözcüklerde kullanılır (ذ). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur. Arapçadaki D sesinin peltek biçimidir. Aslında Peltek Z sesi ile aynıdır. Her iki peltek ses de (D̃ ve Z̃) dilin dişlerin arasına değdirilmesiyle çıkarıldığı için aralarındaki farkı anlamak mümkün değildir ve hatta böyle bir fark yoktur. Örneğin: Z̃eka... Latin Alfabelerinde "Ď" harfi ile gösterilir. Başkurt alfabesinin Latin versiyonunda Ź olarak öngörülmüştür.

Latin Versiyona Eklenen Harfler değiştir

W: Tatarca’da ve Türkmence’de kullanılır. Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav (و) ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin Tatarcadaki Wali (Vali).

Arapça kökenli bazı kelimeler değiştir

Başkurtça “eye” (iyi) sözcüğü için “evet” ifadesi kullanılır.

Başkurtça “heybet”(Araplardan gelen kelime^[3]) sözcüğü için “iyi” ifadesi kullanılır. Komşu Kazaklarda ve tüm Orta Asya halkarında “heybet” için yakşi, zaksı kelimesi kullanılır.

Başkurtça (Kiril alfabesi)	Başkurtça (Latin alfabesi)	Türkçe
ағҙа	ağza	aza
аҡыл	aqıl	akıl
алҡа	alqa	halka
ахырызаман	axırızaman	Ahir Zaman
әҙәм	әźәm	adam
әҙер	әźer	hazır
әжәл	әjәl	ecel
әкиәт	әkiәt	masal
әҫәр	әśәr	eser
әүлиә	әwliә	evliya
әхирәт	әxirәt	ahiret
бата	bata	hayır duası
бәлә	bәlә	bela
бәүел	bәwel	sidik, idrar
бәхәс	bәxәs	tartışma, münakaşa
вазифа	wazifa	vazife
ваҡиға	waqiğa	vaka
вәғәҙә	wәğәźә	vaat, vait
выждан	vıjdan	vicdan, insaf
гел	gel	her zaman, hep
ғариза	ğariza	bildiri
ғасыр	ğasır	asır
ғәҙәт	ğәźәt	adet
ғәҙел	ğәźel	adil
ғәйбәт	ğәybәt	gıybet

Örnekler değiştir

Lokmaları iyice çiğneyerek yutun. Başkurtça: Lokmanlarzı heybet seynep yutun.
“Edep” - “Ezep”.^[4] “Edepsizlik” için “tupasızlık”.
“cilt” - “tire”^[5](Türkçedeki “deri” var);
“temsil etmek” - “vekil etmek”;
“kıskanmak” - “günleşeu, günsöllök, kızığıu”;
“etkileyici” - “tesirle”(Araplardan gelen);
“olağandışı”, “olağanüstü” -“ğazati olmağan” ya da “ğecep, seyer”;
“telaffuz” -“eyteleş, ayteleş”;
"fular" - “yawlıq”;^[6]
nüfuz- “ineu/inmek, daralıu, tararlıu, düşeneu
"yararlanmak" - “faydalanıy, kullanıy”
“Giderler ve gelirler” -“sığımlar (çığımlar) ve kilemler”.
“söyle” - “Ait, eyt”.
“Bile” için sadece “hatta” kullanır; örneğin “Hatta kaldıramıyorum” Başkurtça: “hatta min de kütere alam” kullanılır.
“göster” -kürhet^[7](görset).
“Çağrıştırmak” -sağıştırıu

Ayrıca bakınız değiştir

Kaynakça değiştir

^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2013.
^ Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World(Third ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-25004-7.
^ Arapça kökenli Başkurt kelimeleri(1930) ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Başkurt Türkçesi Sözlüğü, 34 sayfa.^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Başkurt Türkçesi Sözlüğü, 21 sayfa.^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ "яулыҡ". 4 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2020.
^ "Академический словарь башкирского языка. Том 4. Publisher: Китап имени Зайнаб БиишевойISBN: ISBN 978-5-295-05608-6 (т. 4) ISBN 978-5-295-05388-7 КҮРҺӘТТЕРЕҮ, 854 sayfa" (PDF). 19 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Ağustos 2020.

[1] "Arşivlenmiş kopya". 5 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2013.

[2] Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World(Third ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-25004-7.

[3] Arapça kökenli Başkurt kelimeleri(1930) ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[4] Başkurt Türkçesi Sözlüğü, 34 sayfa.^{[ölü/kırık bağlantı]}

[5] Başkurt Türkçesi Sözlüğü, 21 sayfa.^{[ölü/kırık bağlantı]}

[6] "яулыҡ". 4 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2020.

[7] "Академический словарь башкирского языка. Том 4. Publisher: Китап имени Зайнаб БиишевойISBN: ISBN 978-5-295-05608-6 (т. 4) ISBN 978-5-295-05388-7 КҮРҺӘТТЕРЕҮ, 854 sayfa" (PDF). 19 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Ağustos 2020.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]