Adli entomoloji

(Adlî entomoloji sayfasından yönlendirildi)

Adli entomoloji veya adli böcek bilimi[1] ya da biyokriminal entomoloji, adli tıbba yardımcı olan ya da onun yetersiz kaldığı durumlarda, ceset üzerinde bulunan böcek ve diğer eklembacaklıların ergin ve larvalarından, maktulün ("cesedin") ölüm zamanını doğruya yakınlıkta ya da yaklaşık olarak tahmin etmeye çalışan bir bilim dalıdır.

Sarcophaga nodosa

Ölüm sonrası çürüme, ısı, nem ve ortama bağlı olarak değişkenlik gösterir. Bu çürüme ve yok etmede bakterisinden böceğine birçok leşçil ve çürükçül canlının rolü tartışılmaz bir gerçektir. Bu canlılarının hepsi aynı anda cesette bulunmaz. Cesedin bozulma evrelerine bağlı olarak farklı zamanlarda görülürler. İşte bu farklı zamanı tespit etmeye çalışan ve geriye dönük ölüm anını bulan adli entomoloji, adli tıbbın entomolojiye uyarlanmış biçimidir.

Kazalarda, cinayetlerde ve faili meçhul ölümlerde ölüm yeri ve zamanının bilinmesi adli yargılama açısından çok önemlidir. Böceklerin, yumurta, larva, pup ve ergin gibi farklı yaşam evrelerine sahip olması ve bu evrelerin farklı yerlerde, farklı zamanlarda ve cesedin farklı bölümlerinde görülmesi adli entomolojinin yoğunlaştığı noktalardır.

Adli tıp uygulamasında ölüm zamanı tayini açısından çok çeşitli kriterler ve yöntemler kullanılır. Bu yöntemlerin hiçbiri ölüm sonrası zamanın belirlenmesinde her zaman tam güvenilir sonuçlar vermez. Özellikle cesedin dış ortamda kaldığı, çürümenin başladığı ve ilerlediği durumlarda, entomolojik incelemelerin ölüm zamanının belirlenmesindeki önemi artar. Yapılan birçok çalışmada adli soruşturma ve otopsi bulguları ile karşılaştırıldığında, entomolojik araştırmaların güvenilir bir yöntem olarak kabul edilebileceğini göstermiştir.

Amacı değiştir

Adli entomoloji bulguları üç konunun açıklığa kavuşmasında kullanılır:

  • 1. Ölüm zamanının belirlenmesi: PMI (post-mortem interval) ya da Ölüm Sonrası Geçen Zaman
  • 2. Ölüm yerinin belirlenmesi
  • 3. Toksikolojik analizler

Cesedin bozulma evreleri değiştir

 
Calliphoridae

Başlangıç değiştir

Ölümden sonraki ilk gündür. Ceset henüz şişmemiştir ve kokuşma, bozulma olmaz. Cesede bu dönemde yalnızca Latincecalliphoridae, Latincesarcophagidae ve Latincemuscidae familyalarından sinekler ile zar kanatlılar (Latincehymenoptera) takımından böcekler gelir.

Şişme değiştir

Yaklaşık olarak, ölümden sonraki 2-6 gündür. Bu dönemde cesedin karnı belirgin biçimde şişer ve vücut açıklarından sıvılar akar ve keskin koku duyulur. Cesette bu dönemde Latincecalliphoridae familyasından sinekler görülür.

Aktif çürüme değiştir

Yaklaşık olarak, ölümden sonraki 7-12 gündür. Aktif çürümenin görüldüğü bu dönemde koku güçlü bir şekilde hissedilir. Çürümenin yoğun olduğu yerlerde deri siyahımsı bir renk almıştır ve ceset üzerinde beslenen böcekler yüzünden oldukça zarar görmüştür. Cesette bu dönemde Latincecalliphoridae ile Latincemuscidae familyasından sinekler ve kın kanatlılar (Latincecoleoptera) takımından leşçil böcekler görülür.

İleri çürüme değiştir

Yaklaşık olarak, ölümden sonraki 13-51 gündür. Çürümenin sonuna gelindiği bu dönemde koku artık zayıflamıştır; ekşimiş peynir kokusu duyulur. Cesette bu dönemde yalnızca kın kanatlılar takımından leşçil böcekler görülür.

Kuruma değiştir

Yaklaşık olarak, ölümden sonraki 52-207 gündür. Et ve yumuşak dokular tamamen yenilip tüketilmiştir. Yalnızca kemik, saç ve kurumuş deri kalıntıları bulunur. Koku duyulmaz. Cesette bu dönemde zar kanatlılar (Hymenoptera) takımından arılar ve Latince|dermestidae familyasından kın kanatlı böcekler görülür.

Adli böcekler değiştir

 
LatinceMuscidae larvası
 
LatinceCalliphora vicina
 
LatinceSarcophaga carnaria
 
LatinceDermestes lardarius (ergin)
 
LatinceDermestes lardarius (larva)
 
LatinceAglossa pinguinalis (ergin)
 
Silpha obscura
 
LatinceNicrophorus vespilloides (bir kemirgen leşinde)
 
LatinceTineola bisselliella (larva)
 
LatinceTineola bisselliella (ergin)
 
LatinceAglossa cuprealis (ergin)
 
LatinceAttagenus pellio (ergin)

Adli entomoloji, ölümden sonra geçen zamanın hesaplanması, ölüm yerinin belirlenmesi ve toksikolojik çalışmalarıyla adli tıp bilimine yardımcı olur. Başkalaşım geçiren böceklerin, özellikle de tam başkalaşımlı (holometabol) böceklerin yumurta, bütün evreleriyle larva ve nimfleri ile erginlerin her biri bulmacayı çözmede birincil öneme sahiptir. Türü tespit edilen bir böceğin erginlik öncesi dönemlerinin evre evre gelişim süresi entomolojik olarak bilinir ve bu bilgi adli tıbbın titizliğine uygulandığı zaman ortaya esrarı çözebilecek derecede önemli olan kriminal bilgi çıkar.

Özellikle LatinceDiptera (sinekler) takımından böceklerin erginlik öncesi larva gelişim verileri adli entomoloji çalışmalarında önemlidir. Latincecoleoptera (kın kanatlılar) ve Latincelepidoptera (pul kanatlılar) takımından böceklerin cesede geliş zamanları ise uzun süreli ölüm zamanı tahminlerinde kullanılmaktadır.

Değişik yaşama ortamlarında bulunan böceklerin bu ortamları çoğunlukla türüne özgüdür. Ceset üzerinde bulunan böcekler cesedin kaldığı ortam ve taşınma durumu hakkında da bilgi verir. Ayrıca bu böceklerin dokuları, üzerinde bulundukları ceset dokularından daha fazla toksin içermesinden dolayı toksikolojik analizlerde de kullanılabilmektedirler.

Birincil ceset böcekleri değiştir

LatinceDiptera (sinekler ya da iki kanatlılar) takımdan böceklerdir. Özellikle Latincemuscidae, Latincesarcophagidae ve Latincecalliphoridae familyasından sineklerdir. Hepsi de tam başkalaşımlıdır ve yumurtasından erginine kadar her evresi teşhiste önemlidir.

  • LatinceMusca domestica (karasinek; Latincemuscidae): Cesedin vücut açıklıklarında ve yaralı bölgelerinde bulunurlar. Larvaları yığın hâlinde bulunur ve sıcaklıkları ortamın sıcaklığından 10-15 °C daha yüksektir.
  • LatinceCalliphora vicina (gök et sineği; Latincecalliphoridae): İnsan kadavrasında baskın olan türdür. Baş ve göğüs siyah, karın kısmı metalik mavi renktedir. Cesedin vücut açıklarında, burun, boğaz ve açık yaralarda bulunurlar. 18 °C derecede yumurtalar 24 saatte açılır; daha yüksek sıcaklıkta açılma süresi daha da kısadır. Çıkan larvalar proteolitik enzimler salgılamak suretiyle bulundukları organik dokuyu delerek daha derinlere girerler. Uygun sıcaklıklarda ve besin sunumunda, 5 gün içerisinde pup olurlar. Larvalar pup olmak için toprağı birkaç cm delerler. Cesetle birlikte alttaki toprağın da alınıp adli tıp laboratuvarına gönderilmesi gerekir.
  • LatinceCalliphora vomitaria (Latincecalliphoridae): Kuzey yarımkürede ormanlık bölgelerde yaygındır.
  • LatinceSarcophaga carnaria (boz et sineği: Latincesarcophagidae): Gözleri kırmızıdır. Göğüste gri çizgiler vardır. Cesedin burun boşlukları ve yaralarda bulunurlar.
  • LatinceWohlfahrtia magnifica (Latincesarcophagidae)

İkincil ceset böcekleri değiştir

Bu evrede cesette albüminoid maddelerin tüketilmesinden sonra ortaya yağ doku çıkmaktadır. Bu sırada yağlı maddelerden hoşlanan böcekler, özellikle Latincecoleoptera (kın kanatlılar) takımından bazı türler cesede hücum etmektedir. Larvaları yırtıcı, lesçil, gübrecil olduklarından, çürümüş organik maddeler ve bitki kalıntılarıyla beslenirler. Ayrıca Latincelepidoptera (pul kanatlılar) takımından böcekler de görülür.

  • LatinceDermestes lardarius (post böceği, deri böceği; Latincedermestidae; Latincecoleoptera): Kuru et ve kuru besin maddelerine gelirler. Larvası koyu renktedir ve koyu kahverengi tüylerle kaplıdır. Larvaları uzun kıl demetiyle karakteristiktir. Larva dönemi 35-80 gün pupa dönemi 40-50 gün sürmektedir. Eğer yeterli sayıda böcek cesede hücum etmişse, cesedi 24 gün içinde iskelete dönüştürebilirler. Cesedin adipoz doku ve derisinde bulunurlar.
  • LatinceAglossa pinguinalis (yağ kurdu; Latincepyralidae; Latincelepidoptera): Genellikle evlerde bulunur. Tırtılları tereyağı ve iç yağları içinde bulunur. Larvaları silindir seklinde ve halkalıdır. Yumurtalarını temmuz ayında bırakırlar. Cesedin adipoz dokusunda beslenir. Cesede geliş zamanı 6-9 ay sonra olur.

Üçüncül ceset böcekleri değiştir

Bu evrede cesette bazı albüminoid maddelerin (kazein) fermantasyonu sonucu çürümüş peynir kokusu çıkmaya başladığı anda cesede üşüşürler.

  • LatinceHelina vicina (Latincemuscidae; Latincediptera): 5 mm boyundadır. Kırlarda, çiçeklerde ve yapraklar üzerinde bulunur. Larvaları basit veya çatallı ve ibre şeklinde uzantılara sahiptir. Pupları da aynı şekildedir. Larvaları çürümüş bitkisel maddelerle beslenir. Cesede yaklaşık 10 ay sonra gelir ve fermente dokularında beslenir.
  • LatincePiophila petasionis'' (Latincepiophilidae; Latincediptera): 4 mm boyunda küçük bir sinektir. Larvaları rahatsız edildiklerinde sıçrayışlarıyla karakteristik özellik gösterirler. Bunu düşmanlarına karşı bir savunma mekanizması olarak kullanır. Belli bir süre yerde kalmış cesetlerde kuru bölgelerde görülür. Cesede yaklaşık 10 ay sonra gelir ve fermente dokularında beslenir.
  • LatincePyrellia vivida (Latincep. cadaverina; Latincemuscidae; Latincediptera)

Dördüncül ceset böcekleri değiştir

Birincil, ikincil ve üçüncül cest böcekleri tarafından tüketilemeyen dokular, ceset morluğu da denen siyahımsı bir mavi renge dönüşür ve amonyak kokuları yaymaya başladığı zaman bu grubun böcekleri işe koyulur. Çoğunlukla kın kanatlılar (Latincecoleoptera) takımından böcekler olmakla birlikte sinekler de gelir.

  • LatincePhora atterima (Latincephoridae; Latincediptera): 2–3 mm uzunluğundadır. Gözleri siyah renktedir. Sırtı bariz bir şekilde kamburdur. Hayvan cesetleri, çöp kutuları, sıvı atıklar, organik atıklar üzerinde beslenir. Cesede geliş zamanı: 1-2 yıl sonra olur
  • LatinceSilpha obscura (Latincesilphidae; Latincecoleoptera): 13–17 mm boyundadır. Siyah renkli olup larvaları da siyah ve yassıdır. Larvaları yan taraflarında diş bulunan 12 halkadan oluşur. Erginleri larvalarını pup dönemine girene kadar besler. Cesede geliş zamanı 1-2 yıl sonradır.
  • LatinceNicrophorus interruptus (Latincesilphidae; Latincecoleoptera): Bu tür fare, köstebek gibi küçük memelilerin kadavralarında görülür. Cesedi toprağa gömmek için altındaki toprağı kazar. İnsan kadavrasında görülmüştür. Cesede geliş zamanı 1-2 yıl sonra olur.
  • LatinceHister cadaverinus (Latincehisteridae; Latincecoleoptera): Gübre içinde veya leşler üzerinde yasar. Hemen hemen dörtgen şeklindedir. Parlak siyah renktedir. Larvaları toprağa dalarak orada nimf hâline gelir. Gündüz cesedin altına gizlenip akşamları aktif olarak cesedin çürümesini hızlandırırlar. Cesede geliş zamanı 1-2 yıl sonra olur.

Beşincil ceset böcekleri değiştir

Bu gruptakiler, böcekler (Latinceinsecta) sınıfına girmeyen eklembacaklılardır. Örümceğimsiler (Latincearachnida) sınıfının akarlar (Latinceacarina) atl sınıfına giren akar türleridir. Genellikle cesedin altında bulunurlar. Daha önce gelen böcekler cesette kalış sürelerini tamamlamadan cesede gelirler. Cesette kalan sıvı bütün organik maddeleri tüketerek cesedin mumyalaşmasına sebep olurlar. Cesede geliş zamanı 2-3 yıl sonra olur. Cesetlerde rastlanan akar türleri arasında Latinceuropoda nummularia, Latincetrachynotus cadaverinus, Latinceglycyphagus curcor, Latincetyroglyphus siro ve Latincehistiostoma necrophaga sayılabilir.

Altıncıl ceset böcekleri değiştir

Daha akarlar işlerini bitirmeden kadavranın bazı kısımları kuruyup mumyalaşınca hemen bazı böcekler cesede üşüşüp tendonları, saçları, kılları kemirirler. Bu böcekler aynı zamanda yünlü kumaşlara, kürklere ve doğal materyalli koleksiyonlarına musallat olurlar.

  • LatinceTineola biselliella (elbise güvesi; Latincetineidae; Latincelepidoptera): 6 mm boyunda küçük bir kelebektir. Tırtıllarının boyu 4–5 mm kadardır. Tekstil fabrikalarında sık rastlanır. Altın sarısı tüyleri vardır. Işıktan kaçar, iyi uçucu değildir. Tam başkalaşımlıdır (yumurta, larva, pup, ergin) ve larvaları yünlü giysilerde tahribat yapar. Cesede geliş zamanı 2-3 yıl sonra olur.
  • LatinceAglossa caprealis (Latincepyralidae; Latincelepidoptera)
  • LatinceAttagenus pellio (kürk böceği; Latincedermestidae; Latincecoleoptera): 6,4 mm uzunluğundadır. Koyu renklidir. Ergini bitkilerin polen ve nektarlarıyla beslenir. Larvaları halı, müze materyalleri (böcek koleksiyonu), saç, ipekli madde ve benzerlerinde tahribat yapar. Tam başkalaşımlıdır. Cesede geliş zamanı 2-3 yıl sonra olur.

Yedincil ceset böcekleri değiştir

Kendilerinden öncekilerin bıraktıkları nimf ve pup kalıntılarını tüketirler.

  • LatinceTenebrio obscurus (sarı un kurdu; Latincetenebrionidae; Latincecoleoptera): 15–20 mm boyundadır. Işıktan kaçarak karanlık yerlerde yaşarlar. Çürümüş odunla beslenirler. Koyu renkli böcekler olup karanlık yerlerde ağaç kabukları altında bulunurlar. Başın yan kenarları çıkıntı yaparak antenlerin diplerini örter. Duyarga 11 segmentli ve gözler genellikle hilal seklindedir. Depolanmış gıda maddelerinde de zararlıdır. Cesede geliş zamanı 3-4 yıl sonra olur.
  • LatincePtinus brunneus (Latinceptinidae; Latincecoleoptera): 2 mm boyundadır ve bedeninde, başını saklayan kalın ve şişkin bir zırh vardır. Esmer renktedir.

Kaynakça değiştir

  1. ^ Prof. Dr. Salih Cengiz (İstanbul Üniversitesi Adli Tıp Enstitüsü), Bilim ve Teknik dergisi, Kasım 2011, Yıl 45, Sayı: 528

Literatür değiştir