Acil tıp

İnsan sağlığının hayati derecede etkilenmesi ve bu durumdan en hızlı şekilde normale dönme adına yapılan tüm uygulamaları kapsayan acil sağlık hizmeti

Acil Tıp, insan sağlığının hayati derecede etkilenmesi ve bu durumdan en hızlı şekilde normale dönme adına yapılan tüm uygulamaları kapsayan acil sağlık hizmeti. Acil tıp hizmetleri hastanelerin acil servislerinde ve mobil ekipler vasıtasıyla hastane dışında verilir.

Ambulans Uçak
Ambulans Uçak

Dünya'da Acil Tıp[1] değiştir

Bugünkü bilinen anlamıyla acil tıp ilk olarak 1960'larda başlamıştır. İlk olarak ABD'de ayrı bir uzmanlık alanı olarak ortaya çıkmış ve dünyadaki gelişimi de buna parerlel olmuştur. 1966'da Amerikan Ulusal Bilimler Akademisi'nin yayınladığı Kazalarda Ölüm ve Sakatlıklar: Modern Toplumun İhmal Edilmiş Hastalığı yazısı çok ses getirmiştir, bu yazıda Vietnam'da yaralanan bir askerin New York'ta vurulan bir sivilden daha çok yaşama şansı olduğundan bahsedilmiştir. Bu yazıyla beraber acil tıp hizmetleri yeniden ele alındı ve otoyol güvenliği yasası çıktı. O zamana kadar acil servisleri personle ve ekipman bakımından yetersiz ve kontrolsüz birimlerdi. İlk kez Cincinnati Üniversitesinde 1970'te Acil Tıp Ana Bilim Dalı kuruldu ve birçok uzman yetiştirdi.[1]

Türkiye'de Acil Tıp değiştir

Tarihçe değiştir

Acil Tıp kurulmadan önceki yıllar değiştir

Türkiye'de ilk kez Sağlık Bakanlığı tarafından 1985 yılında da 077 Hızır Acil Servis olarak Ankara, İstanbul ve İzmir büyükşehir belediyelerinin ambulans, teknik alt yapı, şoför ve maddi destek vermesi, Sağlık Bakanlığının hekim ve tıbbi malzeme desteği ile Türkiye'de kullanılmış ve şimdiki acil sağlık hizmetlerinin temelleri atılmıştır.[1]

Acil Tıp kurulduktan sonraki yıllar değiştir

Türkiye’de acil tıbbın gelişimi gerçek anlamda 1988 yılında Sağlık Bakanlığı'nın ile ilgili kapsamlı proje çalışmaları ile başlamıştır. 1990 yılında Acil hizmetler ile ilgili Acil Yardım ve Kurtarma Hizmetleri başlığı altında 40 proje Sağlık Bakanlığı bütçe kitabında yayınlandı. Öncelikle 3.100 Acil yardım Ambulansı temini, Hızır Acil Servislerin kapatılarak yerine 112 Acil Servislerin kurulması, Acil Servislerin modernizasyonu ve yataklı servislerin oluşturulması, Afet Acil Müdahale ekiplerinin kurulması ve görevlendirilmeleri, ilk yolcu ucağının Acil Müdahale Uçağı donanımı ile donatılarak yurt dışı müdahale görevi, Karayolları ve Turizm bölgelerinde müdahale ekiplerinin konuşlandırılması, Acil hizmet personeli eğitim kurs programları, Acil Tıp Uzmanlık Eğitimi Planlamaları ile çok sayıda projenin yürürlüğe girmesi ve projelerin pilot uygulamaları 1989-1993 yılları arasında gerçekleşti. Dr. Yıldırım Aktuna'nın Sağlık Bakanı olduğu Süleyman Demirel Başbakanlığındaki Bakanlar Kurulu'nun 12 Nisan 1993 tarihli kararı, 30 Nisan 1993 tarih ve 21567 sayılı Resmi Gazete'de 93/4270 karar sayısı[2] ile yayınlanmış ve İlk ve Acil Yardım adıyla bir anadal olarak kurulmuştur. Kuruluşunda 3 yıllık bir ana dal olarak tanımlanan İlk ve Acil Yardım 24 ay ana dal 18 ay rotasyon şeklinde planlanmıştır. Aynı yıl Türkiye’de iki Acil Tıp Anabilim Dalı kurulmuştur (Dokuz Eylül Üniversitesi ve Fırat Üniversitesi). Bu Anabilim Dalları 1994 yılında ilk asistanlarını alarak eğitime başlamışlardır. Türkiye'de 2015 itibarıyla 42 Üniversite, 27 EAH, 8 EAH ile Afiliye Üniversite, 7 Özel Hastane Afiliye Vakıf Üniversitesi ve 2 EAH Afiliye Vakıf Üniversitesi ile toplam 86 klinik ile ihtisas verilmektedir (bkz. aşağıdaki Tablo).[1]

Acil Tıbbın kronolojik tarihçesi:[3] değiştir

  • 1993: Dr. Yıldırım Aktuna'nın Sağlık Bakanı olduğu Süleyman Demirel Başbakanlığındaki Bakanlar Kurulu'nun 12 Nisan 1993 tarihli kararı, 30 Nisan 1993 tarih ve 21567 sayılı Resmi Gazete'de 93/4270 karar sayısı ile yayınlanarak İlk ve Acil Yardım yeni bir uzmanlık dalı oldu. İhtisas süresi olarak ise yurt dışı denkleriyle uyumsuz olan 3 yıl belirlenmişti.[2]
  • 1993: Acil tıp teknikeri eğitim programı başladı.[1]
  • 1994: Nisan 1994 Tıpta Uzmanlık Sınavında (TUS) Dokuz Eylül Üniversitesi 4, Fırat Üniversitesi 2 asistan kadrosu ilan etti; Dokuz Eylül’e 2, Fırat’a 1 asistan başladı.[3]
  • 1991: Hastane öncesi hizmetlerde 077 Hızır Acil’den “112 Acil Yardım ve Kurtarma”ya geçildi.[1]
  • 1991-1993: İstanbul, Ankara ve İzmir’ başta olmak üzere bütün il ve ilçe merkezlerinde 112 ekipleri kuruldu. Ambulans ekiplerinde pratisyen hekimler, sağlık memurları, ebeler, hemşireler ve şoförler görev yapmaktaydı.[3]
  • 1995: 25 Mayıs 1995 tarihinde Türkiye Acil Tıp Derneği (TATD)11 Ağustos 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. kuruldu[1].
  • 1996: Sağlık Bakanlığına bağlı okullarda ilk yardım ve acil bakım teknisyenliği bölümü açıldı.[1]
  • 1998: 30 Nisan 1998 tarihinde Türkiye'nin ilk “İlk ve Acil Yardım” uzmanı mezun oldu[3].
  • 2000: Acil sağlık hizmetlerinin bütün yurtta eşit, ulaşılabilir, kaliteli, süratli ve verimli olarak yürütülmesini sağlamak amacıyla acil sağlık hizmetlerinin sevk ve idaresine dair usul ve esasları belirleyen “Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği” çıkarıldı. Toplam Acil Tıp Uzmanı sayısı 20, Anabilim Dalı sayısı ise sadece 14 idi.[3]
  • 2002: 19 Haziran 2002’de Resmî Gazete'de yayınlanan Tıpta uzmanlık Tüzüğü ile uzmanlık ana dalının adı Acil Tıp olarak değiştirildi. İhtisasın süresi de Avrupa, ABD ve diğer ülkelerde denklik problemleri yaşanmaması gerekçesiyle 5 yıla çıkarıldı. Anabilim Dalı sayısı 17'ye yükseldi.[3]
  • 2003: 5 yıl süreli ihtisas için ilk asistan alımı 2003 Nisan Tıpta Uzmanlık Sınavı (TUS) Sınavı ile yapıldı.
  • 2004: İlk defa Sağlık Bakanlığı’nın 112 acil yardım ve kurtarma istasyonlarına ve hastane acil servislerine ambulans ve acil bakım teknikeri ve acil tıp teknisyenlerinin atamaları yapıldı.[1]
  • 2006: 2006 Nisan TUS’unda bir seferde 18 eğitim ve araştırma Hastanesi için toplam 200 Acil Tıp asistan kadrosu ilan edildi. Eğitimcisi ve kliniği olmadan, eğitim koşulları tanımlanmadan en az 10 yıldır eğitim veren hiçbir ana bilim dalının veya derneğin görüşü alınmadan ilan edilen kadrolar, ilk kez TUS kitapçığında görüldü. Acil Tıp Anabilim Dalı sayısı ise 27'ye ulaştı.[3]
  • 2009: 18 Temmuz 2009 tarih ve 27292 sayılı Resmî Gazete’de Tıpta ve Diş Hekimliğinde Uzmanlık Eğitimi Yönetmeliği yayımlandı. Acil tıp halen 5 yıl idi. İç hastalıkları ve genel cerrahi uzmanları için süre 2 yıl olarak belirlendi. Bu yönetmelik ile ortopedi ve travmatoloji uzmanları listeden çıkartılmıştı. Oluşturulan Tıpta Uzmanlık Kurulu rotasyon süresini 13 aya indirdi. O tarihte tıp fakültelerindeki ana bilim dalı sayısı 45’e, eğitim ve araştırma hastanelerindeki acil tıp kliniği sayısı ise 28’e ulaşmıştı.[3]
  • 2011: 26 Nisan 2011 tarih ve 27916 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Kanun ile acil tıp uzmanlık eğitim süresi 4 yıla düşürüldü[3].
  • 2011: 5 Mayıs 2011 tarihinde Eğitim ve Araştırma hastaneleri ilk uzmanlarını verdi[3].

Acil Tıp alanındaki Sürekli Akademik Yayınlar değiştir

Acil Tıp uzman sayısındaki artışa paralel şekilde, acil tıp akademisyenlerinin sayısında da artış meydana gelmiştir. Buna bağlı olarak acil tıp alanında ulusal ve uluslararası indekslere giren dergilerdeki yayın sayılarında da yıllar içinde artış izlenmektedir. Acil Tıp branşında 2015 itibarıyla, Türkiye'deki 2 Ulusal Acil Tıp derneğinin sponsorluklarında hizmet veren, Türkçe olarak başlamış ve şu anda sadece İngilizce yayın kabul eden, Uluslararası yayıncısı olan (Elsevier) ve Uluslararası İkincil İndekslerde listelenen (ScienceDirect) Uluslararası 1,[4] hem Türkçe hem İngilizce yayın kabul eden, Ulusal yayıncısı olan (AVES) ve Uluslararası Tersiyer indekslerde listelenen (Open-Access) Ulusal 1,[5] Türkçe ve İngilizce Vaka sunumlarını kabul eden, Ulusal yayıncısı olan (AVES) Uluslararası 1[6] olmak üzere toplam 3 akademik dergi bulunmaktadır.

Acil Tıp Eğitimi değiştir

Türkiye'de Acil Tıp eğitimi TUKMOS tarafından Acil Tıp alanında oluşturulmuş standartlar dahilinde verilmek zorundadır.[7] Bu kriterlere uygunluk 2016 yılından itibaren denetlenmeye başlanacak olup klinikler kendi eğitim programlarını buna göre düzenlemek ve ülke çapında bir standarda uyum sağlamak durumundadırlar.[7] TUKMOS'un belirlediği klinikler tarafından verilen eğitimler dışında Acil Tıp derneklerinin son derece kapsamlı ve yaygın bir eğitim programı bulunmaktadır.

Acil Tıp ve FOAMed (Free, Open Access Medical Education) değiştir

Acil Tıp, Tıp eğitiminde 2012 yılından itibaren bir fenomen haline gelen blog yazarlığı temelli sürümiçi eğitim sitelerinin en yaygın şekilde başladığı branştır. Bu akım, FOAMed (Free, Open Access Medical Education) adı altında şekillendirilerek başta Twitter olmak üzere tüm sosyal ağlar kullanılarak uygulanan bir asenkron sürekli eğitim çeşidi olarak büyük önem kazanmıştır. Yurt dışında 150'den fazla blog ve portal ile sürdürülen bu asenkron eğitim modeli, Türkiye'de de yurt dışı ile hemen hemen aynı zamanlarda[8] adı altında başlamıştır. Serbest Açık Erişimli Acil Tıp Eğitimi vizyonuyla 2012 yılından beri faaliyet gösteren, çeşitli fakülte ve EAH'larda çalışan 20'den fazla öğretim üyesi, uzman ve asistan tarafından sürekli olmak üzere 100'den fazla Acil Tıp eğitmeninin katkı verdiği Acilci.Net, 1 milyonu aşan ziyaretçi sayısıyla Dünya'nın yerel dilde yayın yapan en büyük Acil Tıp eğitim portalidir.[9] Portalın bu başarısı nedeniyle hem EuSEM (Avrupa Acil Tıp Derneği) hem de ASEM (Asya Acil Tıp Derneği) tarafından Uluslararası kongrelere davet edilmiş ve Acil Tıp Asistan Birliği (ATAB)[10] tarafından 2014 yılında "asistan eğitiminde en faydalı kaynak" olarak seçilmiştir.[9]

Tıpta uzmanlık öğrencisi alma sırasına göre Acil Tıp Uzmanlık eğitimi veren Acil Tıp Anabilim Dalları ve Klinikleri değiştir

Sıra Kuruluş Zamanındaki İsmi

ve Kuruluş Tarihi

Şehir İlk Asistan

Alımı![11] Kurum Yapısı

Değişen İsmi Değişen

Kurum Yapısı

1 Dokuz Eylül Üniv (1992) İzmir 1994 Devlet Üniversitesi
2 Fırat Üniv. Elazığ 1994 Devlet Üniversitesi
3 Erciyes Üniv. Kayseri 1995 Devlet Üniversitesi
4 Selçuk Üniv Konya 1995 Devlet Üniversitesi Necmeddin Erbakan Devlet Üniversitesi
5 Dicle Üniv Diyarbakır 1995 Devlet Üniversitesi
6 Marmara Üniv[12] (29 Kasım 1994) İstanbul 1995 Devlet Üniversitesi Marmara Universitesi Devlet Üniversitesi
7 Çukurova Üniv Adana Devlet Üniversitesi
8 Bursa Uludağ Üniv Devlet Üniversitesi
9 Hacettepe Üniv (Hekimlikte Acil Vakalar Ana Bilim Dalı adı altında 1988 yılında akademik birim açılmış ama anabilim dalı 1997 yılında kurulmuştur)[13] Ankara 1997 Devlet Üniversitesi
10 Akdeniz Üniv Antalya Devlet Üniversitesi
11 Sivas Cumhuriyet Üniv Sivas Devlet Üniversitesi
12 Ondokuz Mayıs Üniv Samsun Devlet Üniversitesi
13 Atatürk Üniv Erzurum Devlet Üniversitesi
14 Karadeniz Teknik Üniv Trabzon Devlet Üniversitesi
15 Süleyman Demirel Üniv Isparta Devlet Üniversitesi
16 Gülhane Eğitim ve Araştırma Ankara
17 İnönü Üniv Malatya Devlet Üniversitesi
18 Gazi Üniv Ankara Devlet Üniversitesi
19 Tokat Gaziosmanpaşa Üniv Tokat Devlet Üniversitesi
20 Gaziantep Üniv Gaziantep Devlet Üniversitesi
21 Afyon Kocatepe Üniv Afyon Devlet Üniversitesi
22 Kocaeli Üniv Kocaeli Devlet Üniversitesi
23 Pamukkale Üniv Denizli Devlet Üniversitesi
24 Eskişehir Osmangazi Üniv Eskişehir Devlet Üniversitesi
25 Van Yüzüncü Yıl Üniv Van Devlet Üniversitesi
26 Ege Üniv İzmir Devlet Üniversitesi
27 Mersin Üniv Mersin Devlet Üniversitesi
28 Ufuk Üniv Rıdvan Ege EAH Ankara EAH Afiliye Vakıf Üniversitesi
29 Ankara Atatürk EAH Ankara Eğitim ve Araştırma Hastanesi Yıldırım Beyazit EAH Afiliye Devlet Üniversitesi
30 Ankara Etlik İhtisas EAH Ankara Eğitim ve Araştırma Hastanesi Ankara Dışkapı Yıldırım Beyazıd Eğitim ve Araştırma Hastanesi
31 Ankara EAH Ankara Eğitim ve Araştırma Hastanesi
32 Ankara Keçiören EAH Ankara Eğitim ve Araştırma Hastanesi
33 Ankara Numune EAH Ankara Eğitim ve Araştırma Hastanesi
34 İstanbul Bezm-i Alem Valide Sultan Vakıf Gureba İstanbul Eğitim ve Araştırma Hastanesi Bezm-i Alem EAH Afiliye Vakıf Üniversitesi
35 İstanbul Bakırköy Dr. Sadi Konuk İstanbul Eğitim ve Araştırma Hastanesi
36 İstanbul EAH (Samatya) İstanbul Eğitim ve Araştırma Hastanesi
37 İstanbul Göztepe EAH İstanbul Eğitim ve Araştırma Hastanesi Medeniyet Üniv EAH Afiliye Devlet Üniversitesi
38 İstanbul Haseki EAH İstanbul 2014 Eğitim ve Araştırma Hastanesi
39 İstanbul Haydarpaşa EAH İstanbul Eğitim ve Araştırma Hastanesi
40 İstanbul Kartal Dr. Lütfi Kırdar EAH İstanbul Eğitim ve Araştırma Hastanesi
41 İstanbul Okmeydanı EAH İstanbul Eğitim ve Araştırma Hastanesi
42 İstanbul Şişli Etfal EAH İstanbul Eğitim ve Araştırma Hastanesi İstanbul Şişli Etfal Hamidiye Eğitim ve Araştırma Hastanesi
43 İstanbul Taksim EAH İstanbul Eğitim ve Araştırma Hastanesi İstanbul Gaziosmanpaşa Taksim Eğitim ve Araştırma Hastanesi
44 İzmir Atatürk EAH İzmir Eğitim ve Araştırma Hastanesi Katip Çelebi Üniv EAH Afiliye Devlet Üniversitesi
45 İzmir Bozyaka EAH İzmir Eğitim ve Araştırma Hastanesi
46 İzmir Tepecik EAH İzmir Eğitim ve Araştırma Hastanesi
47 Başkent (Ankara) Üniv Ankara Özel Hastane Afiliye Vakıf Üniversitesi
48 Harran Üniv Şanlıurfa Devlet Üniversitesi
49 İstanbul Bilim Üniv Florence Nightingale Hastanesi İstanbul Özel Hastane Afiliye Vakıf Üniversitesi
50 Kafkas Üniv Kars Devlet Üniversitesi
51 Kırıkkale Üniv Kırıkkale Devlet Üniversitesi
52 Adana Numune Üniv Adana Eğitim ve Araştırma Hastanesi
53 Ankara Üniv Ankara Devlet Üniversitesi
54 Düzce Üniv Düzce Devlet Üniversitesi
55 Mustafa Kemal Üniv Hatay Devlet Üniversitesi
56 Adnan Menderes Üniv Aydın 2011 Devlet Üniversitesi
57 Yeditepe Üniv İstanbul Özel Hastane Afiliye Vakıf Üniversitesi
58 Sütçü İmam Üniv Kahramanmaraş Devlet Üniversitesi
59 Abant İzzet Baysal Üniv Bolu Devlet Üniversitesi
60 Adıyaman Üniv EAH Adıyaman 2012 EAH Afiliye Devlet Üniversitesi
61 İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa İstanbul Devlet Üniversitesi
62 Trakya Üniv Edirne Devlet Üniversitesi
63 Selçuk Üniversitesi Selçuklu TF Konya Devlet Üniversitesi Selçuk Üniversitesi Devlet Üniversitesi
64 Antalya EAH Antalya Eğitim ve Araştırma Hastanesi
65 Erzurum Bölge EAH Erzurum Eğitim ve Araştırma Hastanesi
66 İstanbul Bağcılar EAH İstanbul Eğitim ve Araştırma Hastanesi
67 İstanbul Ümraniye EAH İstanbul Eğitim ve Araştırma Hastanesi
68 Kayseri EAH Kayseri Eğitim ve Araştırma Hastanesi
69 Konya EAH Konya Eğitim ve Araştırma Hastanesi
70 Rize EAH Rize 2011 Eğitim ve Araştırma Hastanesi Recep Tayyip Erdoğan Üniv EAH Afiliye Devlet Üniversitesi
71 Sakarya Üniv Sakarya 2011 EAH Afiliye Devlet Üniversitesi Sakarya Üniv EAH Afiliye Devlet Üniversitesi
72 Trabzon Numune Trabzon Eğitim ve Araştırma Hastanesi
73 Bursa Şevket Yılmaz Bursa 2011 Eğitim ve Araştırma Hastanesi Bursa Yüksek Ihtisas
74 Samsun Mehmet Aydın EAH Samsun Eğitim ve Araştırma Hastanesi
75 Çanakkale Onseiz Mart Üniv Çanakkale Devlet Üniversitesi
76 Zonguldak Bülent Ecevit Üniv Zonguldak Devlet Üniversitesi Bülent Ecevit Üniv Devlet Üniversitesi
77 Başkent (Adana) Üniv Adana 2011 Özel Hastane Afiliye Vakıf Üniversitesi
78 İstanbul Fatih Sultan Mehmet EAH İstanbul 2011 Eğitim ve Araştırma Hastanesi
79 Celal Bayar Üniv Hafsa Sultan Hastanesi Manisa 2012 Devlet Üniversitesi
80 Dumlupınar Üniv Kütahya Evliya Çelebi EAH Kütahya 2012 EAH Afiliye Devlet Üniversitesi
81 Medipol Üniv İstanbul 2012 Özel Hastane Afiliye Vakıf Üniversitesi
82 Acıbadem Üniv İstanbul 2014 Özel Hastane Afiliye Vakıf Üniversitesi
83 İzmir Üniv Medical Park Hastanesi İzmir 2014 Özel Hastane Afiliye Vakıf Üniversitesi
84 Kocaeli Derince EAH Derince 2014 Eğitim ve Araştırma Hastanesi
85 İstanbul Bakırköy Kadın Hastlalıkları EAH İstanbul 2015 Eğitim ve Araştırma Hastanesi İstanbul Kanuni Sultan Süleyman Eğitim ve Araştırma Hastanesi
86 Tekirdağ Namık Kemal Üniv Tekirdağ 2015 EAH Afiliye Devlet Üniversitesi

Kaynakça değiştir

  1. ^ a b c d e f g h i "Türkiye Acil Tıp Derneği". 11 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2015. 
  2. ^ a b "30 Nisan 1993 tarihli Resmi Gazete" (PDF). 5 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Ekim 2020. 
  3. ^ a b c d e f g h i j Acil Tıp 4 Yıl - Doç. Dr. Cem Oktay - http://www.medimagazin.com.tr/authors/cem-oktay/tr-acil-tip-dort-yil-72-50-2836.html 2 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  4. ^ Turkish Journal of Emergency Medicine - http://trjemergmed.org/ 28 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  5. ^ Eurasian Journal of Emergency Medicine 10 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Eski Adı: Akademik Acil Tıp Dergisi
  6. ^ "Journal of Academic Emergency Medicine Case Reports". 10 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2015. 
  7. ^ a b TUKMOS Zorunlu Acil Tıp Eğitim Standartları v2.0 - www.tuk.saglik.gov.tr/muf2/acil_tip.doc 3 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  8. ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2020. 
  9. ^ a b Acilci.Net - Serbest Açık Erişimli Acil Tıp Eğitim Kaynağı - http://acilci.net/ 16 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  10. ^ Acil Tıp Asistan Birlği - http://www.atabir.com/ 2 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  11. ^ Tus Taban Puanları https://tuskocu.com/tus-taban-puanlari-ve-siralamalari/ 10 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  12. ^ "Marmara Üniversitesi Acil Tıp Anabilim Dalı Resmi Sitesi". 24 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020. 
  13. ^ "Arşivlenmiş kopya". 31 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2016.