Zeki Velidi Togan
Ahmet Zeki Velidi Togan (Başkurtça: Әхмәтзәки Әхмәтшаһ улы Вәлиди Äxmätzäki Äxmätşah ulı Wälidi; 10 Aralık 1890 - 26 Temmuz 1970), Başkurt, Türk tarihçi, Türkolog, Başkurt devrimi ve bağımsızlık hareketi önderi. Asıl adı Ahmet Zeki'dir. Rusya'da iken Validov soyadını kullanmış, Türkiye'ye geldikten sonra Togan soyadını almıştır. "Togan" sözcüğü "doğan" sözcüğünün Başkurtça şeklidir.[1]
Zeki Velidi Togan | |
|---|---|
 1918-20 yılları arasında Togan | |
| Doğum | Ahmet Zeki Velidi 10 Aralık 1890 Başkurdistan, İşembay ili |
| Ölüm | 26 Temmuz 1970 (79 yaşında) İstanbul, Türkiye |
| Milliyet |  Başkurt |
| Vatandaşlık |  Rus İmparatorluğu → Sovyetler Birliği → Türkiye Cumhuriyeti |
| Meslek | Tarihçi Türkolog Oryantalist Politikacı |
| Önemli eser(ler) | Umumî Türk Tarihine Giriş |
| Evlilik | Nazmiye Togan |
| Çocuk(lar) | İsenbike Togan Sübidey Togan |
| İmza | |
 | |
Rusya yılları değiştir
10 Aralık 1890 tarihinde Başkurdistan'ın İşembay iline bağlı Küzen[2] (Başkurtça: Көҙән) Köyü'nde doğdu. Daha ilk medrese tahsilini yaparken bir yandan da özel Rusça dersleri alıyordu. Öğretmen olan annesinden Farsça öğrenmeyi de ihmal etmedi. 1902 yılında orta tahsil için Ütek'e bulunan dayısı Habib Neccar'ın medresesine gitti. Buradaki öğrenimi sırasında Arapça dersleri alarak dil bilgisini geliştirdi.
1908'de köyünden kaçarak Kazan'a gelip burada özel dersler aldı. Bu arada Katanov ve Aşmarin gibi bilginlerle tanıştı. 1909 yılında mezun olduğu Kasımiye Medresesi'ne “Türk tarihi ve Arap edebiyatı tarihi muallimi” oldu. 4 yıl süren bu öğretmenliği sırasında 1911 sonlarında yayınladığı Türk ve Tatar Tarihi adlı kitabı sayesinde meşhur olmaya başladı. Bu eserin iyi yankıları sayesinde Kazan Üniversitesi Arkeoloji ve Tarih Cemiyeti'ne üye seçildi.
Akademik çalışmaları değiştir
1913 yılında Fergana'ya, 1914 yılında Buhara'ya araştırmalar yapmak için gönderildi. Fergana'da Yusuf Has Hacip'in 11. yüzyıla ait Kutadgu Bilig adlı eserinin bir el yazması nüshasını buldu. Bu seyahat neticelerine ait hazırlamış olduğu raporlar başta Petersburg Arkeoloji Cemiyeti olmak üzere Kazan ve Taşkent Arkeoloji cemiyetleri mecmualarında yayınlandı. Bu arada Prof. Katanov'un şimdi İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsünün esas nüvesini teşkil edecek kitaplarının Türkiye'ye gönderilmesine vesile oldu.
Siyasi yaşamı değiştir
Daha sonra Rus Millet Meclisi Duma'da Ufa Müslümanlarının temsilcisi olarak bulunmak üzere Petersburg'a gitti. Bilimsel çalışmalarına siyasi çalışmalarını da eklemiş oluyordu. Bu sırada Bolşevik İhtilâli patlak verince o da Türklerin durumunun düzelmesi için mücadeleye girişti.
Bolşevik İhtilâli'nden 22 gün sonra 29 Kasım 1917 tarihinde Başkurdistan ilinin özerkliği ilan edildi. Orenburg'u 18 Şubat 1918 tarihinde işgal eden Bolşevikler onu tutukladılarsa da 7 Haziran 1918 tarihinde hapisten kaçtı. Başkurt hükûmeti kurulduğunda Togan, harbiye nazırı oldu. Bundan sonra Lenin, Stalin ve Troçki ile defalarca görüştü fakat olumlu sonuç alamayınca Türkistan'a çekilip orada mücadeleye devam etme kararını verdi.
Basmacı hareketi değiştir
Türkistan Millî Özerk Hükûmetinin bastırılmasından sonraki Basmacı Hareketi'nin içinde bulundu.[3] 1920-23 yıllarında Türkistan'da amansız bir mücadeleye giriştiyse de başarılı olamadı. Türkistan’daki mücadele Rusların büyük askeri hamleleriyle sona ermek üzereyken 21 Şubat 1923’te İran’a geçti. Meşhed’deki kitaplıkta o zamana kadar metni bilinmeyen İbn Fadlân’ın eserini buldu. Türkistan Millî Birliği'nin kurucusu ve ilk başkanıdır.
Türkiye'ye geliş değiştir
Paris, Londra ve Berlin'deki birçok Orta Asya tarihçisi onunla çalışmak istemesine rağmen, devrin Türkiye Millî Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi, Fuad Köprülü, Rıza Nur, Yusuf Akçura'nın istekleri sayesinde Türkiye'den davet aldı. 20 Mayıs 1925 Türkiye’ye geldi ve Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı oldu.
20 Mayıs 1925 tarihinde geldiği Türkiye'de, Maarif Vekâleti Telif ve Tercüme Encümenine tayin edilmiştir. O zamanki Ankara'nın kitap açısından yetersiz olması yüzünden kendi isteği ile İstanbul Darülfünunu Türk Tarihi Müderris Muavinliği'ne tayin edildi. Bundan sonra İstanbul ve Anadolu kütüphanelerinde hummalı çalışmalarına başladı fakat 1932 yılında I. Türk Tarih Kongresi'nde tıp doktoru Reşit Galip'in sunduğu Orta Asya'da iç deniz olduğu ve bunun sonradan kuruduğu konusu hakkındaki tebliğini eleştirince, Togan aleyhine bir kamuoyu oluştu. Kendisine takınılan bu kötü tutum üzerine ülkeyi terk etme kararını verdi.
Avrupa yılları değiştir
1932 yılında I. Türk Tarih Kongresi'nde tıp doktoru Reşit Galip'in sunduğu ‘‘Orta Asya'da iç deniz olduğu ve bunun sonradan kuruduğu’’ konusu hakkındaki sunumunu eleştirdi. Togan aleyhine bir kamuoyu oluştu. Kendisine karşı ortaya çıkan kötü tutum üzerine 8 Temmuz 1932 tarihinde istifa ederek Viyana'ya gitti. Togan çalışmalarına Viyana’da devam etti. 1935 senesinde doktora çalışmalarını tamamlayarak Bonn Üniversitesinde ders vermeye başladı. 1938 de Göttingen Üniversitesinde ders verdi.
Türkiye'ye dönüş değiştir
1939 yılında o zamanın Millî eğitim bakanı olan Hasan Ali Yücel’in daveti üzerine tekrar Türkiye'ye geldi, İstanbul Üniversitesi'nde Umumî Türk Tarihi Kürsüsünü kurdu.
II. Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru 1944 yılında, Türkiye'de Sovyetler aleyhine faaliyet ve Turancılık suçundan tutuklanıp mahkeme edildi. Bu Irkçılık-Turancılık Davası sonucunda 10 yıl hapse mahkûm edildiyse de askerî mahkeme kararı bozdu ve Togan beraat etti.
1948 yılında yeniden döndüğü üniversitedeki görevine ölümüne kadar devam etti. 1951 yılında İstanbul'da toplanan XXI. Müsteşrikler Kongresi'ne başkanlık etti. Bu onun bilimsel alandaki şöhretini çok daha artırdı. 1953 yılında İstanbul Üniversitesi'nde İslam Tetkikleri Enstitüsü'nü organize etti. 1967 yılında kendisine Manchester Üniversitesi tarafından bir onur doktorası verildi. 26 Temmuz 1970'te İstanbul'da hayatını kaybetti.
Oğlu Subidey Togan, Bilkent Üniversitesi ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi İktisat Bölüm Başkanlığı yapmış iktisat profesörü, kızı İsenbike Togan Boğaziçi Üniversitesi'nde tarih profesörü,[4] torunu Emre Togan Harvard Üniversitesi'nde akademisyendir.[5]
Yapıtları değiştir
- Bugünkü Türkistan ve Yakın Mazisi, El-Matbaatü'l-Arabiyye ve El-Matbaatü'l-İtimad, Kahire, 1929
- Tarihte Usul, Devlet Basımevi, 1938
- Türkistan Tarihi 1939
- Buruni’nin Dünya Hakkında Tasavvuru 1946
- Umumî Türk Tarihine Giriş, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1946
- Horezm Kültürü Vesikaları Kısım 1, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul, 1951
- Tuyuhunlar ve Baskurtlar. Istanbul, 1968
- Oğuz Destanı Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili, Kayı Yayınları, İstanbul, 1972
Ayrıca bakınız değiştir
Kaynakça değiştir
- ^ Türk Lehçeleri Sözlüğü 17 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Doğan, toğan söz varyantları
- ^ Село Кузяново Ишимбайского района Республики Башкортостан
- ^ Paksoy, H.B. (1995). "Basmachi Movement From Within: Account of Zeki Velidi Togan". Nationalities Papers. 23 (2). ss. 373-399. 6 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2014.
- ^ "İsenbike Togan | Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü". hist.boun.edu.tr. 17 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2022.
- ^ Writer, Steve Bradt Harvard Staff (4 Ağustos 2010). "Quantum connections". Harvard Gazette (İngilizce). 17 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2022.