Tao-Klarceti Krallığı
İberlerin Krallığı[a] (Gürcüce : ქართველთა სამეფო, kartvelta samepo) ya da Tao-Klarceti Krallığı İberya Prensliği'nin ardılı olarak güneyde Gürcü Kapı’dan kuzeyde Küçük Kafkas Dağları’na kadar uzanan modern Türkiye’nin kuzey doğusu ve modern Gürcistan’ın güney batı bölgelerini kapsayan tarihi Tao-Klarceti ya da Zemo Kartli bölgesinde 888 yılında Bagrationi hanedanlığı hükümdarlığında ortaya çıkmış Orta Çağ avrasya monarşisidir.
Tao-Klarceti Krallığı | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 888-1008 | |||||||||||
 Bayrak | |||||||||||
.gif) Krallığın sınırları | |||||||||||
| Başkent | Artanuç Bana | ||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Gürcüce | ||||||||||
| Hükûmet |
| ||||||||||
| Prens | |||||||||||
| |||||||||||
| Kral | |||||||||||
| |||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||
| |||||||||||
| |||||||||||
| Günümüzdeki durumu |  Gürcistan Türkiye Ermenistan | ||||||||||
Tarihsel bölgeler olarak, Arsiani Dağları'nın batısında Tao, Klarceti, Nigali ve Şavşeti yer alıyordu. Doğuda Mesheti, Eruşeti, Cavaheti, Artaani, Abotsi, Kola ve Basiani bulunuyordu. Bu bölgeler, Corohi (Çoruh) ve Mtkvari (Kura) sistemlerindeki vadileri ve dağları kapsıyordu. Bölge 1008 yılında bütün Gürcü topraklarının ve prensliklerinin Gürcistan Krallığı çatısı altında birleşmesinde çok önemli bir rol oynamıştır.
Tarihi değiştir
Kuruluşu değiştir
813 yılında Bagrationi hanedanlığından I. Aşot, Vahtang Gorgasali tarafından 5. yüzyılda inşa edildiği söylenen Ardanuç Kalesi'ni restore etti ve kendisine miras kalan Klarceti Düklüğü’ne yerleşerek Bizans korumasını kabul etti. İberya'nın yönetici prensi ve kuropalati olarak Araplarla savaştı ve git gide çevre toprakları Arap işgalinden kurtardı.[4]
I. Aşot, Gürcülerin yeniden bu topraklara yerleşimini teşvik etti ve önde gelen Gürcü dini figürü Grigol Handzteli tarafından başlatılan manastır hayatını destekledi. Uzun süre boyunca bölge kültürel güvenli bir yurt ve Gürcistan’ın en önemli dini merkezlerinden biri oldu. Sonuç olarak İberya’nın politik ve dini merkezi Kartli'den (Merkez İberya) güney batıya Tao-Klarceti’ye taşındı.[5] [6] Doğunun ve Batının büyük imparatorlukları arasında bulunan ve İpek Yolu’nun kollarından birisinin topraklarından geçtiği prensliğin coğrafi konumu sürekli bir mücadeleye konu olması demekti.
Kafkasya’daki yerel Arap emirlerinin gittikçe daha bağımsız hale gelmesi ile Halifelik isyancı Tiflis emiri İsmail ibn Şuayip’e sefer düzenlemesi karşılığında Aşot’u İberya prensi olarak tanıdı. Tiflis emiri, Aşot’un rakibi Kaheti Prensi Grigol’un ve dağlı Gürcü kabileleri Tzanarların desteğini kazandı. Aşot, Egrisi-Abhazya kralı II. Teodos ile ittifak kurdu ve Ksani’de emirle karşı karşıya geldiler, Kahetilileri Merkez İberya'dan (Kartli) çıkararak zafer kazandılar.[6] Ancak Ermenistan Emiri Halid ibn Yezid el Şeybani’nin Doğu Gürcistan’da yeniden kontrol sağlaması ile Aşot Tao-Klarceti’ye geri çekildi.
Bölünme değiştir
Büyük Aşot prensliğini üç oğlu arasında bölüştürdü ;
- En büyük oğlu II. Adarnase (826-69) bir Grandük (Eristavt-Eristavi), başkent Artanuc’u ve babasının topraklarının merkezi olan Şavşat ve Batı Klarceti’yi yönetti.
- Ortanca oğlu I. Bagrat (826-76) Aşot’un prensliğinin Anadolu’ya uzanan stratejik çekirdek bölgesi Tao’nun büyük bir kısmını ve Kola’yı yönetti.
- En genç oğlu Guaram (826-82) kuzeyi : Samtshe, Cavaheti, Trialeti’yi yönetti ve resmi olmayan ancak yönetici anlamına gelen Mampali unvanını aldı.
Aşot’un ölümünün ardından Araplar Kartli’yi (Merkez İberya) ele geçirdi ve kalan bölgelerden haraç talep etti. I. Bagrat, Kaheti Prensliği ve Halifelikle Tiflis Emirliği’ne karşı ittifak kurdu. 853 yılında Boğa el-Kebîr'in desteğiyle Bagrat Merkez İberya’nın yeniden kontrolünü kazandı ancak Egrisi-Abhazya Krallığı’nın müdahalesi ile bu kısa süreli oldu ve Bagrat bu bölgeyi terketmek zorunda kaldı.
Aşot’un en büyük oğlu II. Adarnase kardeşleri arasında ilk vefat edendi. Onun toprakları eşit olarak oğulları arasında bölündü : I. Gurgen Tao’nun, I. Sumbat ise Klarceti’nin yönetimini devraldı.
Aşot’un en genç oğlu Guaram yayılmacı bir politika izledi. 880 yılında Bagrationilerin geleneksel düşmanı Tiflis emiri Gabulot’u esir alıp Konstantinopolis’e mahkum olarak yollayıp Trialeti ve Cavaheti’yi ele geçirdi. 876 yılı öncesi mülkünün bir kısmını kardeşlerine devretti ve 882 yılında vefatından sonra gömüleceği Opiza’ya çekildi.
Hanedan İç Savaşı değiştir
Liparitlerden Liparit 876 yılından hemen sonra Klde-Karni kalesini inşa ettiği Trialeti’yi devraldı ve I. Guaram’ın yeğeni I. Davit’in (Bagrat’ın oğlu) eğemenliğini kabul etti. Bu gelişme Guaram’ın oğlu Nasra’yı mirassız bıraktı ve muhtemelen bir komployla 881 yılında yeğeni I. Davit’i öldürmesi yönünde kışkırttı. Cinayetin ardından Nasra, kayınpederi ve daha sonra Bizans askeri desteği ile Nasra’nın adına Bagrationi mülklerini işgal edecek Egrisi-Abhazya Kralı I. Bagrat’ın korumasından Bizans bölgesine kaçtı. Kafkasya’daki Bizans etkisinin artmasından endişelenen Ermenistan Kralı I. Aşot, Davit’in oğlu Adarnase’yi destekledi. Böylece Bagrationi hanedanlık ihtilafı bölgesel bir probleme dönüştü. Nasra Odzrhe, Cuaristsihe ve Lomsianta kalelerini ele geçirmeyi başardı ancak sonunda yenildi ve yakalanarak Aspindza’da ölüme mahkum edildi.[7][8][9]
Adarnase’nin reşit olmamasından dolayı Bizans İmparatoru -veraset politikasına uygun olarak- Adarnase’yi değil ancak onun kuzeni Tao Prensi I. Gurgen’i kuropalati ilan etti. Adarnase Ermenilerle ittifak kurdu ve kendi üssü Aşağı Tao’dan yayılmacı bir politika başlattı. Kuropalati unvanına sahip olmadan ve bundan önce Ermenistan örneğine sahip olarak Adarnase kral ilan edildi. Adarnase ve Gurgen arasındaki ilişkiler daha kötü bir hal alarak savaşa dönüştü. Gurgen ağır bir şekilde yaralandı ve Artaani yakınlarında Mglinavi’de Adarnase ve müttefiki Klarceti prensi I. Bagrat (I. Sumbat’ın oğlu) tarafından 891’de esir alındı. Bizans yönetimi kendisini koşullara adapte ederek, Gurgen’in 891 yılındaki ölümünün ardından, Adarnase’yi kuropalati olarak tanıdı.[10]
Tao Prensi I. Gurgen arkasından iki oğul bıraktı -III. Adarnase ve I. Aşot Kuhi- böylece Bagrationilerin "Birinci Tao Hanedanı" kurucusu olarak hanedan, torunu II. Gurgen (918-941 )'e kadar ailenin nesli devam etmeyerek son bulmuştur.
Krallığın Restorasyonu değiştir
Adarnase, Ermenistan Kralı I. Aşot'un desteğini daha sonra 890 yılındaki bir hanedanlık iç savaşında tahtı ele geçirmesini desteklediği ve Halifeliğin Ermenistan Emiri Ahmed ibn-'Isâ'ya karşı giriştiği mücadelesine katıldığı, I. Aşot'un varisi I. Smbat döneminde de devam edecek olan kararlı sadakat ile ödüllendirdi. Bunun karşılığında Smbat, Adarnase'nin kraliyet statüsünü tanıdı ve 899 yılında bizzat kendisi ona taç giydirdi. İki kral kendilerinin ortak akrabası, Adarnase'ye karşı İç İberya'da ve Smbata karşı ise Gogarane'de hegemonya kurmak için mücadele eden Egrisi-Abhazya Kralı III. Konstantine'nin yenilgisinde iş birliği yaptılar. Adarnase III. Konstantine'yi esir aldı ve onu Smbat'a yolladı. Ancak Smbat, Adarnase'nin artan gücünü dengelemeye çalışmak ve Egrisi-Abhazya ve Tao-Klarceti krallıklarının birleşmesini önlemek için Konstantine'yi serbest bıraktı. Ermenistan kralı ile III. Konstantine arasında bir barış anlaşması imzalandı ve buna göre Konstantine "Uplistsihe ve Kartli'nin tamamını" geri aldı. Bu anlaşma bir hanedan evliliği ile gerçekleşdi. Bu hareket Adarnase'yi Smbat'la karşı karşıya getirdi ve daha sonra gelen bu kriz ve düşmanlık iki monarşiyi de zayıflattı : Adarnase 904 yılında III. Konstantine tarafından mülksüzleştirildi ve Smbat 914 yılında Azerbaycan'ın Sacoğulları yöneticisi Yusuf tarafından yenildi ve işkenceyle ölüme mahkum edildi.[11] Bu gelişmelerin sonucu olarak, Adarnase kendisinin Tao'daki Bagrationi hanedan mülkünün başına geçti.[10] Bu İberya üzerinde neredeyse 60 yıl süren Egrisi-Abhazya dominasyonunun başlangıcıydı.
Bundan kısa bir süre sonra, 908 ve 914 yılları arasında Yusuf bin Ebu Sac, Halifelik adına, Arminiya'dan Gürcistan'ı işgal etmeyi denedi. Tiflis Emirliği'nden Kaheti'ye geçti, oradan da o zamanlar Egrisi-Abhazya Kralı III. Konstantine'nin kontrolü altındaki Kartli'ye ilerledi : Konstantine Kartli'deki Uplistsihe Kalesi'ni Yusuf bin Ebu Sac'ın eline geçmemesi için yıktırdı[12] ardından Ebu Sac, Samtshe ve Cavaheti'ye ilerledi. Tmogvi Kalesi'ni ele geçiremeyen emir, o zamanlar Prens II. Gurgen'in elinde olan Kveli'yi kuşattı. Kveli Kalesi 28 gün boyunca dayandı: genç komutan Gobron şiddetli bir direniş gösterdi ancak sonunda esir düştü ve emir tarafından İslam'ı kabul etmediği için işkence ile öldürüldü.[13] Yusuf bin Ebu Sac'ın istilaları ülkeye büyük zarar verdi ancak 853'te Buga El Kebir'in başarısız istilasında olduğu gibi haraç alma ve Arap hegemonyasını yeniden tesis etmeyi başaramadı.[12] Bununla birlikte, Arapların Gürcistan'daki etkisi sona erdi.[14][15] Bu dönemde Bizans İmparatorluğu, Gürcü ve Ermeni devletleri ile diplomatik faaliyetlerini artırdı.[16] Adarnase'nin liderliği, 918'den sonra, Yukarı Tao'nun prensi II. Gurgen güç kazanmaya başladığında ciddi bir şekilde test edildi.[16]
Adarnase'nin ölümünün üzerine, onun mülkleri oğulları arasında bölündü :
- En büyük oğlu II. Davit (923-937)'in kontrolü Cavaheti ve Artaani (Ardahan) toprakları ile kısıtlı iken İç İberya (Şida Kartli)'nın çekirdek toprakları Egrisi-Abhazya Krallığı kontrolündeydi.
- İkinci oğlu II. Aşot (937-954) aslen Aşağı Tao'yu yönetiyordu. O ayrıca 952 yılında Bizans imparatoru'ndan Basiani'yi teslim almıştır.[17]
- Üçüncü oğlu I. Bagrat (937-945) akrabası Tao Prensi II. Gurgen (918-941)'in ölümünün ardından Yukarı Tao'yu devraldı.
- En genç oğlu I. Sumbat (954-958) ağabeyi II. Aşot'un ölümünün ardından topraklarını ve unvanlarını devraldı.
Krallık unvanına rağmen ve babasının aksine II. Davit, imparator tarafından genç kardeşi II. Aşot'a verilmiş üst düzey geleneksel Bizans unvanı olan Kuropalati unvanını taşımadı. Davit sadece Tao Prensi II. Gurgen ile birlikte paylaştığı magistros unvanına sahipti. Sonuç olarak Davit'in etkisi ve prestiji genç kardeşi yanında gölgede kaldı. II. Gurgen ve Davit'in ikisi de Gurgen'in kayınpederi Klarceti Prensi Aşot'un yurtluğu olan Bagrationi şehri Artanuc'un Bizans tarafından ele geçirilmesine kararlılıkla karşıydılar ve Bizans'ı aralarındaki ittifakı bozup Araplarla ittifak kurmakla tehdit etmeleri üzerine imparator Artanuç'tan geri çekildi.
Egrisi-Abhazya Dominasyonu değiştir
Egrisi-Abhazya kralı II. Giorgi babasının yayılma politikasını sürdürdü öncelikle İberya'nın (Şida Kartli) kontrolünü sağlamayı hedefledi. Yerel asillerin bağlılığını korumak için oğlu Konstantine'yi İberya valisi olarak atadı, ancak üç yıl sonra babasına karşı darbe gerçekleştirdi. Giorgi İberya'ya girdi ve Uplistsihe'yi kuşattı. O Konstantine'yi ihanet ile suçladı ve onu kör ve hadım etti. Giorgi, İberya üzerinde hakimiyetini korumak için başa diğer oğlu II. Leon'u (Gelecekteki Kral III.Leon) geçirdi. Giorgi kendisi Bagrationilerle ittifak kurdu ve kızı Guranduht'u Gurgen Bagrationi (II. Bagrat'ın oğlu) ile evlendirdi.
Bağımsızlık değiştir
958 yılında I. Sumbat'ın oğlu II. Bagrat babasının unvanlarını (Kuropalati unvanı da dahil) devraldı ve sadece Aşağı Tao'yu yönetti. II. Bagrat sık sık bu dönemde Bagrationilerin en etkili kişisi Tao Prensi III. Davit'in ortağı olarak ortaya çıktı ve onu Azerbaycan'ı yöneten Revvadiler'e karşı destekledi.
Tao Prensliği değiştir
Adaletli bir yönetici ve kilise dostu Davit, Bizans İmparatoru II. Basil ile isyancı Bizans asilzadesi Bardas Skleros'u yenilgiye uğratmak için ittifak kurdu ve çağdaş Gürcü kaynaklarında "Yunanistan'ın Yukarı Toprakları" olarak bilinen geniş topraklarla ödüllendirildi bu onu Güney Kafkasya'daki en güçlü yönetici yaptı : onun devleti başlıca Van Gölüne kadar uzanan birkaç eski Kaysite topraklarını kapsıyordu.[18] Tek gerileme 987-989 yılında Bizans İmparatorluğu ile ortaya çıkan Davit'i hakimiyetindeki toprakları İmparator II. Basil'e vefatının ardından bırakmasını zorlayan başarısız anlaşmazlıktı bu topraklar gelecekte İberya Theması altında organize olacaktı.
Bütün Gürcü topraklarını birleştirmek amacıyla Davit, II. Bagrat'ın torunu ayrıca Egrisi-Abhazya Krallığı'nın görünüşteki varisi Prens Bagrat'ı (Gelecekteki Kral III. Bagrat) evlat edindi.[19] 975 yılında Davit onu Kartli'de (Merkez İberya) yönetici prens ve daha sonra Egrisi-Abhazya Kral'ı ilan etti ve II. Bagrat'ın ölümünün ardından 994 yılında III. Bagrat'ın biyolojik babası Gurgen'e İberya Kralı olarak tahta çıkması için yardım etti, böylece Bagrat'ı iki Gürcü devletinin lideri ve diğer iki Gürcü devletinin ise görünüşteki varisi yaptı. 1001 yılında Tao Prensi Davit'in ölümünün üzerine Gurgen ve Bagrat Basil ile görüştü ancak Davit'in prensliğinin Bizans İmparatorluğu tarafından işgal edilmesini engelleyemediler ve yeni sınırları tanımak zorunda kaldılar.
Birleşme değiştir
Bu başarısızlığın aksine III. Bagrat, babasının ölümünün ardından 1008 yılında birleşik Gürcistan Krallığı'nın (resmi olarak :"Egrisi-Abhazya'ın, İberlerin, Kaheti ve Hereti'nin Kralı") ilk yöneticisi oldu. Bagrat'ın saltanatı yüzyıllar boyunca süren güç mücadelelerinde Gürcü Bagrationi Hanedanı’nın nihai zaferini getiren Gürcistan tarihinin son derece önemli bir dönemidir. Bagrat daha istikrarlı ve merkezi bir monarşi kurmak amacıyla hanedan prenslerinin özerkliğini kaldırdı ya da en azından azalttı. Ona göre en mümkün iç tehlike kralın kuzenleri Sumbat ve Gurgen tarafından temsil edilen Bagrationilerin Klarceti kolundan geliyordu. Bagrat’ın otoritesi hakkında kısıtlı bilgiler olmasına rağmen, onlar Klarceti egemenleri ve krallar olarak görülmeye devam ettiler. Oğlu I. Giorgi'nin verasetini korumak adına Bagrat kuzenlerini uzlaştırıcı bir toplantı bahanesiyle Panaskerti Kalesi'ne çağırdı ve 1010 yılında onları hapse attı. Onların çocukları Konstantinopolis'e kaçabildi ancak Sumbat ve Gurgen tutukluluk altında 1012 yılında vefat ettiler.
Diplomasi değiştir
Bizans ile ilişkiler değiştir
Bizans, Makedon hanedanı döneminde özellikle 10. yüzyılın ikinci yarısında çeşitli Arap emirliklerini kendi bünyesine bağlayarak doğuya doğru genişledi. Bizanslılar bu seferlerinde yetenekli savaşçılarıyla ünlü, askeri seferlere katılan ve çevre kaleleri ele geçiren İberyalılardan (Gürcüler) yardım istediler.[20] VII. Konstantinos, imparatorluğu çevreleyen ülkeleri ve halkları anlatan “De Administrando Imperio” adlı çalışmasında, politikalarında Bizans'ın çıkarları ile aynı doğrultuda ancak içişlerinde kesinlikle kontrolsüz olan vasal Hersonios, Ermenistan ve Tao-Klarceti krallık-prensliklerini vurgulamaktadır.[21] Bizans İmparatorluğu ile ilişkiler, Gürcü siyasi oluşumlarının Bizans'ın Doğu'daki çıkarlarıyla sıklıkla çelişen oldukça bağımsız bir politika izlemesini engellemeyen bir tür "eski ve yeni krallıklar birliği" çerçevesinin ötesine geçmedi.[16]
Bizans'la gerçekleşen ilk kriz Bizans'ın 920 civarında Ardanuç şehrini ele geçirmeye çalışmasıyla ortaya çıkmıştı. Bu durum imparatoru Aşot Kiskasi ile damadı Gurgen arasında bir anlaşmazlığın içine sürüklemekle kalmamış, aynı zamanda Gurgen'i kuzenleriyle birleştirmiştir. İberyalılar, Bizans'ı ittifakı bozmak ve Araplarla müttefik olmakla tehdit edince imparator geri çekilmek zorunda kaldı.[20][22]
Bizansla olan bir başka kriz Arap emirleri tarafından yönetilen Theodosipolis (Erzurum) şehri ile alakalıydı.[20] İberyalılar şehir halkıyla iyi ilişkilere sahip olmaları ve Bizans'ın doğuda daha fazla güçlenmesini istememeleri sebebiyle Bizans'a şehri ele geçirme konusunda yardım etmeyi reddettiler.[20] Theodosipolis'in imparatorluğun ilgi alanı içerisinde olmasına rağmen İmparator Konstantin bir hrisobullos logos dahi yayınladı ve sonuç olarak Aşot ve kuzenleri tarafından ele geçirilecek olan "Hagarenelerin bütün topraklarının" (Basiani) yönetim hakkını II. Aşot'a verdi.[22] Böylece Bizans 949 yılında şehri işgal etmeyi ve Aras boyunca İberya ile sınır hattı oluşturmayı başardı.[22]
Bizans'la gerçekleşen bir diğer kriz, III. Davit Kuropalati'nin Basil'e karşı Bardas Fokas ayaklanmasını desteklemesiyle ortaya çıktı.[23] İmparator II. Basil, kız kardeşi Anna ile evliliği vadederek Kiev prensi I. Vladimir'den yardım istedi.[14] Davit, Basil'i başka bir isyancı Bardas Skleros'la olan savaşta (979) desteklese de varisi bulunmayan III. Davit onlarca yıl sonra topraklarını ölümünden sonra Bizans İmparatorluğu'na bırakmak zorunda kaldı.[23] V. Vasilyevski'ye göre, Bardas Fokas'ın Gürcü askerleri, Bizans ordularında Gürcülerin yerini alan yeni oluşturulan Vareg birlikleri tarafından yenildi.[24] Basil kendini III. Davit'in varisi ilan etti ancak Gürcü bakış açısına göre Bizanslılar Davit'in toprakları üzerindeki hak iddialarını destekleyecek bir argüman bulamadılar. Her halükarda, Bizanslılar Tao-Klarceti'yi doğu savunmasının bir parçası olarak görüyorlardı ayrıca Bizans'ın Ermenistan ve Gürcistan'ı ele geçirmesi için bir askeri üs işlevi görebilirdi.[25] Davit'in (1000) ölümünden sonra II. Basil, III. Bagrat ve babası Gurgen ile şahsen görüştü ve Tao'yu bölmek için bir antlaşmaya vardılar: güney kısım İberya themasının bir parçası olurken, kuzey kısım Bagrat'ın yönetimi altında kaldı.[23] III. Bagrat'ın Kuropalati unvanına sahip olması ile görünüşe göre Bizanslılar Tao-Klarceti'deki Gürcü krallarının kalıtsal haklarını tanıdılar.[26] Sonuç olarak, Gürcistan'ın siyasi merkezi, Gürcü soylularının büyük bir kısmı gibi kuzeye taşınmış oldu.[27]
Notlar değiştir
Kaynakça değiştir
- ^ Тао-Кларджетское княжество // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ^ Тао-Кларджетское княжество // Советская историческая энциклопедия : в 16 т. / под ред. Е. М. Жукова. — М. : Советская энциклопедия, 1973. — Т. 14 : Таанах — Фелео. — 1040 стб.
- ^ Тао-Кларджетское княжество // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия . Под ред. Е. М. Жукова. 1973—1982. (Лит.: Лордкипанидзе М. Д., Политическое объединение феодальной Грузии (IX—X вв.), Тб., 1963 (на груз. яз.)
- ^ Suny 1994, s. 29.
- ^ Rapp, Stephen H. (2003), Studies in Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts, passim. Peeters Publishers, 90-429-1318-5
- ^ a b Suny 1994, ss. 29-30.
- ^ Suny, Ronald Grigor (1994), The Making of the Georgian Nation, p. 30. Indiana University Press, 0-253-20915-3
- ^ Toumanoff, Cyril (1967). Studies in Christian Caucasian History, p. 490. Georgetown University Press.
- ^ Rapp, Stephen H. (2003), Studies in Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts, pp. 388, 404. Peeters Publishers, 90-429-1318-5
- ^ a b Toumanoff, Cyril (1967). Studies in Christian Caucasian History, pp. 490-493. Georgetown University Press.
- ^ Suny, Ronald Grigor (1994), The Making of the Georgian Nation, pp. 30-31. Indiana University Press, 0-253-20915-3
- ^ a b Rayfield 2012, s. 61.
- ^ Rayfield 2000, s. 48—49.
- ^ a b История Грузии 1993.
- ^ Очерки истории СССР 1953, s. 555.
- ^ a b c З. Папаскири 2011.
- ^ Toumanoff, Cyril (1967). Studies in Christian Caucasian History, pp. 493-493. Georgetown University Press.
- ^ Ter-Ghewondyan, p. 112
- ^ Toumanoff, Cyril (1967). Studies in Christian Caucasian History, pp. 490-5. Georgetown University Press.
- ^ a b c d Vassiliki 2000.
- ^ Домрачев, Николай (2015). "Византийская дипломатия в X-XII вв. Опыт сосуществования": 7. 2 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2022.
- ^ a b c EASTERN APPROACHES TO BYZANTIUM. — TAYLOR & FRANCIS, 2017. — ISBN 1-138-26343-5.
- ^ a b c [1]
- ^ [2]
- ^ Stephen H. Rapp 1997, s. 546.
- ^ Очерки истории СССР 1953, s. 558.
- ^ Edwards 1988, s. 126.
- ^ Rapp, S. H. Jr. (2016) The Sasanian World Through Georgian Eyes, Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature, location: 686 Sam Houston State University, USA, Routledge, ISBN 9781472425522