Türev (finans)

Türev, temel olan asıl değerin fiyat araçlarına bağlı olması anlamına gelir. Hakların garanti altına alındığı, bir malın sabit bir fiyattan satın alınması ya da satılmasını sağlayan ticari anlaşmadır. Esas olan mal asıl değer olarak da tanımlanır. Asıl değer; menkul kıymetler, pazar (piyasa) bağlantılı referans büyüklükleri, diğer ticaret maddeleri olabilir; fakat ekonomik olmayan miktar da hava türevleri olabilir. Türevler fiyat değişimlerinin risklerine karşı güvenliği ve asıl değerlerin fiyat gelişimindeki spekülasyonu mümkün kılmaktadır.

Tanımı

Gelirleri ve giderleri gösterme standartlarına göre bir türev, bir finansal araç ya da IAS 39’un kullanım alanındaki diğer bir anlaşmanın düşmesi ve toplam üç ayırt edici özellik aşağıda gösterilmektedir:

• Belli olan asıl değerin (örneğin, faiz oranı, finansal araç fiyatı, hammadde fiyatları vb.) değişimine göre değer değişmektedir.
• Para ödemeyi ya da anlaşma şekillerinin kıyaslanmasını, piyasa koşullarının değişimindeki benzer yöntemlere tepki vermeyi gerektirmektedir.
• Bu durum gelecekte düzene koyulacaktır.

Kavramın yapılanması

Tipik olarak, türevler aşağıdaki kategorilere ayrılmıştır:

Vadeli İşlemler: Vadeli İşlemler dolaylı olarak anlaşmaya göre alınıp satılan mallar üzerinde ve gelecekte yerine getirilmesi yönünde yapılan işlemlerdir. Vadeli İşlemler iki alt gruba ayrılır:

Koşulsuz (Kayıt dışı) Vadeli İşlemler: Burada anlaşma tarafları borçlarını ödeme gününde yerine getirmelidir. Böyle anlaşmalar Borsa Dışı (OTC) yapılmaktadır. Buna, sevk eden veya vadeli borsalarda standart şekliyle vadeli (alım satım işlemleri) işlemler denir.

Koşullu Vadeli İşlemler ya da Opsiyonlar: Opsiyonlarda işlemlerin yerine getirilip getirilmemesi konusunda anlaşma taraflarından birisi karar verme hakkına sahiptir.

Takas Sözleşmeleri: Takas Sözleşmeleri nakit akışlarının değişimi üzerine yapılan anlaşmalardır.

Bütün türevler belli bir kategoride sıralanmakta ya da bir birleşim içerisinde sunulmaktadır. Ayrıca türevler daha sonra borsa türevlerinde ya da borsa dışı ticarette takas edilip edilmedikleri zaman sınıflandırılabilirler.

Borsa Dışı işlemlerin avantajı; anlaşma taraflarının gereksinimlerini bireysel olarak ve uygun bir şekilde biçimlendirmesidir. Dezavantajı ise konsantre olunmamış benzer borsalarda takas(değiş tokuş) yapılmasıdır. Bu yüzden Borsa Dışı Türev Piyasası daha az paraya çevrilebilirlik eğilimine sahiptir. Ayrıca Borsa Denetim Kurumu ve normalde bir de Takas Kurumu mevcuttur. Önemli Dış Borsa Ürünleri klasik vadeli işlemlerin, vadeli kur anlaşmalarının ve takas sözleşmelerinin yanında bulunur.

Ayrıca Finansal Türevlerin yasal açıklaması farklılaştırılmalıdır. Bu finansal türevler menkul kıymetler olan ya da menkul kıymetler olmayan şeklinde oluşturulabilir. Yatırım Form’unda çoğunlukla belge olarak, menkul kıymetler olmayanlar ise Kontrat olarak tanımlanır. Belgelerin ve Kontratların her ikisi borsa dışı olarak da değiştirilebilir.

Tipoloji

Finansal Türevlerin en önemli türleri Vadeli İşlemler ve Opsiyonlardır. Aşağıda temel değerlerin çeşidine göre farklı türevler sıralanmaktadır:

Faiz Oranına Bağlı İşlemler (Faiz Oranı Türevleri): Vadeli Kur Anlaşmaları, Faiz Oranlı Takaslar, Faiz Oranı Opsiyonları, Opsiyon Türü (değişken/sabit faiz karşılığında sabit/değişken faiz elde etme hakkı veren opsiyon türü), Faiz Oranlı Vadeli İşlemler, Tavan Faiz Oranı ve Taban Faiz Oranı.

Döviz İşlemleri: Vadeli Döviz İşlemleri, Vadeli Döviz Alım Satımları, Döviz Opsiyonları, Vadeli Kur Anlaşmaları.

Hisse Senetlerine ve Endekse Bağlı İşlemler: Vadeli Hisse Senedi İşlemleri, Hisse Senedi İşlemleri, Endeks İşlemler, Hisse Senedi Opsiyonları, Endeks Opsiyonları, Hisse Senedi Değişimleri(Takasları), Endeks Değişimleri.

Diğer İşlemler: Değerli Metal (altın, gümüş gibi) İşlemleri, Kredi Ödememe Değişimleri, Kredi Ödememe Opsiyonları ya da Hava Türevleri.

Kullanım olanakları

Türevlerin üç temel kullanım olanakları; Finansal Koruma, Spekülasyon (fiyatların ileride düşeceği düşüncesiyle yatırım yapma) ve Arbitraj’dır.

Türevler gelecekte temel değerlerin fiyat dalgalanmalarını korumaya karşı da kullanılabilir. Örneğin, mevcut bir mal vadeli olarak satılır ya da bir Opsiyon aracılığıyla bir fiyat düşüşüne karşı koruma altına alınır. Satış fiyatı gelecekte üretilecek mallar için de koruma altına alınabilir ya da maliyeti hafifleten alış fiyatı gerekli Emtialar (örneğin ham petrol, yapı kerestesi) adına koruma altına alınabilir.

Aynı şekilde türevler gelecekte benzer temel değerlerin fiyat gelişiminde, temel değerler olmadan almak ya da satmak için ve spekülasyon yapmak için de kullanılabilir. Ayrıca bazı türevler özgül(türsel) fiyat parametrelerini speküle etme olanağını sunar ki bu sadece Vadeli İşlem Piyasası’nda mevcuttur.

Sonuçta Türev Fırsatları, Arbitraj Kârı sunmaktadır. Bu gibi fiyat farklarının kullanımı aracılığıyla spot ve vadeli işlem piyasası arasında, karşılaştırmalı maliyet avantajları ve farklı piyasa segmentleri arasında veya yasal olarak farklı işlem kullanımı aracılığıyla ekonomik olarak eş değerde işlemler gösterilebilmektedir. Buna tipik bir örnek Nakit ve Taşıma Arbitrajı’dır.

Türevler, finansal koruma ve spekülasyon işlemlerinde temel değerlerdeki spot işlemlerin aksine farklı avantajlar sunmaktadır. Türevler düşük bir Likidite(nakit) ve sermaye uygulamasını gerektirir. Özellikle Emtia’larda ve tarımsal ürünlerdeki spekülasyon nakliye ve depo masraflarını hafifletmektedir. Ayrıca türev, piyasaların daha kolay nakite çevrildiği temel değerde spot piyasalar olarak da öne çıkabilir.

Düşük sermaye uygulamasının sebebi türevlerin yapı tekniği olarak bir kaldıraç etkisi içinde olmasıdır. Böylece türevler muhtemelen temel değerin fiyat dalgalanmalarına oransız bir şekilde katılmaktadır. Temel Değer ile spot işlemlerde yabancı bir finansman aracılığıyla karşılaştırılabilir bir etkiye ulaşılmaktadır.

Riskler

Fırsatlar risklerle karşı karşıya gelebilir. Özellikle türevler spot işlemlerden daha riskli değillerdir. Mikro ekonomik olarak türevler asıl spot işlemler gibi piyasa risklerinin türleri içinde kabul edilmektedir. Risk taşımayan türevlere göre miktar eşit biçimde spot piyasalarda yerini almaktadır. Vadeli İşlemler ve Temel Değer arasındaki doğrudan karşılaştırmada öncelikle riski farklar görülmektedir. Türevlerdeki fiyatlandırma özellikle özel yatırımcılar için çoğunlukla şeffaf (intransparent) değildir. Bu durum sadece spot piyasadaki menkul kıymetlerde olduğu gibi arz ve talebe göre ortaya çıkmamaktadır, ayrıca temel değerin yanı sıra başka parametreler de önemli bir rol oynayabilmektedir. Bu durum özel yatırımcılar adına sıklıkla zor izlenebilen bir durumdur. (Karmaşıklık Riski).

Ayrıca – kontratların yapılanmasına göre- riskler olabilir. Asıl niyetin aksine vade sonunda ek para sağlanmalıdır.

Bir diğeri de komisyoncunun (borsa aracısı) riskidir. Komisyonculardaki mevduat çoğunlukla sadece belli bir miktarda koruma altına alınır. 2005 yılında Refco Amerikan Aracısı’nın iflasında birçok özel yatırımcı kayıplara göz yummak zorunda kalmıştır ve kısmen oradaki yüklenmiş fonlar bugün dondurulmuştur. En büyük olası güvenlik burada yasal olarak Notarander hesaplarına benzeyen ayrı ayrı hesaplar sunmaktadır. Ayrı ayrı hesaplar Amerika Birleşik Devletleri’nde genellikle minimum mevduat hesabı olarak 25.000 Dolar’dan sunulmaktadır. Komisyoncunun iflası durumunda bakiyeler % 100 ödenmektedir.

Aynı zamanda türevlerin fiyatları da temel değer (piyasa riski) gibi aynı değişken (stokastik) belirsizlik altında bulunmaktadır. Kaldıraç etkisinin yanı sıra negatif fiyat hareketliliğinde de oldukça fazla bir katılıma yol açmaktadır. Böylece orantısız kayıplar toplam kayıpların da ötesine gidebilir.

Ayrıca Bakınız

• Türev talep