Reîsü'l-ulema
Reîsü'l-ulema (Osmanlıca: رئيس العلماء), Bosna Hersek İslam Birliği başkanına verilen unvan.[1]
| Reîsü'l-ulema | |
|---|---|
| Resmî ikamet | Saraybosna,  Bosna-Hersek |
| Oluşum | 1882 |
| Açılışı yapan | Mustafa Hilmi Efendi Hadžiomerović |
| Son sahibi | Mustafa Efendi Cerić |
.jpg)
Terminoloji değiştir
Osmanlı ilmiye teşkilatında reîsü'l-ulema tabiri ulemânın meslekteki kıdemini gösteren bir unvandır. Resmi bir yanı olmayan bu unvan Rumeli kazaskerliği yapmış olanların en kıdemlisi için kullanılırdı. Terim, Bosna eşrafının 1881 yılında Avusturya-Macaristan Devleti’nden müslümanların din işlerini yürütecek bir dini lidere izin verilmesini istemeleriyle farklı bir anlam kazanmıştır.[1]
Reisu-l-ulemalık kurumunun oluşması ve zaman içindeki yolculuğu değiştir
Avusturya-Macaristan zamanı değiştir
Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan işgaline uğradığı 1878 yılında toplanan Berlin Kongresi ve Novi Pazar Konvansiyonu’nda (1879) Bosna’da Osmanlı hükümdarının bütün yetkileri kısıtlanmamıştı ve din işleri, halife adına Bosna-Hersek şeriat mahkemeleri kadılkudatı Nur Efendi Hafızović tarafından yürütülüyordu. Bununla birlikte Avusturya-Macaristan Devleti, bölgede kendine bağlı yeni bir dini idarenin kurulması için çalışmalara başladı. Osmanlı Devleti de 1880’deki İstanbul Konvansiyonu’na dayanarak Kazasker Ahmed Şükrü Efendi’yi Bosna’ya müftü tayin etti. Bosna-Hersek’teki işgalci güçler ise Bosna müftüsünün yerli halktan olması gerektiğini ileri sürerek bu tayine itiraz ettiler. İstanbul’daki Avusturya-Macaristan temsilcisi, Ahmed Şükrü Efendi’nin Bosna-Hersek’e gönderilmemesi için diplomatik girişimlerde bulundu. 1881’de Viyana’ya giden Bosna müslüman delegasyonu, reîsü'l-ulema unvanıyla bir dini liderin tayin edilmesinin gerektiği konusundaki taleplerini Avusturya-Macaristan Devleti’ne arzetti. Bu talep Baron Kraus ve Bosna hakimi Dalen’e iki defa iletildiyse de bir sonuç alınamadı. Bunun üzerine Osmanlı hükûmeti 9 Şubat 1882’de, Avusturya-Macaristan işgali esnasında Saraybosna müftülüğü görevini ifa etmekte olan Mustafa Hilmi Efendi Hadžiomerović’i Bosna müftüsü olarak görevlendirdi. Hilmi Efendi Hažiomerović ayrıca Rumeli kazaskeri tarafından Saraybosna kadılığına getirildi. Bu durum Viyana’daki Osmanlı elçisi vasıtasıyla Avusturya-Macaristan Devleti’ne bildirildi.
.jpg)
Avusturya-Macaristan hükûmeti Mustafa Hilmi Efendi Hadžiomerović’i reîsü'l-ulema olarak ilan etti. 17 Ekim 1882’de reisu-l-ulema makamı ve bu makama bağlı dört kişilik bir ulemâ meclisi oluşturuldu. Böylece İstanbul’daki şeyhülislamlıktan ayrı olarak Bosna-Hersek’e özgü milli-dini liderlik müessesesi kurulmuş oldu. Osmanlı hükûmeti bu tayine itiraz etmemekle birlikte onayladığını gösteren bir belge de vermedi. Hilmi Efendi Hadžiomerović’in görevden çekilmesinin ardından Mehmed Tevfik Efendi Azabagić 25 Ekim 1893’te reîsü'l-ulemalığa getirildi. Şeyhülislamlık kendisine menşur istemesini bildirdiyse de Mehmed Tevfik Efendi Azabagić böyle bir istekte bulunmadı. Görevini istifa ettiği 1909 yılına kadar sürdüren Mehmed Tevfik Efendi, müslüman toplum tarafından Avusturya-Macaristan ile iyi ilişki içinde olmakla itham edildi. Bosna-Hersek müslümanlarının Mostar müftüsü Ali Fehmi Džbić’in önderliğinde başlattığı din ve eğitim özerkliği talepleri karşısında Tevfik Efendi’nin sessiz kalması onun istifasına yol açan sebepler arasında yer almaktadır. Mahalli Bosna hükûmeti Bosna-Hersek müslümanlarının din ve eğitim özerkliği taleplerini kabul etti. 1 Mayıs 1909’da yürürlüğe giren kanunla dinî idare ve vakıflara ait müesseselerin özerkliği tanındı. Reîsü'l-ulemaya menşurun kimin tarafından verileceği hususu hariç diğer problemler çözüldü. Sonunda müslümanların baskısıyla menşurun şeyhülislâm tarafından verilmesi karara bağlandı.[1]
Müslümanlara tanınan özerk statü gereği Hafız Sülejman Efendi Šarac reîsü'l-ulema seçildi (1910). Onun görevinden ayrılmasından (1913) sonra hocalardan oluşan bir kurul tarafından Mehmed Džemaludin Efendi Čauşević reîsü'l-ulemalığa aday gösterildiyse de Avusturya-Macaristan idaresi bunu onaylamadığı için Bosna hükûmeti kararı iptal etti. Čaušević kurulun ikinci toplantısında tekrar aday gösterildi ve kamuoyunun da baskısıyla Bosna hükûmeti adaylığını tanıdı. 27 Ekim 1913’te tayin edilen Čaušević’e şeyhülislam tarafından menşur gönderildi. Ćaušević, 26 Mart 1914’te Saraybosna’daki Hünkâr Camii’nde tertiplenen menşur töreninden sonra görevine başladı.[1]
Yugoslavya Krallığı zamanı değiştir
I. Dünya Savaşı’nın ardından kurulan Krallık Yugoslavyası sınırları içerisindeki Üsküp Ulemâ Meclisi de reîsü'l-ulemalık makamına bağlandı. 1929’da Yugoslavya Adalet Bakanı Milan Srškić tarafından İslam Din Birliği Kanun Teklifi hazırlandı. Tasarıda Bosna-Hersek müslümanlarına din ve eğitim özerkliği tanıyan statünün kaldırılması, reîsü'l-ulemanın bütün Yugoslavya müslümanlarını temsil etmesi öngörülüyordu. Tasarı kanunlaşıp yürürlüğe girince Belgrad hükûmeti bu görevi Mehmed Džemaludin Efendi Čaušević’e teklif etti. Ancak o bunu kabul etmeyip görevinden istifa etti. Bunun üzerine eski Tuzla ve Banyaluka müftüsü Ibrahim Efendi Maglajlić bu makama tayin edildi. Reîsü'l-ulemalık makamı Saraybosna’dan Belgrad’a taşındı. Resmi menşur töreni 31 Ekim 1930’da Belgrad Bayraklı Camii'nde bizzat Kral I. Aleksandar’ın katılımıyla gerçekleşti.[1]
Bu dönemden itibaren Kuzey Makedonya, Kosova, Sancak, Karadağ ve Sırbistan da reîsü'l-ulemanın sorumluluk alanına girdi. Reîsü'l-ulemalığın yönetim kadrosu cemaat imamları, müftüler, Üsküp ve Saraybosna’da iki ulemâ meclisi ve merkezi Belgrad’da bulunan yüksek dinî meşihattan oluşuyordu. 24 Ekim 1936’da İslâm Din Birliği Kanun Teklifi yürürlükten kaldırılıp yeni İslâm Din Birliği yasası getirildi ve emekliye ayrılan Maglajlić’in yerine vekâleten Salih Safvet Bašić getirildi. 20 Nisan 1938’de yapılan seçimlerden sonra Fehim Efendi Spaho reîsü'l-ulema makamına tayin edildi. II. Dünya Savaşı’nın başlaması reîsü'l-ulema makamı ile ilgili değişikliklere zemin hazırladı. Fehim Efendi Spaho’nun vefatının ardından savaşın sonuna kadar yeni reîsü'l-ulema seçilmedi. 1942-1947 yılları arasında bir defa daha aynı makama vekaleten Salih Safvet Bašić getirildi.[1]
Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti zamanı değiştir
II. Dünya Savaşı’nın ardından Yugoslavya’nın Josip Broz Tito önderliğinde yeniden kurulması reîsü'l-ulema makamı için yeni bir dönemin başlangıcı oldu. 26 Ağustos 1947’de yeni İslam Din Birliği yasası kabul edildi. 12 Eylül 1947’de Ibrahim Efendi Fejić reîsü'l-ulema seçildi. Menşur töreni ilk defa Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Camii’nde gerçekleştirildi. Ibrahim Efendi Fejić’in emekliye ayrılması üzerine 15 Kasım 1957 tarihinde Yugoslavya İslam Birliği Meclis-i Âlîsi tarafından tek aday gösterilen Sulejman Efendi Kemura reisu-l-ulema oldu. Onun vefatının (1975) ardından Naim Efendi Hadžiabdić (1975-1987), Husein Efendi Mujić(1987-1989) görev yaptı. 9 Mart 1991 tarihinde bu göreve ilk olarak Bosna-Hersek dışından Makedon asıllı Jakub Efendi Selimoski seçildi.[1]
Günümüz/ Bosna-Hersek zamanı değiştir
1992’de başlayan Bosna savaşı sırasında reîsü'l-ulema makamı ve Yugoslavya İslam Birliği Başkanlığı ilga edildi. Savaştan sonra Bosna Hersek İslam Birliği tekrar kuruldu (Ağustos 1996) ve Mustafa Efendi Cerić başkanlığa tayin edildi. Cerić'ten sonra, 2012'de Husein Efendi Kavazović günümüzdeki reîsü'l-ulema seçildi.[2] Dağılan Yugoslavya’nın ardından reîsü'l-ulemalık makamı yetki alanı kuruluşundaki gibi Bosna-Hersek’le sınırlı kaldı. Bununla birlikte Hırvatistan, Slovenya, Sırbistan ve Sancak müftülüklerinin burada temsilcileri bulunmaktadır. Kuzey Makedonya, Kosova ve Karadağ bölgelerinde din işleri Bosna-Hersek riyasetinden bağımsız dini idareler tarafından yürütülmektedir. Reîsü'l-ulema tabiri sadece Bosna-Hersek’te kullanılmış, Osmanlı sonrasında Bulgaristan, Romanya, Yunanistan ve Arnavutluk’ta müslüman cemaatlerin dini liderlerine başmüftü denilmiştir. Bosna-Hersek’te reîsü'l-ulema seçiminin sonuçlanmasında İstanbul’daki şeyhülislamdan menşur talep edilmesi, menşur töreninin günümüze kadar sürmesi bu makamın Osmanlı geleneğini yansıtan bir dini prosedürü olduğunu göstermektedir.
Ayrıca bakınız değiştir
Kaynakça değiştir
- ^ a b c d e f g "Institucija reisu-l-uleme". islamskazajednica.ba. 5 Ağustos 2017. 14 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2016.
- ^ "Reisu-l-ulema Husein ef. Kavazović". islamskazajednica.ba. 5 Ağustos 2017. 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2016.